Środki trwałe są składnikami majątku rzeczowego przedsiębiorstwa lub obcymi środkami trwałymi, które są użytkowane przez przedsiębiorstwo na podstawie umowy pozwalającej na dokonywanie odpisów amortyzacyjnych od tych środków.
Istnieje kilka kryteriów kwalifikacji obiektów do środków trwałych:
własność lub współwłasność danego przedsiębiorstwa i prawo do dokonywania przez nie odpisów amortyzacyjnych
okres używania dłuższy niż 1 rok
zdolność do użytku w momencie przyjęcia do użytkowania
przeznaczenie na własne potrzeby lub do oddania w użytkowanie na podstawie umowy dzierżawy lub innej umowy
Za środki trwałe uznaje się przeznaczone na własne potrzeby lub do wynajęcia, stanowiące własność lub współwłasność następujące obiekty:
nieruchomości, czyli grunty, budynki, w tym także grunty będące odrębną własnością, lokale, budowle i inwestycje w obcych obiektach
maszyny, urządzenia, środki transportu i inne kompletne i zdatne do użytku w momencie przyjęcia do użytkowania przedmioty o dłuższym niż 1 rok przewidywanym okresie ich użytkowania, a także inwentarz żywy. Środki te mogą być przeznaczone na własne potrzeby przedsiębiorstwa lub do oddania w użytkowanie na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub innej umowy. Do środków trwałych przedsiębiorstwa zalicza się również obce obiekty używane na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub innej umowy jeżeli przedsiębiorstwo ma prawo je także amortyzować, czyli umarzać.
Środki trwałe charakteryzują się następującymi cechami:
są użytkowanie przez dłuższy okres, w którym zachowują swoją postać materialna i uczestniczą w wielu cyklach produkcyjnych
przenoszą stopniowo swoją wartość na wytwarzane wyroby w postaci kosztów amortyzacji
zużywają się stopniowo, zależnie od cech fizycznych, od intensywności eksploatacji i od warunków środowiska w którym są eksploatowane
wielkość i struktura środków trwałych jest regulowana przez:
inwestycje
likwidację polegającą na wycofaniu na stałe z eksploatacji i przeznaczenie na złom lub rozbiórkę
przez sprzedaż
bezpłatne przekazanie
przez leasing
Zgodnie z ustawą o rachunkowości środki trwałe wycenia się wg cen nabycia lub kosztów wytworzenia albo zgodnie z wartością po dokonaniu aktualizacji wyceny środków trwałych pomniejszonych o odpisy amortyzacyjne.
Wycena środków trwałych może być dokonana także wg wartości początkowej, wartości odtworzeniowej i wartości bieżącej.
Do mierzenia wielkości i klasyfikowania środków trwałych jest stosowany miernik wartościowy, czyli pieniężna wycena środków trwałych. Miernikiem tym jest przede wszystkim wartość inwentarzowa, czyli cena ewidencyjna wg której środki trwałe zapisane są w księgowości przedsiębiorstwa.
Jako wartość inwentarzową można przyjąć:
wartość początkową (pierwotną) - odpowiada ona sumie środków pieniężnych, jakie wydatkowano na wybudowanie lub na zakup środków trwałych łącznie z kartami transportu i zainstalowania. Wartość początkowa odpowiada wartości danego środka trwałego w momencie jego nabycia. Wartość ta ma wadę, ponieważ nie nadaje się do porównań środków trwałych zwłaszcza w dłuższych okresach czasu, bowiem identyczne środki trwałe mogą mieć różne wartości początkowe, zależnie od czasu ich nabycia i od ceny w tym czasie.
Do porównań może być stosowana wartość odtworzeniowa.
wartość odtworzeniową - za wartość odtworzeniową przyjmuje się aktualny wynik w dniu dokonywania wyceny koszt budowy np. budynku lub ceną nabycia środka identycznego albo zbliżonego do posiadanego, tzn., w praktyce oznacza to, że środki trwałe bez względu na czas ich nabycia przedstawia się w wartości równej nakładom jakie aktualnie należałoby ponieść wg cen obowiązujących w danym dniu przy zastępowaniu tych środków środkami nowymi o identycznych właściwościach użytkowych, identycznej konstrukcji i przeznaczeniu. Wartość odtworzeniowa jest też nazywana wartością reprodukcyjną. Odpowiada ona wartości nakładów inwestycyjnych, jakie należałoby ponieść w danym momencie na wytworzenie lub zakup dotychczas używanego środka trwałego. Wartość ta nadaje się do różnego rodzaju porównań. Pozwala ona prawidłowo obliczyć amortyzację, nakłady na remonty i na inwestycje odtworzeniowe.
Wartość początkowa i wartość odtworzeniowa środka trwałego może być wyrażona w pełnej wartości, czyli jako wartość brutto lub po potrąceniu wartości zużycia, jako wartość netto. Wartość netto jest też nazywana wartością bieżącą.
Wartość brutto środków trwałych stanowi wartość równą nakładom pieniężnym na ich zakup lub wytworzenie bez potrącenia wartości zużycia, czyli umorzenia. Wartość brutto stosuje się do oceny pełnych możliwości produkcyjnych przedsiębiorstwa, np. przy badaniu związku pomiędzy majątkiem trwałym a wielkością produkcji.
Wartość netto (bieżąca) środków trwałych jest to różnica między wartością początkową brutto, a wartością dotychczasowego umorzenia. Wartość netto stosuje się dla ustalenia rzeczywistej wartości środków trwałych.
Dotychczasowe umorzenie jest sumą rocznych kwot amortyzacji środków trwałych.
Ze względu na dużą różnorodność środków trwałych istnieją różne ich klasyfikacje:
Za podstawowy podział uznaje się klasyfikację rodzajową:
- 0 grupa - grunty i melioracje szczegółowe
- 1 grupa - budynki
- 2 grupa - budowle
- 3 grupa - kotły i maszyny energetyczne
- 4 grupa - maszyny, urządzenia i aparaty ogólnego przeznaczenia
- 5 grupa - maszyny, urządzenia i aparaty specjalistyczne - branżowe
- 6 grupa - urządzenia techniczne
- 7 grupa - środki transportu
- 8 grupa - urządzenia, przyrządy, ruchomości i wyposażenie
Z punkty widzenia tytułu własności wyodrębnia się środki trwałe:
własne - stanowią te obiekty, środki, w stosunku do których przedsiębiorstwo ma tytuł własności. Mogą to być środki własne eksploatowane w danym przedsiębiorstwie lub wykorzystywane okresowo w innej jednostce organizacyjnej.
obce - to środki dzierżawione od innych jednostek, środki otrzymane w trwały zarząd lub użytkowanie, a także nieczystą dzierżawę lub powiernictwo. Są to więc środki wykorzystywane na podstawie umów dzierżawy, najmu i leasingu.
W zależności od przeznaczenia lub funkcji środki trwałe dzielą się na:
produkcyjne - są wykorzystywane w działalności operacyjnej przedsiębiorstwa tzn. w fazie zaopatrzenia, produkcji i zbytu. Wśród tych środków wyróżnia się obiekty podstawowe, pomocnicze i usługowe.
nieprodukcyjne - zalicza się do nich te środki, które nie są bezpośrednio związane z przemysłową działalnością przedsiębiorstwa, czyli są to środki związane z ochroną zdrowia, działalnością socjalną, oświatową, kulturalną itp.
Z punktu widzenia podporządkowania organizacyjnego wyróżnia się środki trwałe:
podporządkowane komórkom ruchu, czyli produkcyjno - usługowe - są to przede wszystkim maszyny i urządzenia techniczne, które są w dyspozycji wydziałów i oddziałów produkcyjnych
zainstalowane w komórkach funkcjonalnych - stanowią wyposażenie komórek, które realizują procesy pomocnicze.
Według sposobu wykorzystania środków trwałych w procesie produkcyjnym rozróżnia się środki :
czynne trwale i okresowo- to takie, które znajdują się w eksploatacji w przedsiębiorstwie i poza nim a także są użytkowane stale lub sezonowo.
czasowo nieczynne tzw. znajdujące się w rezerwie, zapasie, remontowane, zbędne i wydzierżawione- są to środki, które są w rezerwie i służą do zapewnienia ciągłości procesów technologicznych. Środki trwałe w zapasie najczęściej obejmują maszyny i urządzenia nabyte w ramach inwestycji uzupełniających.
środki trwale nieczynne- zaliczane są środki, które nie są wykorzystywane w kresach dłuższych niż pół roku.
Według kryterium gotowości produkcyjnej środki trwałe można podzielić na:
środki trwałe zainstalowane- to takie środki, które w każdej chwili są gotowe do produkcji.
środki trwałe niezainstalowane- należą środki zakupione lub otrzymane nieodpłatnie, których jeszcze nie zamontowano i nie podłączono do źródła energii.
Przedstawione klasyfikacje stosuje się do ustalenia struktury środków trwałych.
Przez strukturę środków trwałych rozumie się udział poszczególnych grup środków trwałych w łącznej ich wartości.
Środki trwałe podlegają zużyciu. Polega ono na utracie ich wartości użytkowej lub wartości wymiennej.
Zużycie jest wynikiem użytkowania środka trwałego w procesie produkcji, ale może ono jednak także wyniknąć z działań niezależnych od tego procesu np. w skutek klęski żywiołowej. Przykładem może być powódź.
Zużycie fizyczne wraz z ekonomicznym stanowi zużycie łączne środków trwałych. Zużycie środka trwałego ogranicza lub uniemożliwia ich wykorzystanie w produkcji ze względu na wyższe koszty eksploatacji i produkcji.
Zużycie środka trwałego znajduje swoje odbicie w odpisach amortyzacyjnych. Przez amortyzację jest rozumiane zmniejszenie wartości do początkowej środka trwałego przez zaliczenie tej zmniejszonej wartości do kosztów uzyskania przychodów. Dokonywanie odpisów amortyzacyjnych ma na celu zapewnienie reprodukcji prostej środków trwałych. Do tego celu stosuje się odpowiednie stawki amortyzacyjne na wymianę środków trwałych i na ich remont.
Zużycie fizyczne (techniczne)- ma charakter materialny, powoduje ono głównie zmniejszenie wartości użytkowej środka trwałego. Zużyciu temu ulegają wszystkie środki trwałe.
Zużycie fizyczne wywołują zmiany fizyczne i chemiczne, które zachodzą w środkach trwałych podczas użytkowania ich w procesie produkcji. Zmiany te wywoływane są zużywaniem się tworzywa z jakiego zbudowany jest środek trwały.
Zużycie fizyczne przejawia się w: ścieraniu, pękaniu, korozji, gniciu, zmianach w strukturze wewnętrznej części składowych urządzeń, zniszczeniu materiałów budowlanych.
Zużyciu fizycznemu podlegają też te środki, które są okresowo nieczynne zwłaszcza jeśli są niewłaściwie konserwowane.
Zwiększeniu tego zużycia towarzyszy spadek wydajności maszyn, obniżka produkcji, pogarszanie się jej jakości i częstsze przerwy spowodowane awariami. Ma to odbicie w wyższych kosztach konserwacji urządzeń, kosztach produkcji i w pogarszaniu się wskaźników techniczno-ekonomicznych.
W zależności od rodzaju zużycia może mieć charakter :
odwracalny - gdy remonty mogą przywrócić środkowi jego wartość użytkową.
nieodwracalny - gdy konieczna jest wymiana całkowicie zużytego środka trwałego na nowy.
Zużycie fizyczne wywołuje różne skutki ekonomiczne, dotyczą one:
wydajności pracy
wielkości produkcji
Likwidacja zużycia fizycznego polega na naprawie lub wymianie zużytych części, czyli na remoncie albo na odnowieniu czyli odtworzeniu całego środka trwałego.
Zużycie ekonomiczne (moralne) ma charakter niematerialny, powoduje ono zmniejszenie wartości wymiennej środka trwałego. Nie dotyczy ono wszystkich środków trwałych.
Przyczyną zużycia ekonomicznego jest postęp techniczny. Postęp technicznych spowoduje, że stosowane dotychczas środki trwałe stają się mniej opłacalne i mniej efektywne w porównaniu z nowymi maszynami i urządzeniami, których wprowadzenie obniża koszty produkcji.
Postęp techniczny wpływa na:
wzrost wydajności pracy.
Powoduje on potanienie analogicznych środków trwałych i zmniejszenie kosztów ich eksploatacji
doskonalenie nowo wytworzonych środków trwałych.
Powoduje wzrost ich wydajności i rentowności.
zmiany procesu technologicznego.
Powoduje zmniejszenie przydatności niektórych dotychczas użytkowanych środków trwałych. Mniej opłacalne i efektywne w porównaniu z nowymi, których wprowadzenie obniża koszty produkcji.
Skutki zużycia ekonomicznego wyrażają się:
wyższą pracochłonnością
wyższym zużyciem materiałów
często też gorszą jakością produkcji
w sumie powoduje to wyższe koszty produkcji
i czyni ją mniej rentowną od produkcji uzyskiwanej na nowych maszynach i urządzeniach
Natomiast likwidacja zużycia ekonomicznego polega na modernizacji środka tzn. na jego unowocześnieniu, na rekonstrukcji środka, czyli całkowitej przebudowie środka trwałego i na jego wymianie.