Maria Nagajowa, Kształcenie jezyka ucznia w szkole podstawowej, wyd. I, Warszawa 1985, WSiP

Im niższe warstwy obejmowała szkoła tym bardziej wzrastała konieczność oddziaływania dydaktycznego na mowę ucznia. Model zróżnicowania językowego można przedstawić w formie piramidy:

Dół - liczne odmiany miejskie i wiejskie; najniżej są odmiany prezentowane przez margines społeczny i niewykwalifikowanych robotników.

Wyżej - gwary wiejskie i odmiany jezykowe używane przez robotników kwalifikowanych.

Wierzchołek - jednolita odmiana,którą posługuje się inteligencja.

Szkoła sformułowała cel „rozumienie mowy,którą w obcowaniu codziennym posługuje się oświecony ogół narodu polskiego” gdy do szkoły zaczęły napływać dzieci pochodzące z niższych warstw, z warstw niewykształconych.

Jezyk jest elementem najbardziej opornym na zmiany dlatego w najnowszym programie (uwaga, książka pochodzi z 1985r.) pierwszym celem jest „wyposażenie uczniów w wiadomości o budowie i zasadach funkcjonowania języka jako środka porozumiewania się, tworzywa literatury pieknej, narzędzia poznania”, w dziedzinie umiejetności:”wyrobienie sprawności w posugiwaniu się językiem jako narzędziem porozumiewania się oraz środkiem wyrażania myśli i uczuć w mowie i piśmie”.

Celem nauczania jezyka polskiego jest kształcenie czynnej lub biernej znajomości różnych odmian jezyka ojczystego: potocznej, artystycznej, naukowej.

Teoria dwóch kodów

Teoria socjolingwistyczna Basila Bernsteina

Struktura społeczna

Procesy socjalizacji (głównie w rodzinie)

Struktura system sposoby poznawania świata

systemu mowy wartościowania i odczuwania

szkolnego emocjonalnego

Osiagnięcia szkolne (oraz inne skutki społeczne)

Pan Bernstein obserwował szkoły w robotniczych dzielnicach Londynu i zauważył zależność między osiągnięciami szkolnymi uczniów a ich systemem mowy nabytym wcześniej w rodzinie. Stworzył więc teorię dwóch kodów, jako dwóch form komunikacji. Jeden z nich nazwał rozwiniętym a drugi ograniczonym. Kod ograniczony wytwarza się gdy zajdą pewne warunki, np. jeśli zadania w miejscu pracy wymagają w większym stopniu pracy fizycznej, jeśli mieszkanie jest przeludnione, jeśli dzieci wychowuja się w środowisku dostarczajacym mało podniet intelektualnych itp. Kod ten wyraża się określonym słownictwem, składnią i moża rzutować ujemnie na osiagnięcia szkolne. Kłopoty pewnych uczniów z nauka wynikaja z faktu posługiwania się przez nich kodem ograniczonym oraz niezrozumieniem przez nauczyciela trudności jezykowych uczniów i zbyt małej troski o ich rozwój językowy.

To co zaobserwował Bernstein przystaje też do naszych warunków. Trzeba więc okreslić cechy tych kodów by dążyć w szkole do wyrównania jezykowego. Zasadniczą różnicą jest elastycznośc kodu rozwiniętego i sztywnośc kodu ograniczonego.

Dziecko w wieku 4-6 lat jest jezykowo dorosłym człowiekiem. W szkole powinno nastąpić wyrównanie języka uczniów. W szkole wzrasta znajomość użycia jezyka w zależności od sytuacji i roli społecznej.

Głównym odbiorcą tego co mówi uczeń w szkole jest nauczyciel. Nauczyciele popełniają błąd rozmawiając tylko z jednym uczniem. Wszyscy uczniowie powinni być odbiorcami tego co mówi uczeń. (przykładowe ćwiczenie: uczniowie mają opisać kwiat ze swojego domu nie wymieniając jego nazwy. Tym samym nauczyciel i uczniowie słuchają uważnie, żeby odgadnąć o jaki kwiat chodzi.)

Podczas wypowiedzi ucznia na lekcji istotnymi elementami wpływajacymi na jego jezyk jest cała sytuacja i kontekst (dziennik, nauczyciel, aprobata bądź ignorancja ze strony klasy itp.). Dziecku bliski jest dialog, natomiast monolog wymaga od niego odpowiednich przekształceń językowych i składniowych co wiąże sie z pewnymi trudnościami.

Kształcenie odmiany pisanej jest głównym celem nauczyciela polonisty, odmianę mówioną kształtuje uczeń także na innych lekcjach. Początkowo u ucznia dominuje mowa ustna i ona określa mowę pisemną; później mowa pisemna zaczyna wywierać wpływ na rozwój formy ustnej. Mowa pisana to szczególny przekaz o swoistych cechach leksykalnych, kompozycyjnych, nie jest to prosty zapis mowy mówionej. Niektóre opozycje obu odmian:

1. w mowie pisanej trzeba interpunkcyjnie sygnalizować granicę zdania, zaznaczyć modulacje głosu, ukryty sens zdania;

2. wypowiedź pisemna nie ma konkretnego odbiorcy;

3. wypowiedź pisemna musi oddać wszystkie składniki jakie moga zajść podczas mówienia środkami werbalnymi;

4. konieczność stosowania większego zasobu słownictwa, terminów, zróżnicowanej stylistyki, kompozycji w mowie pisanej;

5. mowa pisana podporządkowana jest normom gramatycznym i ortograficznym;

6. mowa pisana to monolog, natomiast mówiona to często dialog.

Styl osobniczy - zespół właściwych osobnikowi tendencji kształtowania wypowiedzi jako pewnych struktur wyrazowych (wg Klemensiewicza). Nauczyciel ma wpływ na poszerzenie zasobu słownictwa, form gramatycznych, rozbudzenie świadomości jezykowej, nauczenie reguł stylistycznych, wykształcenia nawyków poprawnego posługiwania się językiem.

Uczeń zanim wykształci indywidualne cechy musi uświadomić sobie zwykłość i poprawność językową. Aby kształcić w uczniu indywidualność językową musi on poznać pewne schematy (frazeologia,składnia) by mógł je udoskonalać i przezwyciężać. Dobre są ćwiczenia kształtujące twórczość z zakresu zabawy językiem,wyrabiają one giętkość języka i kształcą sprawność posługiwania się środkami stylistycznymi.

Jedną z przyczyn usztywnienia języka ucznia jest nienaturalny stosunek miedzy nadawcą a odbiorcą wypowiedzi w szkole. Można próbować zburzyć ten schemat, np. przez to , żeby odbiorcą pracy ucznia była konkretna postać lub uczeń piszący pracę nie musi być jej nadawcą ale tylko autorem. Wówczas wypowiedzi będą mniej formalne i bardziej urozmaicone. Pożyteczne są też ćwiczenia w redagowaniu tekstów na ten sam temat ale o różnym zabarwieniu emocjonalnym

Kształcenie jezykowe to podstawa realizacji wszystkich zadań jezyka polskiego. Na nim opiera sie kształcenie literackie. Im niższa klasa tym więcej lekcji z dziedziny kształcenia jezykowego.

Ćwiczenia jezykowe to świadome stosowanie słów i form gramatycznych w celu zbudowania wyrażenia, zwrotu, zdania, tekstu, majace za zadanie usprawnić jezyk ucznia. W historii nauczania najdłuższą tradycję mają ćwiczenia z pisania dłuższych form wypowiedzi. Ćwiczenie w pisaniu dłuższych form wypowiedzi to element pracy nad rozwojem języka ucznia; ważne są ćwiczenia jezykowe, związane z dłuższymi formami bezpośrednio oraz te związane pośrednio prowadzone niezależnie (stosowanie imiesłowów, dobieranie wyrazów bliskoznacznych, przekształcanie stylistyczne tekstu).

ĆWICZENIA KSZTAŁCĄCE SPRAWNOŚĆ JĘZYKOWĄ

1. ĆWICZENIA SŁOWNIKOWO-FRAZEOLOGICZNE

Za pomocą ćwiczeń językowych bogaci się słownik ucznia wszerz (ilosciowo) i w głąb. W słowniku biernym powinny sie znaleźć wyrazy, które nie są potrzebne do wypowiadania się w języku potocznym, choć ze wzgledu na częstość występowania w tekstach powinien je znać każdy kulturalny człowiek. Do słownika czynnego trzeba wprowadzać te wyrazy, które będą uczniom potrzebne do wypowiadania się na omawiany temat w sposób jasny i trafny. Zadaniem ćwiczeń słownikowych jest uaktywnienie wyrazów znajdujących się w słowniku biernym, przeniesienie ich do słownika czynnego. Ćwiczenia słownikowe polegają na gromadzeniu wyrazów bliskoznacznych, używaniu najtrafniejszego spośród podanych, zastępowaniu powtarzających się wyrazów, sprawnym i celowym posługiwaniu się słownikami. Ćwiczenia te zapobiegają też błędom. Wzbogacenie słownictwa to też praca nad stylem ucznia i ułatwienie uczniowi rozumienie innych stylów.

Podstawowym źródlem ćwiczeń są teksty literackie. Omawianie utworu literackiego wiąże sie z rozmową na temat jezyka jakim autor przedstawia świat czy postacie, z wprowadzeniem różnych terminów literackich.

Ważnym źródłem ćwiczeń slownikowo-frazeologicznych są swobodne wypowiedzi uczniów.

Sposoby wprowadzania nowego wyrazu:

1. nauczyciel wprowada go bez definiowania i bez pomocy słownika. Kontekst gwarantuje poprawne zrozumienie.

2. nauczyciel wprowadza go podając jego znaczenie.

3. nauczyciel wprowadza go na podstawie słownika.

4. nauczyciel może podać tylko jedno znaczenie wyrazu bądź wszystkie (korpus). Różne znaczenia wyrazu należy podawać w kontekście jakiegoś zdania.

Znaczenie nowych wyrazów można definiować za pomocą słowników bądź przez tłumaczenie nauczyciela.

Ćwiczenia slownikowo -frazeologiczne nie są celem samym w sobie, pełnią one funkcję usługową, muszą być podporządkowane tematowi lekcji. Ćwiczenia te powinny przeplatać się z innymi czynnościami.

Prawie każde ćwiczenie słownikowe powinno być zapisane na tablicy i w zeszycie.Wiąże się to też z pamięcią wzrokową i słuchową. W wypadku kształcenia umiejetności operowania wyrażeniami ćwiczenia te mogą być przeprowadzane ustnie. W ćwiczeniach słownikowych istotna jest systematyczność ich wykonywania, powinny być przeprowadzane na każdej lekcji oraz odpowiednie przygotowanie nauczyciela.

Podział ćwiczeń słownikowych:

1. te, których zadaniem jest bogacenie zasobu leksykalnego ucznia (nazywanie rzeczy, cech,łączenie wyrazów w związki, wyjaśnianie błędów słownikowych)

2. te, które wyrabiają wprawę w posługiwaniu się językiem (dobieranie wyrazów bliskoznacznych i zastępczych, najtrafniejszych, zabawa wyrazami).

Do grupy pierwszej należą:

• Nazywanie rzeczy, czynności, cech, osób, zjawisk; grupowanie wyrazów wokół określonego tematu - wprowadza się na lekcji jeden wyraz, którego znaczenie jest dla ucznia nieznane bądź niedokładnie znane, różne znaczenia wyrazu. Są to najpospolitsze ćwiczenia. Pani Nagajowa wymienia tu kilka dziedzin: słownictwo zwiazane z przejawami życia psychicznego (uczniowie niższych klas mogą mieć z tym problemy z racji braku doświadczenia, uczniowie mogą pisać o swoich przeżyciach bądź o przeżyciach bohaterów literackich, autorka daje przykłady ćwiczeń z Pana Tadeusza, Trenów, Syzyfowych prac oraz listę słów, które proponuje wprowadzić), słownictwo charakteryzujace i oceniające człowieka (tu uczeń poznaje nowe wyrazy a także uczy się jak oceniać drugiego człowieka, i znowu lista słów , które warto wprowadzić opisując i oceniając jakąś postać i zestawy ćwiczeń), słownictwo polityczne i społeczne (dobre jest tu omawianie reportaży i artykułów oraz działalności społecznej klasy i szkoły, uczeń poznaje styl publicystyczno - dziennikarski), słownictwo zwiazane z teatrem, filmem, radiem i telewizją (dobrze jest wprowadzać takie słownictwow trakcie omawiania adaptacji tekstu literackiego, wyjścia do teatru,można przekładać tekst nascenariusz), terminologia zwiazana z różnymi dziedzinami wiedzy (terminy gramatyczne, teoretycznoliterackie, zwiazane z książką i prasą).

• Łączenie wyrazów w związki wyrazowe - ćwiczeniom słownikowym powinny towarzyszyć ćwiczenia frazeologiczne. Poznanie nowego wyrazu wymaga poznania jego związków wyrazowych. Innym typem jest zapoznawanie uczniów ze stałymi zwiazkami frazeologicznymi

• Uściślanie i określanie znaczenia wyrazów - ćwiczenia te dotyczą słownictwa używanego przez ucznia lecz rozumianego błędnie lub w sposób niepełny, niedokładny. Uściślenie znaczenia wyrazu następuje przez wyjaśnienie jego znaczenia, podanie innych znaczeń, łączenie w związki wyrazowe. Nowością są ćwiczenia w definiowaniu znaczenia wyrazów. Celem tego jest kształcenie precyzji wypowiedzi.

• Wyjaśnianie błędów słownikowych - wyjaśnia się je przy okazji popełniania ich przez ucznia.

Do grupy drugiej należą:

• Dobieranie wyrazów bliskoznacznych i zastępczych; peryfraza - polega na szybkim wybraniu z zasobu słownikowego żądanego wyrazu, wyrabia sprawność techniczną w posługiwaniu się wyrazami. Pomocne jest tu ćwiczenie w redagowaniu tekstu.

• Dobieranie wyrazy najtrafniejszego - ćwiczenia w precyzyjnym formułowaniu treści, polega na szukaniu odpowiedniego wyrazu spośród kilku bliskoznacznych.

• Dobór słownictwa wyrażajacego stosunek mówiącego do własnej wypowiedzi; wyrazy oceniające - chodzi tu o wyrobienie w uczniu zdolności formułowania swojego punktu widzenia. Takie ćwiczenie odbywa się podczas rozmowy na tematy kontrowersyjne.

• Zabawa wyrazami - celem takich ćwiczeń jest zwiększenie płynności słownej i skojarzeniowej ucznia, zwiększają umiejetność operowania wyrazami, wyrabiają spostrzegawczość słowną. Są tu ćwiczenia ortograficzne, analiza słowotwórcza, krzyżówki. Zabawy te przygotowują też do odbioru współczesnej poezji, zwłaszcza lingwistycznej.

2. ĆWICZENIA GRAMATYCZNO-STYLISTYCZNE

Cel nauczania gramatyki: praktyczny (wg Nitschego przyziemnie praktyczny i wyższy praktyczny), czyli lepsze władanie językiem, analiza stylu autorów, pomoc przy uczeniu się języków obcych. Współczesna szkoła uznała 2 cele nauczania gramatyki: teoretyczno-poznawczy i praktyczno-normatywny. Chodzi o łączenie teorii z praktyką.

Najwięcej uwagi należy poświęcić ćwiczeniom składniowo-stylistycznym, ponieważ szkoła ma uczyć jezyka pisanego, który od mówionego różni sie przede wszystkim składnią. Ćwiczenia składniowe powinny rozwijać umiejetność wypowiadania się w piśmie, kształcić sprawność w wyzyskiwaniu synonimów, czynić język ucznia bardziej giętkim, ograniczać używanie błędnych struktur, które uniemożliwiają pełne komunikowanie się. Chodzi tu o ćwiczenie różnych rodzajów zdań: pojedynczego, równoważnika, złożonego, podrzędnego, ćwiczenie w posługiwaniu się spójnikami, zaimkami, przyimkami. Celem będzie wprowadzenie do czynnego zasobu gramatycznego skomplikowanych struktur pisemnych.

Kolejne ćwiczenia to rozróżnienie mówione - pisane, kształcenie rozmowy i doskonalenie mowy pisanej. Podstawą ćwiczeń winny być wypowiedzi mówione uczniów, ustne lub zapisane.

Ćwiczenia dotyczace części mowy i fleksji mają na celu to by uczeń poznał funkcje stylistyczne części mowy i umiał się nimi posługiwać w wypowiedziach.

Lekcje związane ze słowotwórstwem mogą poszerzyć zasób gramatyczny o rzadziej używane, lecz potrzebne konstrukcje. Ćwiczenia te przyczyniają się do włączenia tych konstrukcji do czynnego zasobu gramatycznego, doskonalą też składnię, zwiększają zwięzłośc i precyzję wypowiedzi.

W ćwiczeniach ułatwiajacych uczniowi sprostanie jezykowym zapotrzebowaniom uczniowie naginają swój język do określonej funkcji wypowiedzi. Niektóre ćwiczenia muszą się opierać na intuicji, wyczuciu jezykowym ucznia, np. formułowanie wypowiedzi żartobliwej, ironicznej.

3. ĆWICZENIA KOMPOZYCYJNE

W historii nauczania zmieniał się stosunek do ćwiczeń polegąjacych na pisaniu planów wypowiedzi. Uważano, że jest on niezbędnym elementem powstania logicznej wypowiedzi, inni uważali, że krępuje on twórcze myślenie uczniów. We współczesnej szkole sztuka pisania planów to jeden z ważnych składników ćwiczeń w doskonaleniu kompozycji dłuższych form wypowiedzi. Ze wzgledu na szczegółowość ujęcia treści rozróżniamy 2 plany: ramowy (plan I stopnia) i szczegółowy (plan II stopnia). Ze względu na podstawę wykonywania wyróżniamy plan twórczy (podstawa własnej wypowiedzi) i odtwórczy (podstawą jest cudza wypowiedź).

Plany odtwórcze odkrywaja przed uczniem zamysł kompozycyjny autora, ułatwiają zrozumienie treści utworu. Plany twórcze pomagają w zebraniu pomysłów dotyczących materiału mogącego być podstawą dłuższej wypowiedzi, ułatwiają uporządkowanie tego materiału w całość. Plan zapisuje się w postaci punktów i podpunktów. Podczas pisania planu można używac zdań, ich równowazników, zdań pytających, wykrzyknień. Można wymagać od uczniów jednolitości jezykowej ale nie jest to konieczne, ponieważ niejednolitość w układaniu planu (mieszanie pełnych zdań, cytatów, równoważników) podkreśla nastrój i uczucia.

Konieczne jest rozróżnienie planu wydarzeń i planu utworu. Plan wydarzeń to rekonstrukcja chronologii wydarzeń, plan utworu koncentruje się na kompozycji utworu (np w opowiadaniu Żeromskiego, Siłaczka plany te będą wygladały inaczej bowiem jest tam retrospekcja).

Spójność tekstu - jest to istotny element w wypowiedziach uczniów oraz podczas sprawdzania prac. Na spójność tekstu składają się: 1)zaznaczenie początku i końca, 2)logiczność przedstawianych wydarzeń 3)umieszczenie na początku nowego zdania treści nawiązujacych do zdania poprzedniego, a na końcu nowych informacji, 4)umieszczanie zaimków, spójników.

4. ĆWICZENIA Z ZASTOSOWANIEM SŁOWNIKÓW

Uczeń powinien mieć stały dostęp do wszelkich słowników. Szkoła podstawowa powinna dać uczniom wiedzę o istniejących słownikach, ich rodzajach, wykształcić umiejętność posługiwania się nimi. W szkole powinny być dostępne: słownik języka polskiego, wyrazów bliskoznacznych, poprawnej polszczyzny, frazeologiczny, ortograficzny. Wytwarzanie nawyków korzystania ze słownika to też sposób na bogacenie słownictwa i frazeologii ucznia.

Aby uczeń mógł sprawnie korzystać ze słownika trzeba dać mu pewien zasób wiedzy i kształcić w nim określone umiejętności. Nauczyciel musi przygotować ucznia do korzystania ze słowników przez wprowadzenie wiadomości z gramatyki i leksykografii, ćwiczenia słownikowe w klasie oraz dawane do wykonania jako praca domowa.

Nabywanie umiejetności posługiwania sie słownikiem będzie zależało od zakresu wprowadzonych w szkole wiadomości gramatycznych. Pierwszym warunkiem jest znajomość alfabetu. Pomocne będą wiadomości z zakresu fleksji - uczeń musi rozróżniać wyraz występujacy w tekście od formy zanotowanej w słowniku. Uczeń często będzie musiał wykorzystać swą wiedzę o wyrazie podstawowym i pochodnym, potrzebne są mu więc informacje z zakresu słowotwórstwa. Na lekcjach poświęconych słowotwórstwu bądź lekcjach słownikowych należałoby również zapoznać uczniów z najczęściej spotykanymi cząstkami słowotwórczymi obcego pochodzenia (akwa, anty, bio, mikro, neo). Przy korzystaniu ze słowników konieczne jest uświadamianie tego, że wyrazy mają wiele znaczeń, znaczenie przenośne i nieprzenośne. Są to elementy leksykografii i frazeologii, których elementy można wprowadzać w szkole.

DŁUŻSZE FORMY WYPOWIEDZI

1. Wypracowanie - jest ono ważnym działaniem w szkole, bowiem jest to sposób pisemnego wyrażanie myśli, wymaga wielu czynności umysłowych: zrozumienia tematu, zaangażowania pamięci, wyselekcjonowania skojarzeń, pojęć, wiedzy i odpowiedniego ich ułożenia. Ćwiczenia językowe i kompozycyjne mają uczyć ujmowania treści w słowa i komponowania je w dłuższe ciągi. Uczniowie muszą wiedzieć, że aby dobrze napisać wypracowanie muszą odpowiedzieć sobie na kilka pytań:

• Jakie wybrać słownictwo i konstrukcje składniowe?

• Którą obrać formę wypowiedzi? Jakie są jej cechy?

• Jak wypracowanie zbudować? Jak uczynić spójnym? Jak zacząć, jak skończyć, jak ująć jego główną część?

Porad dotyczących doboru słownictwa i konstrukcji składniowych nauczyciel udziela uczniom sukcesywnie, zgodnie z realizacją programu kształcenia językowego w danej klasie. Elementarne porady stylistyczne:

• Niemile widziane są powtórzenia wyrazów, aby tego uniknąć używamy wyrazów bliskoznacznych, zaimków bądź elips,

• Słowa należy dobierac tak aby najtrafniej wyrazić żądaną myśl. Najtrafniejszego wyrazu szukamy w grupie wyrazow bliskoznacznych,

• Im zdanie ma więcej określeń w grupie podmiotu i orzeczenia tym więcej dostarcza informacji,

• Posługiwanie się różnymi typami wypowiedzi pozwala na uniknięcie monotonii składniowej tekstu i powtórzeń składniowych.

Uczeń powinien znać cechy teoretyczne dłuzszych form wypowiedzi. Wiadomości te musi przekazać nauczyciel przez cząstkowe ćwiczenia w pisaniu i redagowaniu, przez omawianie w klasie form wypracowań pisanych w domu. Ćwiczenia redakcyjne to jeden ze sposobów zapoznawania z techniką pisania wypracowań. W czasie ich wykonywania uczeń wdraża się do stosowania takich zasad jak:

• sformułowany po raz pierwszy tekst powinien podlegać dalszemu opracowaniu pod wzgledem rzeczowym, jezykowym, ortograficznym,

• własne bledy lepiej jest poprawiać po pewnym czasie.

Podstawą zapoznawania z techniką pisania wypracowań są prace klasowe. Uczeń powinien mieć na napisanie go minimum 2 godziny i powinien wiedzieć, że:

• wypracowanie musi napisać na brudno,

• może korzystac ze słownika jezyka polskiego.

2. Opowiadanie - oczywiście uczeń musi poznać cechy gatunkowe tej formy (prosta fabuła, jeden wątek, niewiele wydarzeń i postaci, wydarzenia powiązane chronologicznie, zwiazek przyczynowo-skutkowy). Ćwiczenia powinny obejmować m.in. powiązanie dialogu z tekstem narracji, interpunkcja, wprowadzanie opisu, ćwiczenia w użyciu czasowników w czasie przeszłym i teraźniejszym, składnia zdań, ćwiczenia w stosowaniu mowy niezależnej i zależnej, próby indywidualizacji języka w dialogu, stosowanie zdań wykrzyknikowych i pytających. W związku z opowiadaniem jest możliwość wprowadzenia do wypowiedzi ucznia elementów języka mówionego. Ze względu na temat szkolne opowiadania dziela sie na 3 rodzaje: 1) odtwórcze na podstawie lektury, filmu, 2) twórcze na tej samej podstawie, 3) twórcze oparte na doświadczeniach życiowych.

Streszczenie to sprawdzian rozumienia przeczytanego tekstu, wymaga duzej sprawności umysłowej, polegajacej na uogolnieniu,umiejętnosci czytania syntetyzującego. Dzięki opowiadaniu opartemu na przypomnieniu wlasnych przeżyć uczeń kształci swoją pamięć historyczna. Kształcą one też wyobraźnie,która jest podstawą procesu twórczego.

3. Opis - w szkole jest samodzielną dłuższą formą wypowiedzi. Odmiany: opis przedmiotu, postaci, krajobrazu, opis przeżyc wewnętrznych i opis sytuacji. Obserwacja przedmiotu czy postaci to operacja myślowa, polegajaca na wzrokowej analizie. W trakcie analizy uczeń wyodrębnia istotne cechy. Wzrokowa analiza prowadzi do syntezy, do ponownego ujęcia całosci obserwowanego przedmiotu, do porównania, zestawienia z innymi elementami. Po obserwacji następuje najtrudniejsza część - słowna synteza, opis. W wyższych klasach opis powoli przestaje być samodzielną formą, staje się częścią składową innych form wypowiedzi - opowiadania, sprawozdania. Do innej wypowiedzi opis wprowadza się przez to, że stanowi odrębną formę, wtrąconą w tok tak, że przerywa przedstawienie wydarzeń lub może być wpleciony w zdania mówiącego o wydarzeniach. Opisywanie przeżyć cudzych i własnych może być formą pomocy w osiąganiu dojrzałości, stabilności emocjonalnej oraz kształci umiejętność postrzegania i słownego formułowania postrzeżeń, które dotyczą własnego wnętrza oraz fizycznych objawów uczuć. Lekcje poświęcone opisowi poszerzają zasób bierneg i czynnego słownictwa ucznia o wyrazy i zwroty rzadziej używane. Opis sytuacji także wchodzi w skład dłuższych form wypowiedzi. Aby uczeń dobrze zrozumiał istotę opisu sytuacji musi dobrze poznać istote opisu przedmiotu i opowiadania. To pozwoli mu na porownanie cech:

Opis przedmiotu	Opis sytuacji	Opowiadanie
Jedność czasu Jedność miejsca Obraz statyczny Przestrzenność	Jedność czasu Jedność miejsca Obraz dynamiczny Okoliczności towarzyszące jednemu wydarzeniu Przestrzenność	Następstwo czasowe Zmieniające się miejsce Akcja, dzianie się Łańcuch przyczynowo-skutkowy wydarzeń ------

Język i styl łączy się z podziałem opisu na rzeczowy i artystyczny. Opisy rzeczowe w sposób sprawozdawczy, rzeczowy prezentują ludzi, tło. Opisy artystyczne zmierzają do subiektywnego przekształcania zjawisk opisywanych, obserwator odtwarza wygląd zjawisk i stwarza ich poetycki ekwiwalent. Opis uczniowski to zazwyczaj opis rzeczowy. Występują w nim elementy opisu artystycznego: oceniajace słownictwo, plastyczność, barwność.

3. Sprawozdanie - odmiany sprawozdania: 1) typu reportaż (wydarzenia życia codziennego), 2) recenzja (przedstawienia, wystawy), 3) protokół (życie szkoły, oraganizacje młodzieżowe).

• sprawozdanie-reportaż - opiera się na autentycznych materiałach, relacjonuje rzeczywistość, ukazuje aktualne zdarzenia, kształtuje opinię publiczną dostarczając informacji i wyjaśnień. Sposób przedstawiania jest subiektywny, autor selekcjonuje fakty i akcentuje niektóre z nich. Sprawozdanie uczniowskie jest oparte na zebranych osobiście materiałach, informuje i wyjaśnia. Celem jest poszerzenie umiejetności informowania.

• Sprawozdanie-recenzja - celem jest informowanie o nowych publikacjach, premierach, koncertach, ekspozycjach; kształtuje gusta czytelników, reklamuje dzieła, cechuje ją subiektywizm. Mogą się tu znaleźć dane dotyczące autora, tytułu dzieła, wydania, genezy, problematyki. Niezbędnym warunkiem napisania recenzji przez ucznia jest posiadanie pewnego zasobu wiedzy i umiejetności z dziedziny teorii literatury, wiedzy teatralnej, filmu. Napisanie recenzji wymaga znajomości pewnego słownictwa (rozwój akcji, szata graficzna, repertuar, seans), także słownictwa oceniającego i związanego z życiem psychicznym.

• Sprawozdanie-protokół - przedstawia to, co działo się np. na lekcji, zebraniu. Konieczne jest ujęcie chronologiczne, obiektywizm w przedstawianiu spraw i wydarzeń. Autor nie selekcjonuje faktów, nie ubarwia, wiernie je odtwarza. Nie jest to forma specjalnie kształcąca, opiera się bowiem na pamięci ucznia i ma charakter odtwórczy. Celem jest kształcenie umiejetności informowania o przebiegu zebrania, uchwałach.

4. Charakterystyka - źródłem wiedzy o człowieku i podstawą do charakterystyki jest w szkole przede wszystkim lektura. Gdy uczeń zdobywa wiedzę o człowieku musi jednocześnie rozwijać słownictwo związane z psychiką człowieka. Jednym z zadań języka polskiego jest stworzenie uczniowi podstaw poznania samego siebie i osobowości innych przez analizę cech wewnetrznych postaci literackich i rzeczywistych, danie mu wiedzy o człowieku. Na wiedzę o człowieku złoży się znajomość osobowości, umiejetność obserwacji zachowań ludzkich przedstawionych w dziełach literackich i postaci realnych. Bez zdobycia tej wiedzy niemożliwe jest napisanie charakterystyki. Praca nad charakterystyką składa sie z kilku faz:

I - obserwacja zewnętrznych cech postaci, faktów z życia, reakcji, wypowiedzi, sądy innych osób. Tu zbiera się tylko dane o postaci i nie wyjaśnia się dlaczego tak postępuje, dlaczego taka jest.

II - analiza postępków, reakcji, wyciąganie wniosków co do cech charakteru, właściwości emocjonalnych. Tu uczeń stwierdza jaki jest to człowiek, jakie są cechy jego osobowości.

III - praca nad zrozumieniem psychologicznym osobowości. Zrozumienie polega na poznaniu motywów postępowania człowieka, przyczyn jego reakcji.

Charakterystyka nie jest celem lecz środkiem do osiągnięcia celów, służy zdobywaniu wiedzy o człowieku i kształtuje osobowość ucznia.

Cechy gatunkowe charakterystyki - jest to twór szkolny, dydaktyczny w niczym nie przypomina charakterystyki zawartej w utworach literackich. W szkolnej charakterystyce moga się przejawiać elementy innych form: opisu, opowiadania. Rodzaje charakterystyki:

I Częściowa - przedstawienie jednej wybranej cechy osobowości.

II Całościowa - pełna, obejmuje omówienie i opis wszystkich cech osobowości. W zasadzie każda charakterystyka pisana przez uczniów jest częściowa bo nigdy nie przedstawią wszystkich cech osobowości. Całościowa jest więc opisem więcej niż jednej cechy.

Istnieje też charakterystyka statyczna, która przedstawia osobowość o trwałych, niezmiennych cechach i dynamiczna ukazujaca człowieka, który zmienił swoją osobowość lub pewne cechy.

Ćwiczenia związane z charakteryzowaniem postaci należy przeprowadzać stopniowo; najpierw ćwiczenia w analizie tekstu, później omawianie postaci literackich na lekcji, swobodne wypowiedzi uczniów na ten temat kierowane przez nauczyciela.

5. Rozprawka - jest to zadanie trudne dla ucznia gdyż jest to ono problemowe. Dostrzeżenie i uświadomienie problemu wymaga od ucznia postawy badawczej polegającej na wnioskowaniu, uzasadnianiu, wyjaśnianiu. Napisanie jej wymaga udziału myślenia problemowego, do którego pobudza temat. Rozprawka w ostatecznym kształcie to wynik skończonych rozważań. Uczeń przyjmuje tezę, gromadzi argumenty i układa plan rozprawki. Jest to jakby odwrócony tok rozumowania: teza, argumenty, potwierdzenie tezy. Rozprawka może też mieć odwroconą kolejność: postawienie zagadnienia, wyjaśnienia i teza. Trudność rozprawki zależy od treści, jaką ma rozwinąć uczeń oraz od sformułowania tematu. Łatwiejsza jest rozprawka, gdzie w temacie jest gotowa teza a uczeń musi tylko tę tezę uzasadnić. Trudniejsza jest rozprawka, która w temacie zawiera wątpliwość a uczeń sam musi sformułować tezę. Do pisania rozprawki najlepiej przygotowują lekcje, które uczą myslenia problemowego (prowadzone metodą problemową), również te, na których nauczyciel organizuje dyskusje.

9

---