Pożytki filozofii dla prawników (3)
Filozofia pomaga przyszłym prawnikom ogarnięcie podstawowego zasobu wiedzy historyczno-filozoficznej z elementami myśli prawniczej pojawiającej się w refleksji filozoficznej na przestrzeni wieków.
Filozofia pomaga dostrzec prawnikom poza ustawami i przepisami żywego człowieka, będącego podmiotem wszelkich działań prawnych.
Filozofia jest potrzebna dla poszerzenia horyzontów myślowych, co pozwoli lepiej, i bardziej świadomie pełnić w przyszłości funkcje publiczne.
Filozofia jest potrzebna dla kształtowania niezawisłości myśli i działania ludzi pełniących funkcje publiczne.
Postanowienia reform Solona (4)
Solon wprowadził wiele reform społecznych i politycznych, które znacząco przyczyniły się do ugruntowania demokracji w ateńskim mieście-państwie.
Jedna z reform Solona podzieliła Ateńczyków na 4 klasy społeczne. Podział ten nastąpił wg. dochodów.
Kolejna reforma umarzała długi zaciągnięte pod zastaw osób. Nakazano wykup za państwowe pieniądze chłopów sprzedanych w niewolę pod zastaw długów za granicę.
Ustawodawstwo Solona wprowadziło odpłatność za pełnione funkcje urzędowe. Do tej pry pełnienie tych funkcji było bezpłatne. Co powodowało, ze tylko ludzie bogaci mogli sobie pozwolić na pełnienie tych funkcji. Od tej pory otworzył się dostęp do tych funkcji dla osób biedniejszych.
Solon powołał radę złożoną z 401 członków, oraz ogólne zgromadzenia i sądy przysięgłe. Co spowodowały większy wpływ ludzi na działanie państwa.
Poglądy polityczno-społeczne Demokryta (3)
Filozof ten odrzucał myśl o ingerencji sił nadprzyrodzonych w świecie ludzkim. Ludzie sami bez udziału bogów tworzą dla siebie prawo, moralność i obyczaje.
Każdy człowiek w społeczeństwie ma własne potrzeby, ale nie powinien ich zaspokajać kosztem innych. Człowiek we wszystkich zachowaniach powinien zachować odpowiednią miarę między osobistymi dążeniami a dobrem wspólnym.
Obywatele stanowią cząstkę politycznej zbiorowości, której organizacją jest państwo. Najważniejszym celem zorganizowanej zbiorowości ludzkiej jest troska o zaspokajanie potrzeb każdego, wolnego obywatela.
Był prekursorem ateizmu e europejskiej myśli filozoficznej. Jego poglądy były zbliżone do poglądów Buddy.
Wyjaśnić idealizm obiektywny Platona (geneza, istota)
Idealizm obiektywny Platona oparty jest na istnieniu dwóch światów
świat idei (doskonały) i świat odbijający te idee.
Świat idei jest doskonały, absolutny, jego prawa są niezmienne i trwałe. Jedynie mędrzec może przeniknąć jego tajemnice.
Świat odbijający te idee to świat niedoskonały, który stanowi odbicie tego świata idei.
Jest to filozofia oparta na poszukiwaniu idealnego POLIS. Oparta na idealizmie. Idea jest pierwotna, wieczna, trwała, absolutna i doskonała.
Zdaniem Platona prawdziwym bytem są idee, a rzeczy są jedynie odbiciem, cieniem idei.
Człowiek żyje w świecie pozorów. Wokół niego są rzeczy przemijające, zniszczalne, ale realne. Gdzieś poza nami, niezależnie od naszej świadomości istnieje świat idealny. Idee i zjawiska są ze sobą jednak ściśle związane. Idee są wzorcami rzeczy a rzeczy są uzależnione od idei.
Stanowisko Platona nazywane jest idealizmem, ponieważ zakłada, że rzeczywistość w swojej istocie jest czymś duchowym (niematerialnym).
A obiektywnym, gdyż przyjmuje, iż byt duchowy, idealny, istnieje niezależnie od człowieka.
Podstawy teorii idealnego państwa Platona (4)
Platon uważał, że najlepszym rozwiązaniem ustrojowym nie jest system demokratyczny, lecz ustrój, w którym kierowniczą siłą mają być jednostki najmądrzejsze i najlepsze.
Żaden z ludzi nie jest samowystarczalny. Każdy potrzebuje wielu innych ludzi do normalnego funkcjonowania. Państwo powinno być wspólnotą ludzi, którzy wzajemnie sobie pomagają.
Państwo „idealne” Platona jest niewielkie. Jego ludność jest podzielona na 3 klasy. Platon porównuje te 3 klasy do trzech władz duszy:
Rozum (władcy-filozofowie)
Odwaga (wojownicy)
Pożądanie (pracownicy służebni)
Poszczególne grupy społeczne mają różne prawa i obowiązki względem państwa. Jedynie chłopi mają prawo do życia prywatnego. Filozofowie i wojownicy żyją tylko życiem publicznym. Nie mogą zakładać rodzin, gromadzić majątku.
Jedność państwa może być utrzymana pod warunkiem usuwania przyczyn jego rozbijania i demoralizacji.
Kobiety w „idealnym” państwie miałyby prawa równe z mężczyznami i podobne wychowanie.
Małżeństwa w państwie „idealnym” nie mogą być pozostawione przypadkowo. Pary powinny być łączone w ten sposób, aby jak najlepiej spełniać funkcje prokreacyjną.
Spory powinni rozstrzygać filozofowie - mędrcy najbliżsi światu idei, czyli posiadający wiedzę.
Wyjaśnić teorie realizmu Arystotelesa
W przeciwieństwie do Platona Arystoteles twierdził, że idee to jedynie abstrakcje, którymi nie warto się zajmować. Prawdziwy filozof powinien interesować się otaczającym nas światem realnych bytów, których istnienie można namacalnie stwierdzić lub dociec za pomocą ludzkiego rozumowania.
Wszechświat złożony jest z ducha i materii, które wzajemnie się uzupełniają. Razem Tworzą to co ludzie postrzegają jako rzeczywistość lub świat.
Każdy realny byt składa się z materii i formy.
Państwo i społeczeństwo wg Arystotelesa (2+2)
Państwo i społeczeństwo dla Arystotelesa jest naturalną wspólnotą ludzi za sobą spokrewnionych. Społeczeństwo wolnych obywateli tworzy państwo dla wspólnego pożytku i obrony. Interes jednostki powinien być podporządkowany interesowi ogółu.
Najlepszym ustrojem może być arystokracja oparta na średnio zamożnych obywatelach państwa. Tacy obywatele nie będą zepsuci nadmiernym bogactwem, , ale też nie będą przytłoczeni biedą. Osoby kierujące państwem powinny rządzić zgodnie z zasadą „złotego środka”.
Społeczeństwo wolnych obywateli tworzy państwo. Niewolnik to tylko i wyłącznie narzędzie swojego pana, niezbędne do życia codziennego.
Wolni obywatele podporządkowani są władzy państwowej, tak niewolnicy podporządkowani są swoim panom.
Podział społeczeństwa wg stoików (3)
Stoicy dzielili ludzi na 2 kategorie:
Mędrców - którzy podzielali ich poglądy
Głupców - którzy ich poglądów nie podzielali.
Mędrców jest rzecz jasne na świecie mniej, niż głupców.
Mędrcem mógł być każdy: mężczyzna czy kobieta, człowiek wolny czy niewolnik, stary czy młody, człowiek wykształcony czy człowiek prosty.
Stoicy jako pierwsi dostrzegli w niewolniku pełnoprawnego człowieka.
Omów poglądy jednego ze stoików (3)
L. A. Seneka - pochodził z bogatej rzymskiej rodziny patrycjuszowskiej.
Seneka podkreślał stoicki ideał godnego, mądrego i szlachetnego życia w zgodzie z naturą.
Wg Seneki wszyscy ludzie są sobie równi. Nawet niewolnicy mają pełnię praw. Wszelkie prawa ludzkie mają swoje pochodzenie z praw natury.
W życiu codziennym człowiek powinien kierować się prawami natury, które zakorzenione są w jego sercu i duszy.
Człowiek który jest zwolennikiem filozofii stoickiej powinien aktywnie uczestniczyć w życiu publicznym. Tak zebry wcielać w życie ideały stoików i kształtować rzeczywistość wg nich.
Istota państwa bożego św. Augustyna (5)
Od momentu grzechu pierworodnego świat pękł na dwoje :
Domenę Boga - państwo boże
Domenę Lucyfera - państwo ciemności (państwo ziemskie)
Obie sfery wpływów dzieli wieczna przepaść. Granice tych państw nie są znane, gdyż to są rzeczywistości duchowe a nie państwa w potocznym rozumieniu.
Państwo ziemskie ma być odbiciem państwa bożego w Niebie. Ziemscy władcy powinni naśladować Jezusa Chrystusa i być dobrymi pasterzami dla poddanych. Naczelnym zadaniem Kościoła i państwa jest doprowadzenie jak największej ilości ludzi do Nieba. W Niebie nie ma demokracji, więc na Ziemi też nie powinno jej być.
Wszyscy ludzie powinni być wolni i równi. Niewolnictwo powinno być zakazane.
Uczciwa praca jest najlepszym dowodem żywej wiary i aktywnej postawy wobec świata.
Ludzie bogaci powinni dzielić się swoim bogactwem z biedniejszymi od siebie. Bowiem takie zachowanie przybliża ich do Królestwa Bożego.
Ludzie powinni postępować sprawiedliwie tzn nie można czynić nikomu tego, czego sami nie chcielibyśmy doznać od innych ludzi.
Wyjaśnić 3 elementy różniące poglądy św. Augustyna i św. Tomasza
Św. Augustyn
Wzorował się na idealizmie Platona
Uważał, że Boga i prawdy należy szukać w samym sobie
Uważa, że Bóg kieruje losami ludzkimi. Tym samym wyklucza świadomy udział człowieka w kształtowaniu życia.
Rządzący powinni być sługami poddanych
Wszyscy ludzie są równi wobec siebie. Potępiał niewolnictwo.
Św. Tomasz
Wzorował się na realizmie Arystotelesa
Uważał, że Boga należy szukać w otaczającej nas rzeczywistości
Uważał, że człowiek jest istotą w pełni wolną, ponieważ każdy z nas otrzymał od Boga dar rozumu i wolną wolę
Rządzący powinni być zależni od papieża i biskupów
Akceptował stanowy podział ludzi.
Dowody kosmologiczne św. Tomasza na istnienie Boga (4)
Musi istnieć jakaś pierwsza przyczyna ruch w świecie. Bóg obecny jest w świecie jako jego przyczyna sprawcza. Jego istnienie jest konieczne.
Jest faktem, iż wartości są stopniowalne. Aby móc określić stopień ich doskonałości, koniecznym jest istnienie wartości absolutnej, do której byłyby one niejako przyrównywane. Bytem doskonałym jest oczywiście Bóg
Bóg jest bytem niezależnym, będącym przyczyną samego siebie. Wszelkie inne byty są od niego zależne.
Bóg jest bytem niezniszczalnym i wiecznym, podczas gdy wszystkie inne byty są zniszczalne i doczesne.
Przyczyny, istota (3) i skutki poglądów Makiawellego
Poglądy Machiavelli'ego wynikają z sytuacji, w jakiej znalazły się Włochy kiedy żył. Machiavelli żył w okresie, w którym Włochy były słabe i rozbite. Dlatego sądził, że w tym przypadku najlepszy byłby silny monarcha absolutny uciekający się do kłamstw, przebiegłości, terroru dla poprawienia sytuacji państwa.
Machiavelli jest bardzo sceptyczny jeżeli chodzi o naturę człowieka. Człowiek, zdaniem włoskiego myśliciela jest z natury zły i kieruje się przede wszystkim chciwością. Jego zdaniem ludźmi kierują niskie pobudki i egoizm. Jego absolutne nowatorstwo polegało na tym, że traktował państwo jako twór całkowicie ludzki, bez pierwiastka boskiego.
W działaniach politycznych powinno stosować się pragmatyczną skuteczność. W drodze do celu wszelkie możliwe środki (wiarołomstwo, brutalność, zbrodnia, podstęp) są dozwolone. Zgodnie z zasadą CEL UŚWIĘCA ŚRODKI. Osoba, która dąży do celu powinna być pozbawiona skrupułów i bezwzględna w realizacji swoich planów.
Dobro państwa jest dobrem najważniejszym. Każda czynność która przyczynia się dobry państwa jest właściwa.
Myśl Machiavellego stała się wykładnią działania dla licznych zbrodniarzy i szaleńców dążący do władzy po trupach. Makiawelizm stał się fundamentem polityki A. Hitlera.
Poglądy Hobbesa na państwo i społeczeństwo (2+2)
Hobbes uważał, że istniał stan natury. Wg niego była to odwieczna „Wojna wszystkich ze wszystkimi”. Człowiek z natury jest egoistyczny, agresywny. Każdy dąży do osiągnięcia jak najwięcej korzyści kosztem innych „Człowiek człowiekowi wilkiem”.
Ludzie postanowili opuścić stan natury i zawarli umowę społeczną, aby położyć kres tej wojnie.
Była to umowa „każdego z każdym” w celu przelania wszelkich praw i wolności na suwerena. Suweren zyskiwał władzę absolutną, ponieważ nie był strona umowy. Dzięki tej umowie Człowiek zyskał bezpieczeństwo i spokój. Utracił jednak nieograniczoną niezależność. Posiada tylko tyle praw ile udzieli mu suweren.
Hobbes uważał, że najlepszym ustrojem jest absolutyzm. Wg niego człowiek jest istotą niedoskonałą. Egoizm i emocje dominują nad rozumem i racjonalnym myśleniem. Dlatego aby poskromić te wady potrzebna jest silna niczym nieograniczona władza.
Poszukiwanie prawdy: Kartezjusz (3) Locke (3)
Kartezjusz
Do poznania niezbędny jest rozum. To co rozum uzna za jasne i wyraźne jest pewne.
Zmysły przydatne są do życia nie są absolutnie przydatne przy poznawaniu. Mogą sprowadzić człowieka na manowce.
Rozsądkowe myślenie jest jedynym źródłem prawdy, które posiadamy
Pewnym jest tylko to, co rozsądek jasno i wyraźnie widzi, jak np. cogito ergo sum.
Lock
Nie ma wiedzy bez doświadczenia. Umysł ludzki na początku jest niezapisaną tablicą.
Nie ma nic w umyśle czego nie byłoby wcześniej w zmyśle. Cała wiedza pochodzi z doznań zmysłowych.
Idee zawarte w ludzkich umysłach nie są po prostu efektem analizy danych zmysłowych dokonywanej przez umysł.
Bodźce zmysłowe tworzą w umyśle wrażenia, które są następnie automatycznie grupowane i powstają idee proste. Idee proste podlegają już procesowi myślenia. Proces myślowy tworzy z nich idee złożone. Tak powstałe idee złożone zaczynają żyć w umyśle człowieka "własnym życiem"
Poglądy ekonomiczne A. Smitha (4)
Smith uważał, że interes jednostki stanowi najlepszy bodziec do działalności gospodarczej. Człowiek dąży do osiągnięcia własnych korzyści. Każdy człowiek ma bowiem wrodzone dążenie do bogactwa, co okazuje się dobroczynne dla społeczeństwa. Interes własny działa jak siła napędzająca, kierująca ludzi do takiej pracy, za jaką społeczeństwo jest skłonne im płacić. Interes własny motywuje ludzi do działania.
Zgodność interesu osobistego z interesem społecznym wymusza działanie mechanizmu rynkowego tzw. niewidzialna ręka rynku. Jest to zbiór sił które zapewniają samoczynny rozwój gospodarczy. Te siły to przede wszystkim konkurencja.
Jego obraz kapitalistycznego świata mimo licznych wad, ukazuje konsekwentną dążność do uzyskania coraz większego bogactwa i powszechnej zasobności.
Podaj różnice między prawami natury i stanowionymi u św. Tomasza i Monteskiusza (2)
Św. Tomasz
Prawo naturalne jest domeną Kościoła.
Prawo stanowione przez ludzi jest domeną państwa
Kościół ma prawo ingerować w sprawy państwa, jeżeli państwo gwałci zasady prawa naturalnego.
Prawo ustanowione przez Boga jest zawsze wyższe i doskonalsze od praw stanowionych przez ludzi
Monteskiusz
Twierdził, że prawa natury wynikają z niezmiennych praw Stwórcy. Praw te płyną z naszej istoty. Prawami natury są np.: prawo zwracania się ku Bogu, prawo szukania środków pożywienia, pragnienie życia w społeczeństwie.
Prawo stanowione zostało ustanowione dla poskromienia dzikości natury. Przy tworzeniu prawa należy brać pod uwagę naturalne uwarunkowania, które kształtują ducha praw (wielkość terytorium państwa, klimat, religia, obyczaje, historia).
Społeczeństwo wg. Hegla (4)
Człowiek wg. Hegla jest zdecydowanie istotą społeczną. Bez społeczeństwa człowiek nie mógłby istnieć w sensie biologicznym, naturalnym i duchowym. Jego życie bez społeczeństwa pozbawione by było wszelkich celów i wartości.
Ludzie wg. Hegla wymyśli dwa sposoby współdziałania społeczeństwa.
Jednym z tych sposobów jest zakładanie rodzin, a drugim sposobem jest społeczeństwo obywatelskie.
Rodzina jest tworem naturalnym.
Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo, w którym działalność różnych organizacji niezależnych od państwa jest podstawą samodzielnego rozwoju obywateli oraz stanowi wyraz ich osobistej aktywności. Charakteryzuje się aktywnością ludzi, bez impulsu ze strony władzy państwa.
Cele indywidualne i grupowe realizowane są przez produkcje i wymianę rynkową.
Prawa wolnych obywateli realizowane są poprzez np. możliwość prywatnej własność.
System opieki zapewniają publiczne instytucje opiekuńcze.
Teoria społeczno-ekonomiczna K. Marksa (5)
Głównym czynnikiem dynamizującym życie społ-gosp. Jest rozwój sił wytwórczych, który określa zmiany w stosunkach produkcji.
Zasadniczym kryterium podziału współczesnego mu społeczeństwa jest stosunek do środków produkcji. Na tej podstawie można wyróżnić posiadaczy środków produkcji, i nieposiadaczy. Właścicieli środków produkcji określa się mianem klasy kapitalistów, natomiast tych którzy nie posiadają tych środków nazywa się siłą robaczą (proletariuszami).
Między tymi klasami toczyła się ciągła walka o wysokość zarobków, skrócenie godzin pracy itp. Proletariusze walczyli o lepsze warunki życia, a kapitaliści dążyli do jak największych zysków poprzez wyzyskiwanie siły roboczej.
Kapitaliści starają się uzyskiwać maksymalne dochody ze swoich środków produkcji. Będzie to oczywiście powodowało narastanie protestu robotników, który w końcu (zgodnie z prawem przechodzenia ilości w jakość) spowoduje wybuch rewolucji, znosząc klasę kapitalistów poprzez odebranie jej środków produkcji i oddanie ich pod ogólny nadzór wszystkich robotników.
Rewolucja ta, zdaniem Marksa, miała w końcu doprowadzić do powstania społeczeństwa bezklasowego, w którym środki produkcji byłyby ogólną własnością całego społeczeństwa.
Marks był przekonany, że wew spięcia w systemie kapitalistycznym doprowadzi do upadku kapitalizmu. Wedle przewidywań Marksa powstanie wtedy socjalizm.
Człowiek wg. Materializmu historycznego K. Marksa
Marks sformułował myśl, że „człowiek jest dla człowieka istotą najważniejszą”. Człowiek jest najwyższą wartością dzięki temu, że jest istotą społeczną. Postać człowieka powinna być rozpatrywana nie tylko jako istota społeczna. Powinniśmy postrzegać człowieka szerzej jako byt aksjologiczny.
Praca człowieka powinna być dla człowieka procesem zachodzącym między człowiekiem a przyrodą. Człowiek i przyroda są przez siebie nawzajem kształtowane.
Praca człowieka powinna mieć charakter wolny, rozumny i społeczny. Wtedy człowiek w procesie pracy może doskonalić sprawność fizyczna i inteligencja.
Gdy mamy do czynienia z pracą wyobcowaną, która nie wzbogaca człowieka wtedy pracownik pomniejsza swoje wartości ludzkie. Np. zmechanizowana, monotonna praca przy taśmie produkcyjnej prowadzi do zubożenia osobowości ludzkiej.
Podstawy ideowe rządów totalitarnych (1 do wyboru - 3)
Nazizm jest skrajną ideologią powstałą jako wynik rozwoju społeczeństwa masowego, opartą o pierwiastki szowinistyczne i rasistowskie.
W roku 1933 do władzy w Niemczech doszła NSDAP, której wodzem był charyzmatyczny mówca Adolf Hitler. Swój szczegółowy plan podboju świata przez „Wielkie Niemcy” zawarł w książce „Mein Kampf”. „Moja walka” stała się świętą księgą dla wszystkich Niemców.
Hitler rozpoczął swoje rządy od zlikwidowania opozycji. Następnie narzucił całemu narodowi niemieckiemu swoją politykę. Niemcy w ciągu kilku lat zamieniły się w wojskowy obóz którego jedynym celem były wojny i podboje. Sytuacja ta spowodowała pasma ludobójstwa (Oświęcim, Katyń, Palmiry). Podeptano wszelkie prawa boskie, naturalne i ludzkie.
Ideologia Hitlera głosiła wyższość narodu niemieckiego, należącego do "rasy aryjskiej" w stosunku do innych ras i narodów, a w szczególności nad Żydami i Cyganami. Ideę tę połączono z koncepcją "nadczłowieka" wyższego moralnie, intelektualnie i duchowo w stosunku do "podludzi". Wywodzono z niej prawo narodu niemieckiego do panowania nad innymi narodami.
Elementy trzeciej drogi (między kapitalizmem i komunizmem) w świetle nauki Kościoła Katolickiego (3)
Papież Jan Paweł II szukał czegoś w rodzaju „trzeciej drogi” między kapitalizmem a komunizmem.
Praca powinna być sposobem jednostkowego działania, które zapewni środki utrzymania, i rozwój człowieczeństwa.
Zawsze powinna być stosowana zasada pierwszeństwa osoby przed pracą, i pracy przed kapitałem.
Istota ludzka powinna być głównym przedmiotem zainteresowania. To człowiek powinien być najważniejszy. JP2 przeciwstawiał się sztywnemu kapitalizmowi, aby zabezpieczyć podmiotowość człowieka w procesie gospodarczym. Człowiek nie może być traktowany jako narzędzie produkcji.
JP2 głosił zasadę pierwszeństwa osoby przed rzeczą.
Człowiek jest istotą wolną, ma prawo do swojej własności, ale powinien tą własnością mądrze zarządzać. Z własności należy korzystać uczciwie i dla dobra ogółu. Żadne człowiek nie powinien budować swojego szczęścia, dobrobytu, na krzywdzie innych.
Wyjaśnij pojęcia: materializm, idealizm, empiryzm, racjonalizm, byt, materia, antropologia, substancja. (6)
Materializm - to ogólna nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka. Materializm jest pojęciem, które pozostaje w stałej opozycji do idealizmu. Materialiści uważają, że nie ma bytowania niezależnego od świata.
Idealizm - system filozoficzny głoszący realność świata idei i nierealność bądź wtórność świata materialnego w stosunku do idei. Pozostaje w opozycji do materializmu. Zdaniem idealistów to duch, świadomość i idee są pierwotne w stosunku do przyrody.
Empiryzm - doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim, bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.
Racjonalizm - filozoficzne podejście zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza.
Byt - podstawowy termin filozoficzny - w znaczeniu szerokim ogół wszystkiego, co w jakikolwiek lub w jakiś określony sposób istnieje
Materia - to byt rozciągający się w przestrzeni i w czasie. Materia jest jednym z podstawowych pojęć, jednak od początków filozofii była rozpatrywana i rozumiana w różny sposób.
Antropologia - dział filozofii zajmujący się człowiekiem. dziedzina refleksji filozoficznej, której głównym przedmiotem jest człowiek. Ujmuje go wieloaspektowo.
Substancja - jedna z podstawowych kategorii filozoficznych. Przez substancję rozumie się byt samoistny, taki, który "opiera się sam na sobie", nie potrzebuje do swego zaistnienia impulsu z zewnątrz.
23