Przestępczość jest zjawiskiem złożonym, które jest wynikiem szerokiego zakresu czynników społecznych, ekonomicznych, kulturowych, historycznych i politycznych.
Wzrost przestępczości i patologii społecznej spowodował potrzebę nasilenia walki z nią a w szczególności podjęcia działań zmierzających do zapobiegania przestępstwom. Zapobieganie przestępczości jest pojęciem złożonym, obejmującym szeroką problematykę społeczno-polityczną oraz zagadnienia z zakresu polityki karnej, prawa karnego i kryminalistyki. Powszechne uznanie działań zapobiegających przestępczości spowodowało, że znalazły one wyraz w normach prawnych. Normy te stanowią podstawę i określają ramy instytucjonalne działalności organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości w zakresie profilaktyki. Stwarzają jednocześnie możliwości włączenia do tej działalności organizacji i instytucji życia społecznego i gospodarczego. Od kilkudziesięciu lat w polskim więziennictwie podjęto działania nad wprowadzeniem pedagogiki resocjalizacyjnej. „Pedagogika resocjalizacyjna - według Stanisława Okonia - to dział pedagogiki specjalnej zajmujący się zagadnieniami kształcenia i wychowania dzieci, młodzieży i dorosłych niedostosowanych społecznie, a zwłaszcza wykolejonych i zagrożonych wykolejeniem”<1>. Od wielu lat prowadzi się dyskusje nad przydatnością kary pozbawienia wolności dla prawidłowego i skutecznego procesu resocjalizacji. Powszechnie uważa się, że „resocjalizacja jest włączeniem do życia społecznego jednostek, które utraciły możliwość poprawnego współżycia z innymi w następstwie niekorzystnych zmian w ich osobowości”<2>. Do resocjalizacji osób, które znalazły się w konflikcie z prawem, weszły na drogę przestępstwa i zostały skazane prawomocnym wyrokiem sądowym na karę pozbawienia wolności są przeznaczone zakłady karne. Według Ustawy Kodeks Karny Wykonawczy skazany w czasie odbywania kary ma zachować dobre zdrowie psychiczne i fizyczne a także wrócić do normalnego życia, odpowiednio przygotowany. Aby mogło to być zachowane konieczne jest stosowanie odpowiednich metod resocjalizacyjnych. Podstawowymi metodami resocjalizacji, jakie są stosowane w zakładach karnych w Polsce jest nauka, praca, zajęcia kulturalno-oświatowe. Coraz powszechniejsze stało się także rozwijanie kontaktów ze społeczeństwem. Zakłady karne , wymierzane kary - są to działania prewencyjne, które nie zawsze spełniają swoją rolę . Powszechnie znany jest fakt, iż więzienie nie wywiera pozytywnego wpływu na więźniów. Często ma wpływ demoralizujący - uczący okrucieństwa . Jest formą utrwalenia przestępczości. Dowodem tego jest wysoki wskaźnik recydywy, jaki zauważa się we wszystkich zakładach karnych. Więzienie staje się celowe tylko wtedy, gdy skazany uznaje swoja winę i jest gotowy do współpracy w procesie resocjalizacji. Niezmiernie ważne staje się tu takie oddzielenie więźniów, by ci z mniejszymi wyrokami, skazani za sprawy o lżejszym wymiarze kary nie przebywali z recydywistami i nie uczyli się od nich zachowań przestępczych.
„W zakładzie karnym oddziałują na siebie dwie społeczności o różnej strukturze wewnętrznej : służba więzienna i skazani. Zasadniczy tryb więzi społecznej łączącej te dwie grupy osób to nadrzędność - podporządkowanie, przy czym podporządkowanie to ma charakter przymusu, ponieważ jedna grupa podporządkowuje swoim celom drugą”<3>. Celem kary pozbawienia wolności jest odizolowanie przestępcy od społeczeństwa, jak również wskazanie mu drogi do dalszego uczciwego życia. Istnieją trzy systemy odbywania kary: programowanego oddziaływania, terapeutyczny i zwykły. W systemie programowanego oddziaływania administracja więzienna przedstawia skazanemu projekt indywidualnego programu oddziaływania i jeżeli wyrazi on zgodę na współudział w opracowaniu programu i wykonaniu to będzie odbywał karę pozbawienia wolności w systemie programowanym. „W programach oddziaływania ustala się zwłaszcza: rodzaje zatrudnienia i nauczania skazanych, ich kontakty, przedewszystkim z rodziną i innymi osobami bliskimi, wykorzystanie czasu wolnego, możliwości wywiązywania się z ciążących na nich obowiązków oraz inne przedsięwzięcia niezbędne dla przygotowania skazanych do powrotu do społeczeństwa. Wykonywanie programów oddziaływania podlega okresowym ocenom; programy te mogą ulegać zmianom. W Kodeksie Karnym Wykonawczym z 1969 roku w art. 37§1 był zapis: „Wykonanie kary pozbawienia wolności ma na celu kształtowanie społecznie pożądanej postawy skazanego, a zwłaszcza powinno wdrażać go do społecznie użytecznej pracy oraz przestrzegania porządku prawnego i tym samym przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa". Zapis ten nie przynosił jednak pozytywnych oddziaływań dopiero Kodeks Karny Wykonawczy z 6 czerwca 1997 roku, zawierał przepis bardziej adekwatny - „Wykonanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, a w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa "<4>. Istnieje wiele poglądów dotyczących skuteczności kary pozbawienia wolności - powszechnie uważa się, iż kara powinna być dostosowana do osobowości przestępcy, a jej skuteczność mierzona stopniem przystosowania społecznego jaki osiągnie skazany. Proces resocjalizacji powinien uwzględniać przygotowanie więźnia do życia jakie podejmie on po wyjściu z zakładu karnego. W polskim więziennictwie następują stałe zmiany i dążenia do osiągania coraz lepszych wyników w pracy resocjalizacyjnej. Centralny Zarząd Służby Więziennej docenił znaczenie i przydatność pracy socjalnej i od roku 2000 odbywają się kursy i szkolenia penitencjarnych pracowników socjalnych, w których uczestniczą wychowawcy pracujący w aresztach śledczych i zakładach karnych. W ustawie o służbie więziennej z dnia 31 maja 1996 roku są określone obowiązki funkcjonariuszy służby więziennej i pracowników więziennictwa w postępowaniu wobec więźniów, którym powinni między innymi, „pomagać w poszukiwaniu rozwiązania ich problemów oraz starać się, żeby wykonanie kary pozbawienia wolności przyczyniało się do przygotowania skazanych do życia w społeczeństwie”<5>. Praca socjalna odgrywa coraz większą rolę w polskim więziennictwie.
Należy jedynie żywić nadzieję, że nowe trendy w postrzeganiu roli zakładów karnych przyniosą pozytywne skutki w odniesieniu do osób skazanych, a odbywanie kary pozwoli na znaczne zmniejszenie ilości popełnianych przestępstw i przywrócenie ich do pełnowartościowego życia w społeczeństwie.
<1> Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1981, PWN s. 224.
<2> O.Lipkowski,Resocjalizacja,Warszawa 1980,s.213.
<3> Brunon Hołysz,Kryminologia, PWN, Warszawa 1994,s.638.
<4> Kodeks Karny Wykonawczy z 6 czerwca 1997 roku, art. 67, §1 kkw .
<5> Dziennik Ustaw z 1996 r. nr 61 poz. 283, art.12.