Dojrzałość szkolna:
W okresie późnego dzieciństwa szkoła staje się dla dziecka środowiskiem, w którym nabywa wiele nowych umiejętności. Dziecko musi osiągnąć odpowiedni poziom dojrzałości szkolnej, aby sprostać oczekiwaniom szkolnym. Dziecko dojrzałe do podjęcia nauki w szkole to takie, które: jest dostatecznie rozwinięte fizycznie i ruchowo, posiada dobrą orientację w otoczeniu, posiada na tyle rozwinięte zdolności komunikacyjne, aby móc porozumiewać się w sposób zrozumiały dla rozmówcy, potrafi działać intencjonalnie, jest uspołecznione w stopniu pozwalającym na zgodne i przyjazne współdziałanie z rówieśnikami, jest na tyle dojrzałe emocjonalnie, aby rozstać się z matką na czas pobytu w szkole.
Ogólna charakterystyka zmian:
W okresie późnego dzieciństwa można wyróżnić następujące rodzaje zmian: przekształcenie dotychczasowej aktywności dziecka z głównie spontanicznej i zdominowanej przez zabawę, w system działań sterowanych przez stałe zadania, obowiązki i normy społeczne, rozwój funkcji psychicznych i ich integracja umożliwiająca dostosowanie się do nowych sytuacji, zadań i wymagań, trwałe wejście w nowe środowisko poza bezpośrednim wpływem rodziców, podjęcie nowej roli społecznej (roli ucznia). Okres ten niesie ze sobą wiele nowych zadań rozwojowych, które dziecko musi zrealizować, aby poradzić sobie z oczekiwaniami rodziców i szkoły.
Rozwój procesów poznawczych
Uwaga: dzięki niej możliwe jest zarówno uzyskanie potrzebnych informacji, jak i ich przetworzenie oraz zapamiętywanie; następuje postęp w funkcjonowaniu uwagi dzieci (jest wynikiem dojrzewania centralnego układu nerwowego oraz efektem uczenia się); kształtuje się uwaga dowolna – skupienie uwagi w sposób świadomy.
Pamięć: stosowane przez dzieci sposoby zapamiętywania, zmieniają się wraz ze wzrastającą u nich tendencją do porządkowania i kategoryzowania informacji; dzieci starają się zrozumieć treść tego czego się uczą, dokonują samodzielnej analizy, przekształcenia i organizacji informacji zawartych w materiale; wykorzystują przy tym rozmaite strategie pamięciowe.
Myślenie: dziecko osiąga w tym czasie szereg różnych zdolności związanych z nabywaniem i przetwarzaniem informacji o świecie i o sobie na poziomie konkretu oraz pojęciach społecznych; najważniejszym osiągnięciem tego okresu jest pojawienie się myślenia logicznego, pozwalającego na przeprowadzanie wnioskowania o charakterze przyczynowo-skutkowym (dziecko jest w stanie trafnie wyjaśniać wiele zjawisk)
Rozwój rozumowania moralnego (Kohlberg i Piaget)
Kohlberg: w stadium II dzieci przejawiają moralność przedkonwencjonalną, którą charakteryzuje przyjmowanie przez podmiot egocentrycznej perspektywy. W tym wieku za słuszne uważa się to zachowanie, które odpowiada własnym potrzebom i interesom jednostki, a jednocześnie zapewnia wzajemną korzyść w interakcjach z innymi. W stadium III dzieci zaczynają osiągać poziom moralności konwencjonalnej. Dziecko potrafi przejąć punkt widzenia członka grupy społecznej, z którą pozostaje w bezpośrednich interakcjach. Niektóre dzieci osiągają w rozumowaniu moralnym stadium IV, w którym dominuje perspektywa „prawa i porządku społecznego”. Moralność jest rozpatrywana z punktu widzenia interesu społecznego, a podstawę stanowi ścisłe przestrzeganie praw i wywiązywanie się z obowiązków.
Piaget: stadium realizmu moralnego (5.-7. r.ż.) – reguły społeczne są traktowane jako realnie istniejące, narzucone z zewnętrz (moralność heteronomiczna) i tak jak prawa fizyczne nie podlegające dyskusji ani zmianom – należy je zawsze i bezwzględnie respektować. Konsekwencją takiego nastawienia jest wiara w immanentną sprawiedliwość (przekonanie, że złamaniu czy naruszeniu reguły towarzyszy kara) oraz kryterium odpowiedzialności obiektywnej (uzależnianie moralnej oceny sytuacji od jej fizycznych i obiektywnych skutków). Stadium moralnego relatywizmu (8.-11. r.ż.) – stopniowe traktowanie reguł społecznych jako umów, stworzonych przez ludzi dla określonych celów społecznych.
Rozumowanie reguł
Następuje wzrost zdolności do kierowania się regułami rządzącymi działaniem, a także wzmożona fascynacja rozpoznawaniem reguł, kierowaniem się nimi oraz wymyślaniem reguł własnych. Dzieci chętnie angażują się w zabawy i gry zespołowe o wyraźnej strukturze i czytelnych regułach, mających np. charakter konkursu lub zawodów sportowych. Chętnie też uczestniczą w grach o strukturze fabularnej, z podziałem na wyraziste i odróżniające się od siebie role. Gry takie mogą być rozgrywane grupowo, parami lub indywidualnie. Psychologowie uważają, że gry komputerowe kształtują u dzieci widzenie świata takie, jakie prezentują autorzy gier. Czynne angażowanie się małego gracza w sceny agresji i przemocy wpływa na niego szkodliwie.
Przekonanie o własnej skuteczności
Doznawanie radości z zasłużonego sukcesu, a także odbiór jego społecznych skutków, staje się źródłem wysokiej realistycznej samooceny dziecka. Sukces osiągany na drodze świadomych, ponawianych wysiłków, uczy dziecko wytrwałości, odporności na niepowodzenia czy przeszkody w działaniu oraz radzenia sobie z frustracją. Wraz z wiekiem dzieci następują zmiany w zakresie oceny możliwości zrealizowania marzeń. O ile dzieci młodsze są bezwarunkowo przekonane o tym, że marzenia się spełniają, to z upływem lat wrasta realizm związany z używaniem słowa „możliwe” oraz spada „realistycznych pesymizm”.
Zmiany w doświadczeniach społecznych dziecka i ich znaczenie dla rozwoju
W okresie późnego dzieciństwa wzrasta znaczenie i atrakcyjność kontaktów z rówieśnikami. Kontakty społeczne na terenie klasy szkolnej i poza nią stają się jedynym z najważniejszych tematów dziecięcych rozmów i wypowiedzi. Dziecko początkowo ocenia swoich rówieśników kierując się tym, jak są oni spostrzegani przez osoby reprezentujące społeczny autorytet.
Kontekst społeczny stanowi zobiektywizowane, zewnętrzne źródło norm, wzorców i oczekiwań, równorzędnych lub nadrzędnych wobec tych, które obowiązują w rodzinie. Otoczenie społeczne oddziałuje na dziecko przez system kar i nagród oraz mechanizmy tzw. wpływu społecznego.
Dzięki wchodzeniu w liczne sieci kontaktów, dzieci rozwijają umiejętności zarówno interpersonalne, jak i związane z własnym funkcjonowaniem (poznawcze, afektywne i wykonawcze). W szkole następuje dalszy rozwój sprawności komunikacyjnych. Polega on na rozszerzeniu zakresu pełnienia ról nadawcy i odbiorcy komunikatu. Nawiązywanie przyjaźni stanowi dla dzieci podstawę do dalszego różnicowania i doskonalenia uczuciowości.
Rozwój osobowości
Rozwój osobowości w tym okresie to przede wszystkim proces kształtowania się świadomości siebie jako podmiotu własnych działań. Do najbardziej charakterystycznych cech w rozwoju osobowości między 7. a 12. r.ż. należy szybki postęp oraz stopniowa integracja mechanizmów regulacyjnych opartych na strukturach poznawczych. Dzieci stają się coraz bardziej świadome swych stanów emocjonalnych i ich wpływu na zachowanie. Kształtuje się też umiejętność wyrażania emocji pozytywnych i negatywnych. Strukturą aktywnie rozbudowaną w tym okresie jest obraz samego siebie, obejmujący wiedzę oraz oceny odnoszące się do sfery działania dziecka. Wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka mają także środki masowego przekazu. Prezentują one obowiązujące w środowisku wzory wyglądu i sposobu zachowania. Niemały wpływ mają również reklamy telewizyjne, zwłaszcza, jeśli ich bohaterami są dzieci w tym samym wieku, a reklamowany produkt jest dla nich atrakcyjny.