ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE - "FINANSE PUBLICZNE"
(II rok, kierunek finanse i rachunkowość)
Teoria dóbr publicznych P.Samuelsona. Dobro prywatne a dobra publiczne i społeczne
Istnieją takie dobra, które mogą być finansowane tylko ze środków publicznych. Inny sposób finansowania spowodowałby, że dobra utraciłyby swoją istotę.
Wśród dóbr publicznych można wyróżnić:
CZYSTE DOBRA PUBLICZNE („pure public goods”, dobra publiczne sensu stricto) –dobra, które z przyczyn naturalnych mogą służyć całemu społeczeństwu (np. powietrze, rzeki, jeziora, autostrady, bezpieczeństwo zewnętrzne, działalność służb dyplomatycznych)
DOBRA SPOŁECZNE(„socialgoods,) –dobra, które ze względów fizycznych mogą być dobrami prywatnymi, ale na skutek doktryny społecznej i prowadzonej przez władze polityki społecznej są dostarczana obywatelowi nawet wtedy, gdy on tego nie akceptuje (np. ochrona zdrowia, edukacja)
Podmiotowy zakres finansów publicznych w świetle ustawy o finansach publicznych (art.9 ustawy z dnia 27.08.2009)
Art. 9. Sektor finansów publicznych tworzą:
1) organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały;
2) jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki;
3) jednostki budżetowe;
4) samorządowe zakłady budżetowe;
5) agencje wykonawcze;
6) instytucje gospodarki budżetowej;
7) państwowe fundusze celowe;
8) Zakład Ubezpieczeń Społecznych i zarządzane przez niego fundusze oraz Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i fundusze zarządzane przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego;
9) Narodowy Fundusz Zdrowia;
10) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej;
11) uczelnie publiczne;
12) Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne;
13) państwowe i samorządowe instytucje kultury oraz państwowe instytucje filmowe;
14) (1) inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów badawczych, banków i spółek prawa handlowego.
Formy organizacyjno-prawne jednostek sektora finansów publicznych (jednostka budżetowa, samorządowy zakład budżetowy, państwowy fundusz celowy, instytucja gospodarki budżetowej, agencje wykonawcze – pojęcie, zasady działania, przykłady)
JEDNOSTKA BUDŻETOWA - jest to jednostka organizacyjna sektora finansów publicznych, która nie posiada osobowości prawnej. Wszystkie swoje wydatki pokrywa bezpośrednio z budżetu, natomiast wszystkie dochody takiej jednostki odprowadzane są odpowiednio, albo na rachunek budżetu państwa, albo na rachunek jednostki samorządu terytorialnego (rozliczenie brutto – pełnymi kwotami).
Jednostki budżetowe tworzą, łączą i likwidują:
* ministrowie, kierownicy urzędów centralnych, wojewodowie oraz inne organy działające na podstawie odrębnych ustaw - państwowe jednostki budżetowe;
* organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego - gminne, powiatowe lub wojewódzkie jednostki budżetowe;
* Prezes Rady Ministrów - jednostkę budżetową realizującą zadania na rzecz administracji rządowej. Podlega ona Prezesowi Rady Ministrów albo wskazanemu przez niego ministrowi lub kierownikowi urzędu centralnego.
Każda jednostka budżetowa działa na podstawie statutu.
SAMORZĄDOWY ZAKŁAD BUDŻETOWY – jednostka organizacyjna sektora finansów publicznych nie posiadająca osobowości prawnej. Odpłatnie wykonuje zadania, pokrywając koszty swojej działalności z przychodów własnych (a więc się samofinansuje). Rozlicza się z budżetem metodą netto (czyli wynikiem). Uzupełnieniem budżetu SZB mogą być dotacje z budżetu JST:
dotacje przedmiotowe;
dotacje celowe na zadania bieżące finansowane z udziałem środków europejskich
dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji.
Szczególne dotacje dla nowo tworzonego SZB
Dotacje podmiotowe, o ile wynika to z odrębnych ustaw
Dotacje dla samorządowego zakładu budżetowego, z wyłączeniem dotacji związanych z projektami europejskimi, nie mogą przekroczyć 50 % kosztów jego działalności.
Zamknięty katalog zakresu zadań samorządu terytorialnego, które mogą być realizowane przez samorządowy zakład budżetowy:
1) gospodarki mieszkaniowej i gospodarowania lokalami użytkowymi,
2) dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,
3) wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
4) lokalnego transportu zbiorowego,
5) targowisk i hal targowych,
6) zieleni gminnej i zadrzewień,
7) kultury fizycznej i sportu, w tym utrzymywania terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,
7a) (2) pomocy społecznej, reintegracji zawodowej i społecznej oraz rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych,
8) utrzymywania różnych gatunków egzotycznych i krajowych zwierząt, w tym w szczególności prowadzenia hodowli zwierząt zagrożonych wyginięciem, w celu ich ochrony poza miejscem naturalnego występowania,
9) cmentarzy
ISTYTUCJA GOSPODARKI BUDŻETOWEJ jest jednostką sektora finansów publicznych tworzoną w celu realizacji zadań publicznych, która odpłatnie wykonuje wyodrębnione zadania i pokrywa koszty swojej działalności oraz zobowiązania z uzyskiwanych przychodów:
Z prowadzonej działalności
Z dotacji z budżetu państwa.
Koszty działalności IGB:
Koszty funkcjonowania
Koszty realizacji wyodrębnionych zadań
IGB posiada osobowość prawną.
IGB może być tworzona na poziomie administracji rządowej, czyli przez:
Ministrów
Szera kancelarii prezesa rady ministrów
Organy lub kierowników jednostek wymienionych w art. 139 UFP:
Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Stanu
Naczelny Sąd Administracyjny
Sąd Najwyższy
NiK i inne
Kierowników Kancelarii Sejmu, Senatu, Premiera i inne
AGENCJA WYKONAWCZA - jest państwową osobą prawną tworzoną na podstawie odrębnej ustawy w celu realizacji zadań państwa (wcześniej agencja rządowa). Przychody: z prowadzonej działalności i z dotacji z budżetu państwa. Koszty: koszty funkcjonowania i koszty realizacji wyodrębnionych zadań. Np.: Agencja Nieruchomości Rolnych, Agencja Wojskowa, Agencja Mieszkaniowa, Agencja Rynku Rolnego, Polska Agencja Przedsiębiorczości, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju
PAŃSTWOWY FUNDUSZ CELOWY - jest tworzony na podstawie odrębnej ustawy. Przychody pochodzą ze środków publicznych, a koszty są ponoszone na realizację wyodrębnionych zadań państwowych. Nie posiada osobowości prawnej. Stanowi wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje minister wskazany w ustawie tworzącej fundusz albo inny organ wskazany w tej ustawie. Do państwowych funduszy celowych nie zalicza się funduszy, których jedynym źródłem przychodów jest dotacja z budżetu państwa. PFC ma odrębny plan finansowy. Jest on załączany do ustawy budżetowej (odrębnie od budżetu państwa). Tworzenie funduszy celowych jest złamaniem zasady jedności materialnej (niefunduszowania, czyli gromadzenia środków bez ścisłego powiązania z wydatkami). Np.: FP, PFRON, FGŚP, FUS, NFZ
Definicja i zakres przedmiotowy finansów publicznych w świetle ustawy o finansach publicznych (art. 3 UFP)
Art. 3. Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowywaniem, w szczególności:
1) gromadzenie dochodów i przychodów publicznych;
2) wydatkowanie środków publicznych;
3) finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa;
4) zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne;
5) zarządzanie środkami publicznymi;
6) zarządzanie długiem publicznym;
7) rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej.
Porównanie finansów publicznych i finansów prywatnych (zasadnicze różnice)
| FINANSE PUBLICZNE | FINANSE PRYWATNE |
|---|---|
Cel o charakterze publicznym (interes publiczny) |
Cele indywidualne (interes prywatny) |
| Regulowane przepisami prawa | Głównym regulatorem jest rynek |
Władza publiczna ma przymus zapewnienia sobie dochodów |
Brak środków przymusu do zapewnienia sobie dochodów |
Nieporównywalna skala; finanse publiczne zagospodarowują ok. 40% PKB |
Poszczególne podmioty dokonują operacji w mniejszej skali |
Wysoko sformalizowana struktura organizacyjna (ze względu na skalę) |
Mało sformalizowana struktura organizacyjna |
| Kryteria oceny mają charakter polityczny | Jednostki samodzielnie wybierają kryteria ocen i ponoszą konsekwencje |
Istota funkcji fiskalnej jako najważniejszej funkcji finansów publicznych.
Celem działalności państwa nie jest zysk, ale działanie na rzecz obywateli i społeczeństwa. Wytwarzanie i dostarczanie określonych dóbr publicznych i społecznych wymaga – w warunkach gospodarki pieniężnej – posiadania dochodów. Spełniając konstytucyjne funkcje (obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne, administracja, edukacja itp.) państwo musi ponosić wydatki związane z alokowaniem dóbr społecznych i publicznych. Dlatego z konieczności sięga do dochodów innych podmiotów, wykorzystując atrybut władzy. Istotą funkcji fiskalnej jest więc dostarczenie podmiotom publicznym środków finansowych na realizację ich zadań. W tym celu państwo wykorzystuje przede wszystkim system podatkowy, jak i różnego rodzaju opłaty.
Funkcje pozafiskalne finansów publicznych wg R.Musgrave’a: alokacyjna, redystrybucyjna, stabilizacyjna
ALOKACYJNA - polega na wytwarzaniu i dostarczaniu obywatelom, społecznościom lokalnym oraz społeczeństwu jako całości pewnych dóbr (publicznych i społecznych), które nie mogą być efektywnie rozdzielane na zasadach rynkowych
REDYSTRYBUCYJNA - polega na korygowaniu przez państwo pierwotnego podziału DN ukształtowanego przez rynek w celu zapewnienia równowagi całego systemu społeczno-ekonomicznego. Jest realizowana za pomocą –z jednej strony systemu podatkowego, a z drugiej strony poprzez system transferów.
Aspekty redystrybucji:
MAKROEKONOMICZNY –analizowanie skutków redystrybucji na gospodarki, jej poszczególnych działów, sektorów, gałęzi, branż i regionów. Miernikami redystrybucji są m. in.: udział wydatków publicznych i dochodów publicznych w PKB,;
MAKROSPOŁECZNY –analizowanie skutków redystrybucji dla określonych grup społecznych i zawodowych (np. emerytów, rencistów, bezrobotnych, studentów, pracowników sfery budżetowej itd.);
JEDNOSTKOWY –analizowanie korzyści i kosztów redystrybucji z punktu widzenia poszczególnych obywateli.
STABILIZACYJNA - polega na umiejętnym oddziaływaniu na procesy gospodarcze w skali makroekonomicznej, aby łagodzić wahania cyklu koniunkturalnego. Chodzi o jednoczesne zapewnienie: stałego wzrostu gospodarczego, wysokiego poziomu zatrudnienia, niskiej inflacji i równowagi bilansu płatniczego (tzw. Magiczny czworobok).
Narzędzia funkcji stabilizacyjnej:
tzw. automatyczne stabilizatory koniunktury –zaleta: szybka reakcja, wada: mogą być nieadekwatne do występującej w praktyce sytuacji;
instrumenty dyskrecjonalne (uznaniowe) –zaleta: państwo reaguje adekwatnie do występującej sytuacji gospodarczej, wada: ich zastosowanie wymaga czasu, co jest spowodowane długotrwałym i żmudnym procesem legislacyjnym, ryzyko tzw. „efektu opóźnień”
Teoria dobrego administrowania (kameralizm)
Myśl kameralistów, wyrażona zwłaszcza w dziełach Justiego, przypisywała duże znaczenie gospodarce państwa. Sprowadzało się to nie tylko do polityki protekcjonistycznej, realizowanej za pomocą instrumentów finansowych, lecz także do wykorzystywania podatków w funkcji interwencyjnej. Kameraliści dostrzegali wyraźny związek pomiędzy fiskalną aktywnością państwa a dobrobytem społecznym. Współczesny Justiemu Pfeiffer twierdził: „Jakość i wielkość potrzeb państwowych oraz wypływających z nich wydatków są rezultatem działalności państwa, które ma na celu podniesienie dobrobytu całego narodu. Znaczenie i wielkość potrzeby państwowej mierzy się korzyścią, wzrostem dochodów, jaki wynika z podatków państwowych”. Kameraliści zalecali pobieranie podatków nie tam gdzie można, lecz tam, gdzie trzeba. Zaletą kameralistów jest także to, ze po raz pierwszy postawili kwestię granic wydatków publicznych, a więc i pośrednio granic opodatkowania. Stosownie do ich zaleceń, podstawowym kryterium oceny wydatków publicznych musi być ich pozytywny lub negatywny wpływ na gospodarkę.
Szczególnie cenne dla rozwoju teorii finansów publicznych wydaje się wskazanie przez kameralistów jednej z metod budowania budżetu państwa. Ich zdaniem powinno ono rozpoczynać się od potrzeb państwa, czyli od wydatków, do których należy dostosowywać dochody. Kameraliści sformułowali zasadę rocznego sporządzania budżetu.
W Polsce jednym z największych przedstawicieli kameralistów był Jan Ferdynand Nax. Wyróżniał on 3 rodzaje podatków:
1. Podatek gruntowy najbardziej sprawiedliwy
2. Podatek od osób tzw. pogłówne który uważał za niesprawiedliwy ponieważ nie zależał ani od majątku ani od dochodu
3. Podatek od rzeczy – akcyza, czopowe, od dóbr luksusowych
Fizjokratyzm w finansach publicznych
W okresie fizjokratyzmu, którego głównym przedstawicielem był Francois Quesnay dominował pogląd, że jedynym źródłem bogactwa i czystego dochodu jest rolnictwo, a ściślej ziemia, jedynie praca w rolnictwie ma charakter produkcyjny. Konsekwencją takiego rozumienia gospodarki była koncepcja podatku jedynego, który powinni płacić wyłącznie właściciele ziemscy. Propagowanie przez Quesnaya koncepcji podatku jedynego było też wyrazem postawy antymerkantylistycznej. Quesnay jest twórcą słynnego hasła: „laissez fair”, którego sens sprowadza się do tego, ze w gospodarce panuje naturalny porządek rzeczy, wobec tego powinna się ona opierać na wolnej konkurencji. Zamykanie granic jest zdaniem Quesnaya przyczyną ubożenia społeczeństwa. Poglądy fizjokratów w kwestiach dochodu narodowego dały podwaliny klasycznej ekonomii politycznej, której kamieniem filozoficznym były: wolność gospodarcza, konkurencja, wolny handel.
Liberalna myśl finansowa – A.Smith, J.B.Say
Teoretyczne i ideologiczne postawy liberalizmu gospodarczego stworzył Adam Smith, twórca klasycznej ekonomii. Kamieniem węgielnym liberalizmu jest wolność gospodarcza, wolna konkurencja, silny indywidualizm gospodarczy, od którego zależy pomyślność całego społeczeństwa. Prywatna własność jest warunkiem rozwoju przedsiębiorczości. Wobec tego rola państwa powinna ograniczać się do tworzenia warunków do swobodnego działania praw rynku. Smith postulował ograniczenie roli państwa w gospodarce do klasycznych funkcji publicznych, uważał podatki za zło konieczne. Say był zwolennikiem małego budżetu i minimalnych wydatków państwa.
Koncepcja neutralności finansów publicznych
Polityka podatkowa powinna być neutralna, tzn. w jej wyniku nie mogą następować zmiany w podziale dochodów. Ciężary podatkowe społeczeństwa powinny być takie, aby nie hamować aktywności gospodarczej oraz nie ograniczały zdolności gospodarstw domowych do gromadzenia oszczędności
Koncepcja deficitspending
Paradoks niezrównoważenia budżetu - w warunkach kryzysu spada produkcja, spada dochód narodowy, spadają dochody przedsiębiorców i dochody gospodarstw domowych. W konsekwencji spadają także dochody państwa z podatków przychodowych i podatków dochodowych. Deficyt budżetowy jest bowiem naturalnym zjawiskiem w okresach kryzysów gospodarczych i recesji. Ich pokonanie oraz przełamanie na drodze zaleceń ortodoksyjnych fiskalistów nie jest możliwe, gdyż trzeba by dokonywać cięć w wydatkach publicznych, aby osiągnąć równowagę budżetu państwa. Doprowadziłoby to dalszego ograniczenia i tak już niskiego efektywnego popytu w gospodarce i pogłębienia kryzysu (recesji). Zgodnie z teorią Keynesa w takiej sytuacji konieczne jest nie równoważenie budżetu, lecz nawet zwiększanie deficytu po to, aby kreować popyt w gospodarce i umożliwić jej wejście na drogę wzrostu.
Systemy fiskalne wg J. Buchanana
1. System pogłębiający nierównomierny podział dochodów w społeczeństwie – osoby o niskich dochodach po dokonaniu operacji podatkowo-wydatkowych przez skarb państwa mają saldo dodatnie gdyż wpłacają do budżetu więcej niż otrzymują w postaci świadczeń. Osoby o wysokich dochodach mają saldo ujemne, ponieważ otrzymują premię od państwa, gdyż wartość otrzymanych świadczeń przewyższa wielkość poniesionych ciężarów. System ten występował w XVI-XVII wieku, kiedy to ponoszący ciężary chłopi i mieszczanie utrzymywali panujących władców i szlachtę.
2. System neutralny – występuje saldo zerowe, co oznacza że poszczególne jednostki korzystają ze świadczeń w takim samym stopniu w jakim ponoszą ciężary podatkowe
3. System redystrybucyjny (niwelujący) – jednostki o niskich dochodach wykazują saldo ujemne, co oznacza, ze korzystają z większych świadczeń publicznych niż wnoszą do budżetu w postaci podatków. Z kolei osoby o wysokich dochodach wykazują saldo dodatnie czyli dopłacają do osób gorzej sytuowanych.
Sposoby finansowania wydatków publicznych wg A.Hansena
Hansen w kategoryczny sposób odrzucił zasadę zrównoważenia budżetu. Według niego równowaga nie może być celem samym w sobie, ale powinna być traktowana jako jeden z elementów funkcjonowania ogólnego mechanizmu gospodarki rynkowej. Sposoby finansowania wydatków rządowych:
1. Zaciągać kredyty w bankach handlowych podczas depresji.
2. Zaciągnięte kredyty bankowe dadzą gospodarce silny impuls rozwojowy.Dalszy wzrost gospodarczy jest możliwy przez finansowanie wydatków publicznych i zwiększanie popytu. Źródłem finansowania wydatków – w tej fazie przywracania równowagi – są oszczędności.
3. W chwili przywrócenia równowagi w gospodarce oraz osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia, wydatki publiczne powinny być finansowane z progresywnych podatków dochodowych.
4. W wypadku pojawienia się presji inflacyjnej należy ją ograniczyć przy pomocy podatków od konsumpcji, wpływy z tych podatków stanowiłyby także źródło finansowania wydatków publicznych.
Pojęcie i rodzaje środków publicznych (w świetle art. 5 UFP)
Art. 5. 1. Środkami publicznymi są:
1) dochody publiczne;
2) środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej oraz niepodlegające zwrotowi środki z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA);
3) środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi, inne niż wymienione w pkt 2;
4) przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych pochodzące:
a) ze sprzedaży papierów wartościowych,
b) z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa oraz majątku jednostek samorządu terytorialnego,
c) ze spłat pożyczek i kredytów udzielonych ze środków publicznych,
d) z otrzymanych pożyczek i kredytów,
e) z innych operacji finansowych;
5) przychody jednostek sektora finansów publicznych pochodzące z prowadzonej przez nie działalności oraz pochodzące z innych źródeł.
Źródła dochodów publicznych
1) daniny publiczne, do których zalicza się: podatki, składki, opłaty, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, a także inne świadczenia pieniężne, których obowiązek ponoszenia na rzecz państwa, jednostek samorządu terytorialnego, państwowych funduszy celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych wynika z odrębnych ustaw;
2) inne dochody budżetu państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych należne na podstawie odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych;
3) wpływy ze sprzedaży wyrobów i usług świadczonych przez jednostki sektora finansów publicznych;
4) dochody z mienia jednostek sektora finansów publicznych, do których zalicza się w szczególności:
a) wpływy z umów najmu, dzierżawy i innych umów o podobnym charakterze,
b) odsetki od środków na rachunkach bankowych,
c) odsetki od udzielonych pożyczek i od posiadanych papierów wartościowych,
d) dywidendy z tytułu posiadanych praw majątkowych;
5) spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz jednostek sektora finansów publicznych;
6) odszkodowania należne jednostkom sektora finansów publicznych;
7) kwoty uzyskane przez jednostki sektora finansów publicznych z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji;
8) dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy i praw, niestanowiące przychodów z prywatyzacji
Dochody publiczne a dochody prywatne – różnice
| DOCHÓD PUBLICZNY | DOCHÓD PRYWATNY |
|---|---|
Powstaje zawsze w drodze ustawy lub innych przepisów prawnych |
Jest rezultatem zobowiązań cywilno – prawnych (umowa sprzedaży, o dzieło, zlecenie), decyzji sądowych lub administracyjnych |
Z przepisów prawnych wynika w jaki sposób jest wymierzany, pobierany i egzekwowany (np. podatki) |
Brak zapisów prawnych dotyczących egzekwowania |
Przeznaczone na realizowanie interesu publicznego |
Przeznaczony na realizację interesu prywatnego |
Odpowiedzialność za zobowiązania Publiczno-prawne jest szeroka i rygorystyczna |
Odpowiedzialność za regulowanie zobowiązań W węższym zakresie |
Dochody publiczne a przychody publiczne
Dochody publiczne mają charakter bezzwrotny, natomiast przychody mają charakter zwrotny.
Istota i rodzaje danin publicznych
Daniny publiczne to wszelkie formy przywłaszczania dóbr przez państwo od mieszkańców, osób przebywających na terytorium państwa lub prowadzących na nim działalność. Daniny publiczne wymienione w ustawie: podatki, składki, opłaty, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, a także inne. Danina publiczna powinna mieć charakter:
* przymusowy (obowiązkowy)
* bezzwrotny (przepływ o charakterze definitywnym)
* nieodpłatny (nie przysługuje za nią świadczenie wzajemne, tu wyjątkiem jest opłata)
Rodzaje wydatków publicznych – różne kryteria
Kryterium podmiotowe:
wydatki budżetowe (w tym budżetu państwa oraz budżetów JST)
wydatki pozabudżetowe (w tym wydatki funduszy celowych oraz pozostałe wydatki)
Kryterium ostatecznego podziału PKB
Wydatki realne (nabywcze, finalne) – tworzą bezpośredni popyt na dobra i usługi, zużywają PKB
Wydatki transferowe (redystrybucyjne) – dokonywane na rzecz innych podmiotów (w tym transfery zewnętrzne i wewnętrzne)
Kryterium sztywności
Wydatki sztywne
Wydatki elastyczne
Kryterium grup ekonomicznych
Dotacje i subwencje
Świadczenia na rzecz osób fizycznych
Wydatki bieżące jednostek budżetowych
Wydatki majątkowe
Wydatki na obsługę długu
Wpłaty środków własnych UE
Kryterium funkcjonalne
wydatki na działalność niezbędną dla funkcjonowania organów władzy i administracji państwowej, utrzymanie porządku wewnętrznego;
wydatki socjalno-kulturalne – oświata, nauka, kultura, ochrona zdrowia, opieka społeczna, dofinansowywanie funduszów ubezpieczeń społecznych;
wydatki na gospodarkę w celu zapewnienia równomiernego wzrostu gospodarczego – dotacje przedmiotowe i podmiotowe, budowa dróg i mostów,
wydatki na obsługę długu publicznego.
Przyczyny wzrostu wydatków publicznych
1. socjologiczne - im bardziej są aktywne podmioty publicznoprawne, tym silniejszą mają tendencję do rozszerzania swojej działalności;
2. historyczne - państwa pożyczając współcześnie na spłatę dawnych długów, utrzymują, a nawet zwiększają realny poziom ogólnego zadłużenia;
3. polityczne - wiążą się ze zmianą doktryny polityki gospodarczej;
4. ekonomiczno-społeczne - postęp techniczny, poszerzenie zakresu potrzeb zbiorowych.
Pojęcie i rodzaje rozchodów publicznych (w świetle art. 6 UFP)
Art. 6. 1. Środki publiczne przeznacza się na:
1) wydatki publiczne;
2) rozchody publiczne, w tym na rozchody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego.
2. Rozchodami publicznymi są:
1) spłaty otrzymanych pożyczek i kredytów;
2) wykup papierów wartościowych;
3) udzielone pożyczki i kredyty;
4) płatności wynikające z odrębnych ustaw, których źródłem finansowania są przychody z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa;
5) inne operacje finansowe związane z zarządzaniem długiem publicznym i płynnością;
6) płatności związane z udziałami Skarbu Państwa w międzynarodowych instytucjach finansowych.
Deficyt i nadwyżka sektora finansów publicznych (art. 7 UFP)
Art. 7. 1. Dodatnia różnica między dochodami publicznymi a wydatkami publicznymi, ustalona dla okresu rozliczeniowego, stanowi nadwyżkę sektora finansów publicznych, zaś ujemna różnica jest deficytem sektora finansów publicznych.
2. Dochody publiczne i wydatki publiczne oraz nadwyżkę lub deficyt sektora finansów publicznych ustala się po wyeliminowaniu przepływów finansowych między jednostkami tego sektora.
Państwowy dług publiczny a dług Skarbu Państwa
Przez państwowy dług publiczny rozumie się nominalne zadłużenie sektora finansów publicznych ustalone po odjęciu przepływów finansowych pomiędzy przedmiotami należącymi do tego sektora. Natomiast dług Skarbu Państwa jest elementem państwowego długu publicznego, ponieważ nie każde zadłużenie podmiotu sektora finansów publicznych jest zadłużeniem Skarbu Państwa (a to dlatego, że niektóre, ale wyłącznie państwowe jednostki, posiadają osobowość prawną i mają swój majątek).
Potrzeby pożyczkowe budżetu państwa i ich finansowanie (wg UFP)
Art. 76. Przez potrzeby pożyczkowe budżetu państwa rozumie się zapotrzebowanie na środki finansowe niezbędne do sfinansowania:
1) deficytu:
a) budżetu państwa,
b) budżetu środków europejskich;
2) rozchodów budżetu państwa.
Art. 77. Minister Finansów w celu sfinansowania potrzeb pożyczkowych budżetu państwa oraz w związku z zarządzaniem długiem Skarbu Państwa jest upoważniony do:
1) zaciągania zobowiązań finansowych w imieniu Skarbu Państwa, w szczególności w drodze emisji papierów wartościowych oraz zaciągania pożyczek i kredytów na rynku krajowym i zagranicznym;
2) spłaty zaciągniętych zobowiązań, o których mowa w pkt 1;
3) przeprowadzania innych operacji finansowych związanych z zarządzaniem długiem, w tym operacji związanych z finansowymi instrumentami pochodnymi;
4) zarządzania nadwyżką budżetu środków europejskich.
Dług publiczny – różne metody liczenia (polska a unijna)
ESA ’95 to metoda brukselska stosowana przez Europejski System Rachunków Narodowych i Regionalnych. Dług obliczany metodą memoriałową. Wyróżnia się saldo majątkowo-kredytowe obrazujące zmiany stanu majątku, zobowiązań i należności sektora budżetowego. Sektor General Government różni się od sektora finansów publicznych, który jest przyjęty w metodzie krajowej. Np. Otwarte Fundusze Emerytalne nie należą do sektora General Government, dlatego transfery do OFE nie są w metodzie unijnej uważane za transfery wewnętrzne i powiększają dług publiczny. W Polsce dług publiczny obliczany jest metodą kasową.
Pojęcie i funkcje budżetu państwa
Budżet to podstawowy plan finansowy państwa. Stanowi zestawienie przychodów i rozchodów oraz dochodów i wydatków. Obejmuje okres jednego roku (w Polsce rok budżetowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym). Budżet przyjmowany jest ustawą.
FUNKCJE BUDŻETU:
Ekonomiczne
Redystrybucyjna – budżet jest narzędziem redystrybucji dochodu narodowego; gromadzi dochody od podmiotów gospodarujących i przeznacza je na rzecz podmiotów, które posiadają je w stopniu niewystarczającym
Fiskalna – przejmowanie na rzecz państwa dochodów, aby mogło ono wypełniać swoje funkcje
Alokacyjna – pokrywa się z funkcją redystrybucyjną; wiąże się z wytwarzaniem przez sektor publiczny dóbr publicznych i społecznych
Stabilizacyjna – państwo wykorzystuje budżet w celu łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego i zapewnienia zrównoważonego wzrostu gospodarczego
Bodźcowa – w sensie pozytywnym (zachęcającym do prowadzenia działalności np. poprzez ulgi i zwolnienia podatkowe) i negatywnym (obciążenia podatkowe)
Kontrolna – analiza przyczyn niewykonania budżetu po stronie dochodów lub wydatków
Polityczne – budżet jest narzędziem rywalizacji politycznej
Ustrojowa
Demokratyczna – sporządzanie i realizacja budżetu państwa sprzyja zainteresowaniu sprawami politycznymi oraz gospodarczymi
Prawna – budżet ma rangę ustawy, ma moc prawnie wiążącą
Istota i znaczenie wieloletniego planu finansowego państwa (wg UFP)
Art. 103. 1. Wieloletni Plan Finansowy Państwa to plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów budżetu państwa sporządzany na cztery lata budżetowe.
2. Wieloletni Plan Finansowy Państwa jest sporządzany w układzie obejmującym funkcje państwa wraz z celami i miernikami stopnia wykonania danej funkcji i uwzględnia:
1) cele średniookresowej strategii rozwoju kraju, o której mowa w ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;
2) kierunki polityki społeczno-gospodarczej Rady Ministrów.
Art. 104. 1. Wieloletni Plan Finansowy Państwa, w podziale na poszczególne lata budżetowe, określa:
1) podstawowe wielkości makroekonomiczne;
2) kierunki polityki fiskalnej;
3) prognozy dochodów oraz wydatków budżetu państwa;
4) kwotę deficytu i potrzeb pożyczkowych budżetu państwa oraz źródła ich sfinansowania;
5) prognozy dochodów i wydatków budżetu środków europejskich;
6) wynik budżetu środków europejskich;
7) skonsolidowaną prognozę bilansu sektora finansów publicznych;
8) kwotę państwowego długu publicznego.
Źródła dochodów budżetu państwa (podatkowe i niepodatkowe) – ich aktualna struktura
TABELKA zal1 str 1
Źródła finansowania deficytu budżetu państwa (w świetle UFP)
Art. 113. 1. Różnica między dochodami a wydatkami budżetu państwa stanowi odpowiednio nadwyżkę budżetu państwa albo deficyt budżetu państwa, z zastrzeżeniem art. 118 ust. 2.
2. Deficyt budżetu państwa oraz inne pożyczkowe potrzeby budżetu państwa mogą być sfinansowane przychodami pochodzącymi z:
1) sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym;
2) kredytów zaciąganych w bankach krajowych i zagranicznych;
3) pożyczek;
4) prywatyzacji majątku Skarbu Państwa;
5) kwot pochodzących ze spłat udzielonych kredytów i pożyczek;
6) nadwyżki budżetu państwa z lat ubiegłych;
7) nadwyżki budżetu środków europejskich, z zastrzeżeniem art. 118 ust. 4;
8) innych operacji finansowych.
Budżetowa zasada powszechności
Początkowo była utożsamiana z zasadą zupełności budżetowania brutto – budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa (wszystkie operacje finansowe). Umożliwia to kontrolowanie i rozliczanie władzy wykonawczej z zamierzonych planów. Wraz z rozszerzaniem się funkcji państwa i rozbudowywaniem budżetu zasada ta ze względów praktycznych zmieniła swoje znaczenie – dzisiaj zasada powszechności wymaga, aby wszystkie operacje były przynajmniej ukazane w budżecie. Istnieje możliwość rozliczania się z budżetem metodą brutto.
Zasada równowagi – ujęcie klasyczne, jej ewolucja (granice dopuszczalności deficytu i długu publicznego)
Kwota planowanych wydatków winna znaleźć pełne pokrycie w przewidywanych dochodach. Wyróżniamy dwa rodzaje zasady równowagi budżetowej:
1. podejście klasyczne - wydatki budżetowe muszą być w całości pokryte dochodami które mają charakter definitywny i bezzwrotny. Podejście klasyczne obowiązywało do Wielkiego Kryzysu, w rzeczywistości jest niemożliwe do zrealizowania
Dochody budżetu = Wydatki budżetu
2. podejście współczesne - dla zrównoważenia wydatkowej i dochodowej strony budżetu ucieka się do zaciągania pożyczek w celu pokrycia deficytu budżetowego
Dochody publiczne + przychody publiczne = wydatki publiczne + rozchody publiczne
Państwowy dług publiczny nie może przekroczyć 60% rocznego PKB.
Budżetowa zasada jedności – w ujęciu formalnym i w ujęciu materialnym
Ujęcie formalne – budżet to jeden akt prawny. Jedność formalna byłaby naruszona, gdyby jednocześnie obowiązywały dwie ustawy budżetowe dla jednej gospodarki (np. gdy kończy się jeden rok, a część pozostałych z niego wydatków nie wygasa i obowiązuje w roku następnym)
Ujęcie materialne – budżet to jedna pula środków. Jedność materialna może być naruszana poprzez gromadzenie dochodów z określonych źródeł na ściśle wskazane cele (tworzenie funduszy celowych, przyjmowanie środków z UE przeznaczonych na konkretne cele itp.)
Zasady budżetowe dotyczace konstrukcji budżetu – zasada szczegółowości (w tym klasyfikacja budżetowa), zasada specjalizacji
ZASADA SZCZEGÓŁOWOŚCI: Budżet charakteryzuje się odpowiednim układem analitycznym, wyszczegółowieniem globalnych kwot dochodów i wydatków. Zasada ta wynika z przesłanek społeczno-politycznych – pozwala na kontrolowanie funkcjonowania budżetu. Zasada szczegółowości jest realizowana przez klasyfikację budżetową – system podziałek klasyfikujących, wg której uszczegóławiana jest informacja budżetowa.
KRYTERIA KLASYFIKACJI:
podmiotowe – kto gromadzi dochody (jakie jednostki sektora finansów publicznych) i kto dokonuje wydatków, w jakiej skali
przedmiotowe – z jakich obszarów są gromadzone i w jakie dziedziny są wydatkowane środki publiczne
funkcjonalne – nawiązuje do funkcji państwa
mieszane – np. podmiotowo-przedmiotowe
Aktualnie obowiązuje klasyfikacja ustalona rozporządzeniem Ministra Finansów. Dominuje kryterium podmiotowe.
PODZIAŁKI KLASYFIKACYJNE:
części budżetowe - reprezentują dysponentów środków publicznych -organy władzy publicznej, kontroli państwowej, sądy, trybunały, organy administracji państwowej i inne organy (podmiotowy układ budżetu). Każde województwo reprezentowane przez wojewodę jest odrębną częścią budżetu. w odrębnych częściach budżetu państwa ujmuje się:
subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego;
rezerwę ogólną;
rezerwy celowe;
obsługę długu Skarbu Państwa;
środki własne Unii Europejskiej;
przychody i rozchody związane z finansowaniem potrzeb pożyczkowych budżetu państwa;
środki europejskie
działy – odzwierciedlają przedmiotowy układ klasyfikacyjny. Przy określaniu działów bierze się pod uwagę zasady Polskiej Klasyfikacji Działalności
rozdziały – każdy rozdział to albo grupa jednostek organizacyjnych (np. „urzędy skarbowe”), albo konkretne zadanie budżetowe (np. „wybory do sejmu i senatu”). Podział na rozdziały jest pogłębieniem podziału odpowiadającego rodzajom działalności. Podział ten ma charakter przedmiotowo-podmiotowy
paragrafy - określają szczegółowo rodzaj środka publicznego, wydatku lub rozchodu publicznego. W ustawie budżetowej nie uwzględnia się tej podziałki klasyfikacyjnej, gdyż zbyt duża szczegółowość budżetu mogłaby zagrozić jego przejrzystości. Klasyfikacja paragrafów jest stosowana w tzw. układzie wykonawczym budżetu (szczegółowe plany dochodów i wydatków opracowywane przez dysponentów części budżetowych)
ASPEKTY SPECJALIZACJI BUDŻETU:
specjalizacja czasowa – budżet jest planem rocznym. Prezentowane w budżecie dochody i wydatki są realizowane w ściśle określonym czasie
specjalizacja ilościowa – dochody są prezentowane w wielkościach prognozowanych (prognoza obejmuje minimalny oczekiwany dochód). Wydatki stanowią natomiast limit – są ujmowane w maksymalnych wielkościach
specjalizacja rzeczowa – dochody ujmuje się wg źródeł pochodzenia, a wydatki - wg przeznaczenia
Zasady jawności finansów publicznych i jej przejawy
Pojawiła się w celu kontroli podatników nad wydatkowaniem środków. Jawność finansów publicznych w szczególność jest realizowana przez jawność debaty sejmowej w pracach nad budżetem państwa oraz budżetami jednostek samorządowych.
Do publicznej wiadomości powinny być podawane kwoty dotacji, zbiorcze dane o finansach publicznych, powinny być udostępniane coroczne sprawozdania dotyczące finansów sektora finansów publicznych. Wyłączenie jawności dotyczy tylko informacji objętych tajemnicą państwową lub jeśli tak wynika z umów międzynarodowych.
Zasada przejrzystości finansów publicznych
Jest ściśle związana z zasadą jawności. Przejrzystość finansów publicznych ma być zapewniona przez:
• Jednolite zasady rachunkowości – oparte na ustawie o rachunkowości
• Jednolita klasyfikacja budżetowa dla całego sektora finansów publicznych, te same podziałki (dział, rozdział, paragraf)
Zasada uprzedniości – teoria a praktyka, budżet a prowizorium budżetowe
Plan finansowy musi być gotowy, zanim rozpocznie się kolejny rok budżetowy. Konstytucja dopuszcza jednak, by ustawa budżetowa była uchwalona w późniejszym terminie (do końca stycznia). Rozwiązania przyjmowane w wypadku niedotrzymania terminu:
W Polsce: podstawą operacji finansowych jest projekt budżetu lub prowizorium budżetowe (tymczasowa, skrócona wersja budżetu, przyjmowana ustawą)
Rozwiązania znane teorii finansów publicznych, nie stosowane w Polsce:
Prerogacja budżetu – przedłużenie obowiązywania ustawy budżetowej z roku poprzedniego
Upoważnienie rządu do dokonywania wydatków w okresie przejściowym
Elementy procedury budżetowej - harmonogram prac nad budżetem państwa wg ustawy zasadniczej, rola poszczególnych organów (Rady Ministrów, Sejmu, Prezydenta RP, Trybunału Konstytucyjnego, ministra finansów)
Z konstytucji wynika, że Rada Ministrów na 3 miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego przedkłada Sejmowi projekt ustawy budżetowej. W wyjątkowych przypadkach możliwe jest późniejsze przedłożenie projektu. Ustawa budżetowa wymaga konsultacji z Komisją Trójstronną do Spraw Społeczno-Gospodarczych (strona samorządowa, związki pracodawców oraz związki pracownicze). Rada Ministrów musi przedstawić Komisji Trójstronnej projekt ustawy budżetowej do 10 września.
NOTA BUDŻETOWA – akt rangi rozporządzenia Ministra Finansów. Określa tryb i terminy oraz szczegółowy sposób przygotowywania projektu budżetu państwa (jakie formularze, wersja elektroniczna czy papierowa, kto za co odpowiada itp.). adresatami noty są dysponenci części budżetowych.
ZAŁOŻENIA PROJEKTU BUDŻETU PAŃSTWA – dokument przyjmowany uchwałą Rady Ministrów. Punktem wyjścia jest aktualna ocena sytuacji makroekonomicznej i budżetowej, aby na tej podstawie przyjąć założenia makroekonomiczne dotyczące przyszłego roku (wzrost gospodarczy, sytuacja na rynku pracy, inflacja, wzrost wynagrodzeń, kształtowanie się kursu złotego itp.). zakłada się też zmiany dochodów i wydatków budżetowych (w tym deficytu). Założenia zawierają limity wydatków i limit deficytu budżetowego.
Zgodnie z konstytucją Sejm ma łącznie 4 miesiące na przyjęcie ustawy budżetowej. Jeśli termin zostanie przekroczony, prezydent może w ciągu 14 dni skrócić kadencję Sejmu. Z konstytucji wynika zatem zezwolenie na naruszenie zasady uprzedniości budżetu. Termin 4 miesięcy obejmuje również prace Senatu – Senat ma 20 dni na uchwalenie ewentualnych poprawek do ustawy budżetowej.
Sejm przyjmuje ustawę budżetową w 3 czytaniach. Zazwyczaj pierwsze czytanie odbywa się w połowie października. Projekt prezentuje wtedy najczęściej premier (ew. Minister Finansów). Ma miejsce dyskusja, następnie Sejm podejmuje decyzję o skierowaniu projektu do prac parlamentarnych. Jest to właściwie jedyny moment, kiedy Sejm może odrzucić projekt ustawy budżetowej. Po pierwszym czytaniu zaczynają się prace w różnych komisjach sejmowych, których pracę koordynuje Sejmowa Komisja Finansów Publicznych. Komisje składają wnioski o wpisanie poprawek. Najczęściej dotyczą one zwiększenia wydatków przeznaczonych na dany cel, jednak wprowadzone zmiany nie mogą zwiększać przewidzianego w projekcie deficytu, zatem wnioski muszą od razu wskazać, które wydatki należy ograniczyć. Efektem prac wszystkich komisji jest sprawozdanie Komisja Finansów Publicznych, które albo rekomenduje przyjęcie projektu w wersji rządowej, albo w wersji rządowej z poprawkami, albo może przedstawić własną propozycję projektu (wersja sejmowa). W praktyce realizowana jest opcja druga. Drugie czytanie zaczyna się wystąpieniem posła sprawozdawcy z Komisji Finansów Publicznych, który przedstawia wyniki prac komisji. Następuje dyskusja. Jeżeli w dyskusji są zgłaszane poprawki, projekt wraca do komisji sejmowych i ponownie odbywa się drugie czytanie (i tak się powtarza dopóki pojawiają się propozycje poprawek). Następnie ma miejsce trzecie czytanie (znowu przez posła sprawozdawcę) i odbywa się głosowanie. Ustawę przyjmuje się zwykłą większością głosów (50% + 1) w obecności przynajmniej połowy posłów.
Po przegłosowaniu Marszałek Sejmu przekazuje ustawę Senatowi. Senat może zgłaszać poprawki, wtedy projekt wraca do Sejmu, który musi je znowu przegłosować.
Następnie Marszałek Sejmu przekazuje ustawę prezydentowi do podpisu, który ma na to 7 dni. Prezydent nie ma prawa veta, może jedynie skierować projekt do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie rozpatrzenia zgodności z konstytucją. Trybunał ma 2 miesiące na rozpatrzenie wniosku. Prezydent zarządza ogłoszenie ustawy budżetowej w Dzienniku Ustaw.
Zmiany budżetu państwa w toku jego realizacji - rezerwy budżetowe (ogólna i celowe), przeniesienie środków, blokowanie wydatków, tzw. wydatki niewygasające
Ustawa budżetowa ma charakter wiążący. Budżet ma charakter dyrektywny – nie można wydać więcej, niż jest to zaplanowane. Jednak prognozy na podstawie przyjętych założeń makroekonomicznych są dokonywane z wyprzedzeniem, dlatego nie wszystkie zdarzenia mnożna przewidzieć. Ustawa budżetowa może być znowelizowana tym samym trybem, w jaki została uchwalona. Dostępne są też instrumenty pozanowelizacyjne:
Rezerwy budżetowe – tworzone po stronie wydatków
Rezerwa ogólna – 0,2% wydatków budżetowych
Rezerwy celowe – maksymalnie 5% wydatków budżetowych. Nieobjęte limitem są rezerwy celowe na realizację projektów związanych z dofinansowaniem europejskim i projekty finansowane z udziałem instytucji finansowych jak np. Bank Światowy. W ramach limitu muszą się zmieścić rezerwy, które wynikają z odrębnych ustaw.
Przeniesienia wydatków budżetowych – prawo do dokonywania przeniesień mają dysponencji części budżetowych. Mogą dokonywać przeniesień w ramach danej części i działu, między rozdziałami i paragrafami. W rezultacie przeniesień nie mogą zmienić się wydatki na wynagrodzenia, chyba że dopuści to odrębna ustawa. Nie mogą się też zmieniać wydatki majątkowe, chyba że wyrazi zgodę Minister Finansów. Przeniesienia dotyczące zmian wydatków finansowanych ze środków europejskich wymagają zgody Ministra Rozwoju Regionalnego.
Blokowanie wydatków budżetowych – możliwe w przypadku:
Stwierdzenia niegospodarności w jednostkach budżetu państwa
Opóźnienia w realizacji zadań
Nadmiaru posiadanych środków u poszczególnych dysponentów
Naruszenia zasad gospodarki finansowej określonych w ustawie o finansach publicznych
Decyzję o blokowaniu w ramach części budżetowej podejmuje dysponent tej części. W zakresie całego budżetu państwa decyzję podejmuje Minister Finansów, a w przypadku zagrożenia wykonania całej ustawy budżetowej – Rada Ministrów.
„niewygasy” – wyjątki od zasady, że niezrealizowane wydatki wygasają wraz z końcem roku budżetowego. Najpóźniej do 15 gdurnia Rada Ministrów w drodze rozporządzenia przedstawia wykaz wydatków niewygasających (maksymalnie do końca pierwszego półrocza roku następnego). Minister Finansów przelewa środki z roku ubiegłego na odrębny rachunek bankowy.
Publiczne fundusze celowe – istota, przesłanki tworzenia, rodzaje
Gospodarka funduszowa jest przeciwstawiana gospodarce budżetowej. Fundusz to pula środków o specjalnym przeznaczeniu wyodrębniona z całości. Publiczne fundusze celowe tworzone są w ramach finansów publicznych.
Cechy:
Wyodrębnienie pod względem organizacyjnym i/lub finansowym środków z ogólnej puli
Powiązanie części środków publicznych z konkretnymi, ściśle określonymi zadaniami, w rezultacie dochodzi do ograniczonej alokacji środków publicznych (nie będą one wykorzystane do realizacji innych celów)
Powiązanie z zadaniami podnosi rangę tych zadań
Względna stabilność (ciągłość) finansowania zadań poprzez fundusz celowy
Gospodarka funduszowa umożliwia kumulację niewykorzystanych w danym roku środków i przeniesienie ich do rozdysponowania w latach następnych. Pozwala to na większą swobodę i ciągłość przy finansowaniu zadań (inne wydatki budżetowe wygasają razem z końcem roku)
PRZESŁANKI TWORZENIA FUNDUSZY CELOWYCH:
Przesłanki o charakterze ekonomicznym – fundusze pełnią funkcję alokacji środków publicznych i redystrybucji dochodów
Przesłanki o charakterze polityczno-społecznym – fundusze pełnią funkcję mobilizacji środków publicznych, mogą sprzyjać powiększeniu środków publicznych (właściwie sformułowany cel może znaleźć akceptację społeczeństwa). Oprócz tego fundusze są elementem taktyki wyborczej. Tworzenie funduszy jest odpowiedzią polityków na pytania wyborców dotyczące efektywności ich działań.
Przesłanki o charakterze techniczno-organizacyjnym – możliwość zerwania z zasadą jednoroczności budżetu oraz elastycznego kształtowania wydatków w zależności od zmieniających się potrzeb
RODZAJE FUNDUSZY CELOWYCH:
Kryterium podmiotowe
Z punktu widzenia teorii finansów publicznych:
Fundusze państwowe
F. samorządowe
F. regionalne, lokalne
F. ponadnarodowe (taki charakter ma budżet UE)
Definicja legalna (zgodna z Ustawą o Finansach Publicznych) odnosi się tylko do państwowych funduszy celowych.
Z punktu widzenia szczeblowości władzy publicznej (w tej chwili ten podział jest w Polscenieaktualny):
F. zcentralizowane – na szczeblu centralnym
F. zdecentralizowane
Ze względu na status prawny:
Fundusz będący rachunkiem bankowym (wyodrębnienie finansowe) – jest to jedyny rodzaj funduszu tworzony w Polsce
Fundusz jako odrębna jednostka organizacyjna (wyodrębnienie finansowe i organizacyjne)
Fundusz jako osoba prawna (wyodrębnienie finansowe, organizacyjne i prawne)
Kryterium źródeł dochodów
R. oparte na przymusowych dochodach (typu daninowego: podatkach, opłatach, składkach)
F. bazujące na dobrowolnych wpłatach różnych podmiotów (charakter podobny do instytucji fundacyjnych)
F. zasilane wyłącznie lub częściowo dotacjami budżetowymi (np. FUS, KRUS)
Ustawa o finansach publicznych nie traktuje jako funduszu jednostki zasilanej wyłącznie dotacjami budżetowymi.
Kryterium powiązania z budżetem
F. rozliczające się z budżetem metodą brutto (tzw. Fundusze wewnątrzbudżetowe) – jest to większość funduszy europejskich, rzadziej polskich
F. rozliczające się metodą netto (wynikiem, tzw. Fundusze pozabudżetowe)
Fundusze autonomiczne opierające swoją gospodarkę na własnych przychodach, niepowiązane z budżetem
Kryterium przedmiotu finansowania
F. finansujące świadczenia społeczne, np. FUS, KRUS
F. wspomagające finansowo dziedziny o ograniczonych możliwościach samofinansowania, jak sport i kultura
F. finansujące ochronę środowiska
F. finansujące dziedziny stricte gospodarcze
F. finansujące infrastrukturę społeczną, np. Fundusz Pracy
Pojęcie podatku (cechy stałe)
PODATEK jest klasyczną daniną publiczną. Podatek jest to świadczenie pieniężne na rzecz podmiotu prawa publicznego (czyli państwa lub samorządu terytorialnego), jednostronnie przez ten pomiot ustalone o charakterze ogólnym, zasadniczym, bezzwrotnym, nieodpłatnym i przymusowym.
Cechy stałe podatku:
Pieniężność - podatek pobierany jest w pieniądzu
Nieodpłatność - podmiot uiszczający podatek nie otrzymuje od państwa czy samorządu żadnego bezpośredniego wzajemnego świadczenia
Bezzwrotność - podatek pobrany zgodnie z prawem nie ulega zwrotowi. Zwrócona może być jedynie nadwyżka podatku naliczonego nad podatkiem należnym
Przymusowość – podatek jest świadczeniem obligatoryjnym. Istnieje system sankcyjny, który przymusza podatników do wywiązywania się z obowiązku podatkowego
Jednostronność – podatki są jednostronnie ustanawiane i narzucone przez władze publiczne bez porozumienia z podatnikami
Ogólność – zasady ustalania i poboru podatku odnoszą się do każdego podmiotu, który spełnia warunki określone w prawie podatkowym
Zasadniczość – ta cecha odwołuje się do najważniejszej funkcji podatków – funkcji fiskalnej. Państwo przewłaszcza dochód innych podmiotów, zapewniając sobie środki finansowania
Elementy techniki podatkowej (cechy zmienne podatku)
Podmiot
Czynny – podmiot ustanawiający i egzekwujący podatki. Przede wszystkim jest nim państwo lub JST
Bierny – podmiot poddający się nałożonym obowiązkom podatkowym. Przede wszystkim jest nim podatnik, płatnik lub inkasent
Przedmiot opodatkowania – czynność, zdarzenie lub stan prawny powodujący powstanie obowiązku podatkowego
Podstawa – ilościowy (np. m2) lub wartościowy (np. w złotych) przedmiot opodatkowania
Stawka - relacja kwoty podatku do podstawy opodatkowania. Rodzaje stawki podatkowej:
Wg formuły: kwotowe, procentowe lub ułamkowe
Wg zależności od relacji między stawką a podstawą opodatkowania: stałe i zmienne
Tryb i warunki płatności
Minimum podatkowe – graniczna wielkość podstawy opodatkowania, poniżej której nie pobiera się podatku, inaczej: kwota wolna od podatku. Np. 556,02 zł – kwota zmniejszająca pdof w Polsce; minimum występuje także w przypadku spadków i darowizn
Ryczałt podatkowy
Kumulacja podatkowa
Wyłączenia podatkowe i zwolnienia od podatku
Ulgi podatkowe
Podatnik, płatnik i inkasent
PODATNIK - osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, podlegająca na mocy ustaw podatkowych obowiązkowi podatkowemu.
PŁATNIK - podmiot zobowiązany prawnie do obliczenia należnego podatku, pobrania go od podatnika i przekazania organowi administracji finansowej (np. pracodawca wobec pracownika, bank odprowadzający podatek Belki wobec deponenta)
INKASENT - zakres obowiązków inkasenta jest węższy niż płatnika, nie oblicza on należnego podatku, lecz jedynie pobiera go od podatnika i przekazuje organowi administracji finansowej (np. w gminach wiejskich sołtys może pełnić funkcję inkasenta)
Podstawa opodatkowania a podstawa wymiaru podatku
Podstawą opodatkowania nazywamy wyrażenie ilościowe albo jakościowe przedmiotu opodatkowania. Jednak nie zawsze podstawa opodatkowania jest podstawą wymiaru podatku. Często bowiem organ stanowiący podatek dopuszcza możliwość stosowania ulg, które korygują podstawę opodatkowania.
PODSTAWA OPODATKOWANIA – ULGI = PODSTAWA WYMIARU PODATKU
Stawka a skala podatkowa
STAWKĄ podatkową nazywamy relację kwoty podatku do podstawy opodatkowania
t (stawka podatkowa) = T (kwota podatku) / M(podstawa opodatkowania)
SKALĄ podatkową nazywany zbiór stawek podatkowych wraz z podstawami opodatkowania stosowanych przy wymiarze określonego podatku. Może być określona procentowo lub kwotowo.
Wyłączenie a zwolnienie podatkowe
Nałożenie obowiązku podatkowego nie jest równoznaczne z koniecznością zapłacenia podatku. Taka konieczność powstaje dopiero w momencie przekształcenia obowiązku podatkowego w zobowiązanie podatkowe, a więc w momencie jego konkretyzacji.
WYŁĄCZENIA PODATKOWE – polegają na tym że do konkretnej grupy czy podmiotu nie istnieje obowiązek podatkowy.
ZWOLNIENIA PODATKOWE – polegają na tym, że państwo w ramach prowadzonej polityki fiskalnej wyłącza pewną grupę podatników (zwolnienia podmiotowe), lub pewną część przedmiotu opodatkowania (zwolnienia przedmiotowe) z obowiązku płacenia podatku. Istnieje więc obowiązek, ale nie dochodzi do przekształcenia w zobowiązanie.
Istota i rodzaje ulg podatkowych, przykłady
ULGA PODATKOWA – polega na zmniejszeniu podatku w trakcie lub po dokonaniu wymiaru podatku
Odliczenia od podstawy opodatkowania – np. składki na ubezpieczenie społeczne odliczane od pdof
Stawka ulgowa – stawka obniżona, np. 7% VAT
Odliczenia od podatku – np. część składki na ubezpieczenie społeczne przy pdof
Rodzaje skali podatkowych
Liniowa – stawka jest stała
Nieproporcjonalne – stawka jest zmienna:
Progresywna – wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania rośnie stawka podatkowa (obciążenie rośnie coraz szybciej); np. pdof, podatek od spadków i darowizn
Regresywna – wraz ze wzrostem podstawy maleje stawka; kiedyś w Polsce był tak obliczany podatek gruntowy, teraz nie ma podatków regresywnych
Degresywna – połączenie skali progresywnej oraz liniowej – wraz z malejącą podstawą maleje stawka; przy określonym niskim poziomie podstawy skala przechodzi w proporcjonalna; ma zastosowanie przy amortyzacji podatkowej
Kumulacja podatkowa – rodzaje
KUMULACJA PODATKOWA – sumowanie podstaw opodatkowania w celu albo zwiększenia (kumulacja fiskalna) albo zmniejszenia (kumulacja uprzywilejowana) obszaru podatkowego
Płaszczyzny kumulacji podatkowej:
Czasowa – np. pdof – łączy się wszystkie dochody, które uzyskał podatnik przez cały rok
Terytorialna – wiąże się z pojęciem nieograniczonego obowiązku podatkowego. Ma znaczenie przy podatku dochodowym. Np. pdof powiązany jest z miejscem zamieszkania. Kumulowane są dochody uzyskane na terenie Polski i za granicą (kumulacja fiskalna)
Podmiotowa – jest to kumulacja uprzywilejowana, np. małżonkowie mają możliwość wspólnego rozliczania pdof
Przedmiotowa – łączy się dochody z różnych źródeł, np. z pracy oraz z prowadzonej działalności (kumulacja fiskalna)
Ryczałt podatkowy – istota, przykłady
Ryczałt podatkowy to maksymalne uproszczenie ustalania podatku. Polega na rezygnacji z indywidualnego ustalania podstawy opodatkowania. Opodatkowanie w formie ryczałtu jest prawem, a nie obowiązkiem podatnika. Może więc on zrezygnować z ryczałtu i płacić podatek na zasadach ogólnych. Przykłady:
Karta podatkowa – zryczałtowana forma podatku dochodowego przeznaczona dla osób fizycznych prowadzących działalność pozarolniczą, które w roku poprzednim uzyskały roczne przychody z działalności gospodarczej w wysokości nieprzekraczającej 250.000 euro. Ustawa decyduje, kto może rozliczać się na podstawie karty podatkowej. Organ podatkowy wylicza kwotę podatku w oparciu o rodzaj działalności, wielkość miejsca prowadzonej działalności, wielkość przedsiębiorstwa
ryczałt od osób duchownych
Podatek pogłówny (poll tax) nakładany na pełnoletnich obywateli (w Polsce nie występuje)
Zjawisko przerzucalności podatków – istota, uwarunkowania, przykłady
Przerzucalność podatkowa polega na rozdzieleniu roli podatnika formalnego i rzeczywistego – kto inny jest wskazany w ustawie jako podatnik, a kto inny rzeczywiście ponosi ciężar ekonomiczny opodatkowania.
Przerzucalność pozorna – rozdzielność podatnika wynika z przepisów prawnych
Przerzucalność rynkowa – faktycznie dokonuje się na rynku np. w przypadku VAT podatnikiem formalnym jest osoba sprzedająca towar na rynku, przy sprzedaży dodaje VAT
Przerzucalność „w przód” – przerzucenie ciężaru na odbiorcę, aż do ostatecznego konsumenta (VAT, akcyza, podatek od nieruchomości będący kosztem)
Przerzucalność „w tył” – przerzucanie ciężaru ekonomicznego na szeroko rozumianych dostawców: siły roboczej, towarów, usług, kapitału. W przypadku pracy Przerzucalność jest utrudniona (ustawowo ustalona płaca minimalna itp.)
Możliwość przerzucenia zależy od:
Rodzaju podatku; łatwo przerzucalny jest VAT, akcyza, trudno przerzucalny jest podatek dochodowy
Czynników ekonomicznych; czy mamy do czynienia z rynkiem wysoko konkurencyjnym (wtedy Przerzucalność jest utrudniona), czy bardziej monopolistycznym. Kolejny czynnik ekonomiczny to elastyczność popytu na dane dobro czy usługę
Obszar prawny – prawo może utrudniać lub sprzyjać przerzucalności podatkowej
Pojęcie i rodzaje systemów podatkowych
SYSTEM PODATKOWY – zbiór podatków, które obowiązują w konkretnym państwie w danym czasie, stanowiących jednolitą całość pod względem ekonomicznym i prawnym.
Systemy historyczne – są wynikiem procesów ewolucyjnych zachodzących w faktycznie istniejących konstrukcjach podatkowych
Systemy racjonalne – są budowane i wprowadzane według z góry przyjętych założeń, wypracowanych przez naukę
Czynniki wpływające na budowę systemów podatkowych (czynniki zewnętrzne i wewnętrzne)
Wewnętrzne
Przyjęty i realizowany model gospodarki narodowej oraz związana z tym koncepcja roli państwa w gospodarce, w szczególności w odniesieniu do charakteru i zakresu potrzeb publicznych oraz możliwości ich zaspokojenia przez państwo
Aktualny stan gospodarki danego kraju, określany poprzez podstawowe wskaźniki makroekonomiczne, jak tempo wzrostu gospodarczego, stopa inflacji, stopa bezrobocia
Przyjęty program rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, założenia dotyczące zarówno bieżącej, jak i długofalowej polityki gospodarczej
Ustrój społeczno-polityczny, w tym autorytarny bądź demokratyczny sposób sprawowania władzy w państwie
Tradycje historyczne uwzględniające dorobek narodowej myśli podatkowej oraz rozwój kultury prawnej społeczeństwa
Zewnętrzne
Sytuacja gospodarcza i polityczna na świecie
Rola danego państwa w gospodarce światowej
Dostosowanie się do ogólnych trendów
Kryteria oceny systemów podatkowych
zabezpieczenie interesu państwa, czyli potrzeb wydajności fiskalnej – podatki wraz z innymi dochodami niepodatkowymi powinny zapewnić wystarczające środki na pokrycie potrzeb państwa
uwzględnienie interesu podatnika – podatki nie powinny ograniczać majątku podatnika
kryterium oceny skutków ubocznych opodatkowania – uwzględnienie funkcji stymulacyjnej podatków
Zasady podatkowe A. Smitha
Równość – brak przywilejów, sprawiedliwe jest opodatkowanie w zależności od zdolności podatkowej oraz tego ile uzyskujemy od państwa. Smith nie opowiadał się ani za podatkiem liniowym ani za progresywnym
Pewność – podatnik powinien mieć możliwość zaznajomienia się z wysokością podatku przed podjęciem działalności
Dogodność – odpowiedni moment poboru podatku, wtedy gdy jest sukces finansowy
Taniość – wpływy z podatku nie powinny być niższe niż koszty poboru i wymiaru (administracji skarbowej)
Zasady podatkowe A. Wagnera
Fiskalne
Wydajność – podatek powinien być wydajnym źródłem dochodów przy niewielkich kosztach pobierania
Elastyczność – podatek powinien reagować na zmieniającą się sytuację gospodarczą i społeczną
Stałość – unikanie wprowadzania zmian w systemie podatkowym
Ekonomiczne
Nienaruszalność majątku podatnika – wysokość podatku nie może zmniejszać majątku podatnika
Sprawiedliwości
Powszechność – podatkiem objęty jest każdy, kto spełnia warunki obowiązku podatkowego
Równość – ciężary podatkowe powinny być rozłożone równomiernie na wszystkich podatników
Zdolność podatkowa (dochodowa) – podmioty powinny być opodatkowane wg zdolności podatkowej
Techniczne
Pewność – podatki powinny być niezawodnym źródłem dochodów państwa. Z drugiej strony podatnik powinien z góry wiedzieć, jaki podatek będzie płacił w związku z prowadzoną działalnością
Dogodność – pobór podatku powinien uwzględniać warunki finansowe podatnika, cykl i charakter jego działalności itp.
Taniość – koszty poboru podatku nie powinny nadmiernie obciążać państwa
Opcja ekonomiczna kształtowania systemów podatkowych – rodzaje podatków wg przedmiotu opodatkowania – przykłady
Opcja ekonomiczna nawiązuje do klasyfikacji podatków wg przedmiotu opodatkowania. W związku z tym system może być oparty na podatkach:
Przychodowych – przedmiotem opodatkowania jest przychód. Ocenia się, że są to podatki bardzo wydajne (jest przychód, jest podatek). Przykłady: podatek rolny, podatek leśny
Dochodowych – przedmiotem opodatkowania jest dochód netto (nadwyżka przychodów nad kosztami). Uwzględniają one w większym stopniu sytuację podatnika niż podatki przychodowe. Przykłady: pdof, pdop
Majątkowych – samo posiadanie majątku skutkuje zaistnieniem podatku. Przykłady: podatek od spadków i darowizn, podatek od nieruchomości
Konsumpcyjnych (wydatkowych) – podatkach od wydatków na konsumpcję. Przykład: akcyza
Opcja prawna kształtowania systemów podatkowych – podatki bezpośrednie a pośrednie – przykłady
Podatki bezpośrednie –trudno przerzucalne, wprost obciążają podatnika. Przykłady: pdof, pdop, podatek leśny, podatek od spadków i darowizn
Podatki pośrednie – łatwo przerzucalne, płacone przy zakupie dobra lub usługi. Przykłady: VAT, akcyza, podatek od gier
Opcja społeczna kształtowania systemów podatkowych – podatki osobiste a rzeczowe – przykłady
Podatki osobiste – uwzględniające zdolności podatkowe podatnika, np. pdof
Podatki rzeczowe – nie uwzględniają osobistej sytuacji podatnika, n VAT – przy wystawieniu faktury VAT pojawia się obowiązek podatkowy bez względu na to, czy uzyskamy pieniądze od naszego dłużnika
Struktura aktualnego systemu podatkowego w Polsce (podatki państwowe i podatki samorządowe)
Na polski system podatkowy składa się dwanaście tytułów podatkowych, które można pogrupować w 2 podsystemy podatkowe:
Podsystem podatków państwowych:
podatek od towarów i usług
podatek akcyzowy
podatek od gier
podatek dochodowy od osób fizycznych (pobierany i rozliczany przez państwowe organy podatkowe, ale wpływy z niego są kierowane pośrednio do JST)
podatek dochodowy od osób prawnych (jw.)
Podatek tonażowy – u armatorów zastępuje podatek dochodowy
Podsystem podatków samorządowych:
podatek od spadków i darowizn (rozliczany przez Urzędy Skarbowe, ale przekazywany w całości do budżetu gminy
podatek od czynności cywilnoprawnych (jw.)
podatek rolny (pobierany przez Urzędy Gminy, wprost zasilają budżet gminy)
podatek leśny (jw.)
podatek od nieruchomości (jw.)
podatek od środków transportowych (jw.)