Elżbieta Marek, Nauka czytania w programach edukacji wczesnoszkolnej, (w:) Edukacja czytelnicza wyzwaniem współczesnej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, pod red. A. Jakubowicz- Bryx, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 13-37.

Programy nauczania od wielu lat budzą wiele emocji i kontrowersji. Według S. Dylak program nauczania jest odbiciem sposobu myślenia o nauczaniu i uczeniu się, o relacjach między uczniem a nauczycielem, a także o zadaniach nauczyciela i szkoły. Z definicji programów nauczania można wyczytać przyjętą filozofię edukacji i dowiedzieć się, jakie są przekonania autora na temat przedstawionych celów i zadań szkoły oraz najpewniejszych sposobach ich osiągania. Nie ma zgody, co do jednej, powszechnie obowiązującej , precyzyjnej definicji. Najczęściej program nauczania ujmowany jest jako : lista haseł programowych, lista celów, czy zamierzonych osiągnięć, a także lista planowanych doświadczeń ucznia. K. Kruszewski jest zdania, że program nauczania odpowiada na pytania: Po co uczyć? Czego uczyć? Jak uczyć?

W Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych napisane jest, że najważniejszymi umiejętnościami zdobytymi przez ucznia w trakcie kształcenia ogólnego w szkole podstawowej jest czytanie – rozumiane jako prosta czynność, jako umiejętność rozumienia, wykorzystywania i przetwarzania tekstów w zakresie umożliwiającym zdobywanie wiedzy.

Istotą edukacji polonistycznej jest poznawanie znaków języka mówionego i pisanego podczas kontaktów ze światem zewnętrznym, Początkowa nauka czytania, rozpoczynająca „inicjację dziecka” w świecie znaków językowych symptomatycznych dla języka ojczystego, otwiera je na świat pisma i pozwala samodzielnie zaspokojenie zainteresowań oraz poszerzenie wiedzy w każdej dziedzinie.

Czytanie to proces, który obejmuje zarówno rozpoznawanie symboli graficznych i odtwarzanie ich formy dźwiękowej, jak i rozpoznawanie znaczeń symboli.

E. Malmquist uważa, że dojrzałość do nauki czytania warunkują: ogólna dojrzałość fizyczna, odpowiedni poziom inteligencji, rozwój percepcji wzrokowej i słuchowej, koordynacja motoryczna na odpowiednim poziomie, prawidłowa wymowa, rozwój myślenia pojęciowego.

A.Brzezińska definiuje gotowość do nauki czytania i pisania jako „stan rozwoju dziecka będący rezultatem dojrzewania oraz dotychczasowego treningu wychowawczego przede wszystkim na terenie rodziny, który czyni je wrażliwym na znaki, ich istotę i znaczenie w procesie komunikowania się z ludzi, a jednocześnie gotowym do odnoszenia korzyści ze wskazówek otoczenia dotyczących opanowania umiejętności czytania i pisania”. Uważa ona, że przygotowania dziecka do nauki czytania obejmuje:

• sferę procesów psychomotorycznych (funkcję analizatora wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno-ruchowego, aparat artykulacyjny i sprawność manualna);

• sferę procesów poznawczych (myślenie, dla którego materiałem jest zasób pojęciowy dziecka);

• sferę procesów emocjonalno-motywacyjnych, warunkujących nastawienie dziecka do nauki czytania).

Autorka podkreśla ważność procesów emocjonalno-motywacyjnych, ale nie docenia roli sprawności językowej i świadomości językowej, na która zwraca uwagę G. Krasowicz-Kupis. Jej zdaniem czytanie i pisanie stanowią:

• czynność językową (formę komunikacji opartą na języku);

• czynność metajezykową opartą na: świadomości pisma, głównie relacji druk-słowo; świadomości relacji głoska-litera; świadomości środków językowych do formowania wypowiedzi i ich kontroli;

• czynność metapoznawczą wymagającą świadomej kontroli procesów poznawczych zaangażowanych w czytanie, a dokładniej rozumienie tekstu;

• czynność pragmatyczną i metapragmatyczną- wymagającą umiejętności celowego posługiwania się tekstami pisanymi i kontroli ich zastosowana z punktu widzenia celów osobistych i ponadindywidualnych.

Istotnymi komponentami dojrzałości do czytania i pisania są:

• nastawienie i motywacja;

• funkcje percepcyjno- motoryczne i ich integracja;

• rozwój intelektualny-rozwój myślenia na poziomie operacyjnym;

• rozwój mowy i języka-umiejętności komunikacyjne i przyswajanie systemu językowego;

• świadomość językowa;

• świadomość pisma.

Według W. Okonia cele edukacji to świadome założone skutki, które społeczeństwo pragnie osiągnąć przez funkcjonowanie systemu oświaty. Wiedza o celach kształcenia potrzebna jest wszystkim uczestnikom procesu nauczania- uczenia się. Cele są elementami nadrzędnymi w stosunku do treści, zasad, metod, środków i innych kategorii procesu edukacyjnego. Odpowiednio dobrane i sformułowane stanowią dodatni impuls, motyw działania, nadają działaniu sens. Cele muszą być zgodne z celami określonymi w podstawie programowej, mogą jednak poszerzać nieco ich zakres, powinny też zarysować wyraźnie sposoby ich uszczegółowienia.

J. Hanisz w programie Wesoła szkoła i przyjaciele wyznacza trzy cele edukacji polonistycznej:

1. Kształcenie umiejętności komunikowania się (edukacja językowa).

W procesie komunikowania się dziecko jest na zmianę nadawcą bądź odbiorcą informacji. Jako nadawca musi umieć mówić i pisać; jako odbiorca musi umieć słuchać i czytać. Aby być zarówno skutecznym nadawcą i odbiorcą, musi znać i respektować: system znaków danego języka, obowiązujące w danym języku reguły, które określają możliwość przekształcenia tych znaków; odpowiedni zasób słów; zasady budowania wyrazów, wyrażeń, wypowiedzeń oraz różnorodnych form wypowiedzi. Mówiąc inaczej- musi opanować słownictwo, gramatykę, ortografię i interpunkcję danego języka, zasady poprawnej wymowy oraz umieć je zastosować w praktyce.

1. Przygotowanie dziecka do odbioru dzieła literackiego (edukacja literacka).

Przygotowanie do odbioru dzieła literackiego powinno odbywać się w bezpośrednim kontakcie dziecka z dziełem literackim, podczas którego, z pomocą nauczyciela uczeń: rozumie sens i znaczenie dzieła, dostrzeże strukturę dzieła, wyodrębni jej elementy składowe i ich szczególne uporządkowania; rozpozna środki stylistyczne i kompozycyjne; podejmie próbę rozszyfrowania znaczeń utajonych oraz próbę wyjścia poza dosłowność tekstu; spróbuje doszukać się w utworze czegoś oryginalnego. Chodzi o taki kontakt z utworem literackim (prozatorskim i poetyckim), który uczy uważnej, rozumnej lektury pojedynczego tekstu, a zarazem odkrywa ogólne zasady ukształtowania wypowiedzi swoiście zorganizowanej, jaką jest dzieło.

1. Rozbudzanie u dziecka twórczej ekspresji słownej.

W czasie zajęć należy stwarzać takie sytuacje, w których dziecko próbuje tworzyć własne kompozycje słowne. Zaczynamy od bardzo prostych sytuacji, np. napisz odpowiedź na pytanie; uzupełnij tekst wyrazami, zaproponuj własne zakończenie wysłuchanego fragmentu opowiadania; napisz opowiadanie na dany temat.

Wymienione trzy cele edukacji polonistycznej realizowane są jednocześnie, przeplatają się i wzajemnie uzupełniają. Zarówno wiedza o języku, jak i wiedza o literaturze mają charakter służebny. Kategorie gramatyczne i tematy literackie powinny służyć nabywaniu umiejętności odpowiedzialnego, skutecznego, poprawnego i pięknego mówienia, pisania, czytania i słuchania.

Zdaniem Okonia treści kształcenia to odpowiednio uporządkowany zasób informacji na temat czynności, których opanowanie ma umożliwić bądź ułatwić człowiekowi jego stosunków ze światem otaczającym. Treść ta stanowi materiał nauczania i uczenia się podporządkowany celom kształcenia i regulowanym przez władze oświatowe wymaganiom programowym.

Dla nauczycieli bardzo ważne są uwagi dotyczące realizacji programu. W programie J. Hanisz Wesoła szkoła i przyjaciele wyodrębnia to, co w każdym roku edukacji dziecka jest najważniejsze. W klasie I wyróżnia okres przygotowawczy i zasadniczy. W okresie przygotowawczym proponuje przeprowadzić pierwsze próby analizy i syntezy słuchowej wyrazów, łatwych pod względem fonetycznym. Powinno to odbywać się poprzez zabawy , zgadywanki. Długość okresu przygotowawczego ustala sam nauczyciel, gdyż różny jest poziom rozwoju i przygotowania do nauki szkolnej dzieci z zespołu klasowego.

Po okresie przygotowawczym autorka proponuje przystąpienie do nauki czytania i pisania, prowadzonej metodą analityczno-syntetyczną. Sugeruje wykorzystanie zdań, a następnie tekstów, które powinny być łatwe i krótkie, odczytywane głośno i cicho ze zrozumieniem. W tym czasie występują ćwiczenia typu: wyszukiwanie w tekście poleceń zapisanych na tablicy, układanie wyrazów z rozsypani literowej, układanie krótkich zdań z rozsypani wyrazowej; uzupełnianie luk w zdaniach. Na tym etapie radzi wykorzystywać: ruchomy alfabet oraz loteryjki wyrazowe i zdaniowe.

W klasie II na początku roku autorka poleca sprawdzić stopień opanowania techniki czytania i pisania, dla dzieci słabo czytających proponuje organizację zajęć dodatkowych. Dzieci są wdrażane do poprawnego czytania głośnego oraz cichego wyrazów, zdań, krótkich tekstów. Ciche czytanie poprzedza cel czytania i wskazówki związane z zdaniem, które dzieci mają wykonać, np. wyszukiwanie określonych wyrazów, krótkich urywków. W tym okresie dzieci są zachęcane do samodzielnego czytania książeczek i czasopism dla dzieci.

W zakresie czytania w klasie III autorka kładzie nacisk na płynne czytanie i wyraziste głośne czytanie prozy i poezji, co przyczynia się do doskonalenia technik czytania. Ćwiczenia cichego czytania maja na celu zwrócenie uwagi na zrozumienie tekstu. Istotne staje się także omawianie treści, czemu towarzyszy uzasadnienie wypowiedzi zdaniami i urywkami wyszukanymi w tekście. W ten sposób uczniowie stopniowo przyzwyczajają się do właściwego posługiwania się tekstem jako źródłem wiedzy.

W edukacji polonistycznej mogą okazać się przydatne takie metody, jak:

• Słuchanie muzyki superlerning, pozwalające na wprowadzenie umysłu w stan optymalny do nauki;

• Ćwiczenie na poszerzenie pola widzenia- wspomagające proces czytania (rozluźnienie oczu i zawieszenie ich nieruchomo na jakimś punkcie, obserwowanie kątem oka, co się dookoła dzieje, przeskakiwanie na „rozluźnionych” oczach z punktu na punkt, rysowanie przy zamkniętych oczach po 7 figur geometrycznych: kwadratów, trójkątów, kół- najlepiej w jednym kierunku, potem w przeciwnym);

• Elementy techniki szybkiego czytania ( czytanie globalne z wykorzystaniem flesz kart, czytanie ze wskaźnikiem, codzienne głośne czytanie dzieciom z jednoczesnym wskazywaniem czytanych wyrazów);

• Techniki zapamiętywania (piktogramy, zakładkowa metoda zapamiętywania).

Umiejętności dziecka po zakończeniu kształcenia w przedszkolu
Wyróżnia i rozpoznaje głoski w słowach o prostej budowie fonetycznej. Głoskuje, wyodrębnia głoski w nagłosie, wygłosie i w środku wyrazu. Przelicza głoski w nazwach oraz określa kolejność ich występowania. Liczy litery w wyrazach. Interesuje się czytaniem (ciekawość czytelnicza). Odczytuje krótkie podpisy pod obrazkami i inne napisy, np. szyldy sklepowe. Przyporządkowuje wyrazy do odpowiednich ilustracji, przedmiotów. Zachowuje właściwe ułożenie książki.
Umiejętności ucznia po klasie I
Czyta głośno i po cichu ze zrozumieniem sylaby, wyrazy, zdania, krótkie teksty. Rozpoznaje w tekstach wszystkie litery, dwuznaki w zmiękczenia. Wiąże treść czytanych zdań z różnymi formami ekspresji, doświadczeniami, przeżyciami. Wiąże treść czytanych tekstów z ilustracjami. Ustala kolejność wydarzeń. Odróżnia utwór wierszowany od prozy. Czyta ze zrozumieniem krótkie polecenia. Czyta liczby zapisane słownie oraz cyframi. Czyta podstawowe znaki matematyczne: =,+,-,<,>. Czyta ze zrozumieniem proste, krótkie zadania tekstowe. Odczytuje pełne godziny na zegarze. Czyta ze zrozumieniem symbole, tabelki, schematyczne rysunki wynikające z realizowanych treści. Czyta ze zrozumieniem skróty, teksty użytkowe, plany i elementy mapy, wynikające z realizowanych treści. Czyta i rozumie proste rysunki poglądowe, proste schematy, symbole, piktogramy. Rozumie pojęcia zawarte w czytanych treściach. Czyta zdania o życiu dzieci w innych krajach. Korzysta z biblioteki. Interesuje się książkami i czytaniem. W miarę możliwości czyta lektury wskazane przez nauczyciela.

Ocena czytania wg G. Krasowicz- Kupis powinna obejmować:

• dekodowanie- rozumiane jako technika czytania- uwzględniająca dwa aspekty szczegółowe: tempo czytania (wyrażane zazwyczaj liczbą elementów przeczytanych w określonym czasie), poprawność (proporcje elementów poprawnie przeczytanych do wszystkich czytanych);

• rozumienie- odnoszące się do umiejętności odbioru warstwy treściowej;

• strategię czytania- odnoszącej się do dominującego sposobu przetwarzania informacji w czytaniu (analityczny czy całościowy).