„Trening Zastępowania Agresji” - “TZA”/ „ART”
„Trening Zastępowania Agresji” powszechnie nazywany “TZA” lub „ART” od skrótu
z języka angielskiego (Agression Replacement Training) jest poznawczo–behawioralnym programem opracowanym w latach 80-tych przez prof. Arnolda Goldsteina wraz ze współpracownikami w Stanach Zjednoczonych Ameryki na Uniwersytecie Syracuze.
Prof. A. Goldstein jest autorem i współautorem licznych artykułów naukowych i publikacji. Kilka z nich zostało przetłumaczonych na język polski i aktualnie znajdują się w sprzedaży. Trzy podręczniki: „Nowe strategie i perspektywy nauczania umiejętności prospołecznych”, „Kształtowanie młodego człowieka”, „Umiejętności chroniące – zapobieganie narkomani wśród młodzieży”, zostały wydane przez Fundację KARAN w 2001 roku. Natomiast trzy tytuły „Kształtowanie umiejętności społecznych małego dziecka – profilaktyka agresji
i zaburzeń zachowania w przedszkolu i przygotowaniu do szkoły”, „Program zastępowania agresji – wielostronna profilaktyka agresji dzieci i młodzieży” oraz „Nowe perspektywy treningu zastępowania agresji. Praktyka, badania naukowe i wdrożenia” wydał je Instytut Amity w Warszawie. Publikacje te aktualnie są dostępne w sprzedaży, między innymi w księgarni Działu Wydawnictw Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
TZA to program psychoedukacyjny zaprojektowany dla nauczania zachowań prospołecznych w celu zmniejszania zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży z zaburzeniami zachowania.
Teoretyczne podstawy są zakotwiczone w teorii uczenia się i zakładają, że agresja jest przede wszystkim zachowaniem wyuczonym poprzez obserwację, naśladownictwo, bezpośrednie doświadczenie oraz powtarzanie. Agresja pierwotnie jest nie tylko wyuczona, ale wyuczona w taki sam sposób w jaki nabywane są inne zachowania – zarówno antyspołeczne – jak i prospołeczne. To znaczy, że uczymy się manipulacji, kłamstwa, złośliwości, znęcania się, ale także uczymy się altruizmu, współpracy, empatii. Uczymy się przede wszystkim przez doświadczenia obserwacyjne, widząc jak zachowują się inne osoby, które są nagradzane za swoje zachowanie lub poprzez doświadczenie bezpośrednie, czyli własne zachowanie, które w naszej ocenie przynosi nam korzyści i za które otrzymujemy nagrody.
Program TZA/ART. może być stosowany na wszystkich trzech poziomach profilaktyki (pierwszo- drugo- i trzeciorzędowej). Sprawdza się w szeroko rozumianej profilaktyce społecznej zarówno jako propozycja nauczania postaw i zachowań prospołecznych oraz jako oferta diagnostyczno – terapeutyczna zmiany zaburzonych zachowań.
Metoda TZA – ART jest rozpowszechniona w 22 krajach głównie zachodnich i otrzymała pozytywne wyniki w badaniach ewaluacyjnych. Jej skuteczność została potwierdzona także
w Polsce, dzięki czemu znalazła swoje miejsce wśród programów zalecanych do realizacji przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i znajduje się w bazie danych dotyczącej tych rekomendowanych programów na stronach internetowych Centrum Metodycznego Pomocy-Psychologiczno Pedagogicznej.
„Trening Zastępowania Agresji” jest upowszechniany w Polsce od 1999 roku i jako metoda profilaktyczna zyskuje sobie w naszym kraju coraz więcej zwolenników. Dotychczas odbyły się w Polsce trzy Międzynarodowe Konferencje TZA – ART.: I Międzynarodowa Konferencja „Stop Przemocy – o godność człowieka” – odbyła się we wrześniu 2001 roku
i zgromadziła ponad dwa tysiące uczestników, II Międzynarodowa Konferencja TZA – ART pod nazwą „Stop przemocy w szkole i na ulicy” – odbyła się w dniach 24-26 listopada 2003 roku i uczestniczyły w niej głównie osoby pracujące z młodzieżą tą metodą bądź zainteresowane poszukiwaniem metod pracy zapobiegania agresji i przemocy wśród dzieci
i młodzieży. III Międzynarodowa Konferencja TZA –ART miała miejsce w dniach 26-27 września 2005 roku i przebiegała pod hasłem „Stop przemocy w rodzinie, szkole i na ulicy. Praktyczny trening niwelowania agresji i kształtowania umiejętności społecznych”.
W latach 2004-2006 „Trening Zastępowania Agresji” był upowszechniany między innymi w ramach realizacji Krajowego Programu Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu
i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży przez Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej na zlecenie MEN. Propozycja przeprowadzenia szkoleń została rozesłana do Kuratorów Oświaty, Specjalnych Ośrodków Szkolno-Wychowawczych oraz Młodzieżowych Ośrodków Socjoterapii.
Celem szkolenia było przygotowanie profesjonalistów do używania sprawdzonych i praktycznych metod, uczących umiejętności prospołecznych. TZA jest cenną pomocą w wychowaniu, profilaktyce, socjoterapii i resocjalizacji. Jest to jeden z bardziej skutecznych behawioralnych programów zmiany zachowań agresywnych i przemocowych dzieci, młodzieży i osób dorosłych na zachowania pożądane, prospołeczne.
Program szkolenia obejmuje łącznie 85 godzin rozdzielonych na trzy etapy. Pierwszym etapem jest kurs w 12-14-osobowych grupach warsztatowych (5 dni). Drugi etap to 30 godzin własnej praktyki uczestników, pracy z grupą (monitorowanej). Trzeci etap obejmuje 15 godzin superwizji (2 dni) po ukończeniu praktyki. Procedury treningu uczenia zachowań alternatywnych wobec agresji, zwane treningiem umiejętności prospołecznych składają się z czterech następujących etapów:
Pokaż (Modelowanie) demonstrowanie umiejętności przez trenera;
„Zrób” (Odgrywanie ról) nabywanie umiejętności przez trenujących;
„Omów” (Informacja zwrotna) opinie grupy i trenera wskazujące na to, co zostało wykonane dobrze ( wzmocnienie pozytywne) i co można zrobić inaczej ( dzielenie się doświadczeniem);
„Przećwicz” (Trening uogólniający): ćwiczenie w grupie i ćwiczenia domowe w celu zwiększenia transferu umiejętności w odniesieniu do realnej sytuacji życiowych każdego z trenujących i zwiększenia podtrzymania nabytego doświadczenia.
W skład treningu wchodzą trzy komponenty:
Trening umiejętności prospołecznych
Trening kontroli złości
Trening wnioskowania moralnego i wartości
1. Trening nabywania i dostosowania umiejętności prospołecznych polega na uczeniu umiejętności, które służą zastępowaniu niekontrolowanych zachowań destrukcyjnych, zachowaniami konstruktywnymi (uczenie tego co należy robić w trudnych sytuacjach). Odbywa się to w oparciu o listę 50-ciu umiejętności ważnych w życiu społecznym, podzielonych na 6 grup:
Grupa I Wstępne umiejętności społeczne to:. umiejętność słuchania, prowadzenie rozmowy, zadawanie pytań, dziękowanie, przedstawianie się, przedstawianie innych osób, mówienie komplementów.
Grupa II Nauka zaawansowania podstawowych umiejętności społecznych:. proszenie o pomoc, udzielanie instrukcji, wykonywanie poleceń, przepraszanie, przekonywanie innych.
Grupa III Umiejętności kontrolowania emocji:. znajomość własnych uczuć, wyrażanie swoich uczuć, radzenie sobie z czyjąś złością, wyrażanie sympatii i miłości, radzenie sobie ze strachem, nagradzanie samego siebie.
Grupa IV Alternatywne umiejętności wobec agresji: proszenie o pozwolenie, dzielenie się czymś, pomaganie innym, negocjowanie, reagowanie na zaczepki, stosowanie samokontroli, obrona własnych praw, reagowanie na zaczepki, unikanie kłopotów z innymi, unikanie bójek.
Grupa V Umiejętności radzenia sobie ze stresem: składanie skargi, odpowiadanie na skargę, radzenie sobie z zakłopotaniem (wstydem). radzenie sobie z pominięciem (odrzuceniem), stawanie w obronie przyjaciela, reagowanie na namawianie, reagowanie na niepowodzenia, radzenie sobie ze sprzecznymi komunikatami, radzenie sobie z oskarżeniem, przygotowanie do trudnej rozmowy, radzenie sobie z presją grupy.
Grupa VI Umiejętności planowania: decydowanie o podjęciu działań, ustalanie przyczyn problemu, wyznaczanie celu, określanie swoich możliwości, zbieranie informacji, szeregowanie problemu według ich znaczenia, podejmowanie decyzji, koncentrowanie się na zadaniu.
Wśród tej listy 50 umiejętności społecznych dwadzieścia z nich jest uważane za podstawowe dotyczące odmawiania. W ten sposób mogą się stać istotne i odgrywać znaczącą rolę podczas pracy dotyczącej problematyki w obszarze uzależnień. Na liście umiejętności, są one specjalnie oznakowane.
Badania psychologiczne dowodzą, że osoby niedostosowane społecznie wykazują szereg braków w kompetencjach społecznych, które przejawiają się w kontaktach z innymi ludźmi, kiedy potrzebne są takie umiejętności jak panowanie nad własnymi emocjami, radzenie sobie z lękiem. Konsekwencją tych deficytów jest niedostosowanie do życia zgodnie z normami społecznymi, a w takiej sytuacji agresja jest przejawem i następstwem deficytu tych umiejętności.
Trening kontroli złości (emocji) uczenie czego nie należy robić. Polega na zastosowaniu sekwencji bodziec – zachowanie – reakcja w celu zidentyfikowania wyzwalaczy złości. Komponent ten stanowi wieloetapową sekwencję, która najpierw pomaga trenującym zrozumieć, jak postrzegają i często mylnie interpretują zachowania innych tak, że wzbudza to u nich złość. Wzbudzanie złości wynika ze szczególnej oceny zdarzeń awersyjnych. Okoliczności zewnętrzne prowokują złość jedynie za pośrednictwem znaczenia jakie mu nadajemy. Celem treningu kontroli złości jest podwyższenie poziomu samokontroli, ograniczenie i kontrolowanie gniewu i agresji. Trening polega na przygotowaniu przez trenujących na każdą sesję opisu nieodległych w czasie sytuacji zaczerpniętych z własnego doświadczenia, które spowodowały złość. Trening oparty jest więc na bezpośrednich doświadczeniach uczestników zajęć.
Następnie w czasie zajęć uczestnicy uczą się:
Identyfikować czynniki wywołujące złość poprzez zewnętrzny wyzwalacz (co się wydarzyło?) oraz wewnętrzny wyzwalacz (co wówczas sobie pomyślałeś, inaczej jakie znaczenie nadałeś temu co się wydarzyło?).
Rozpoznawać sygnały z ciała (co się zmieniło w twoim ciele kiedy się zezłościłeś) wskazując przez to na podwyższony stan napięcia emocjonalnego na to co się wydarzyło oraz sygnałów świadczących o wzroście napięcia emocjonalnego. Obrazem takich sygnałów mogą być: zaciśnięte pięści, nadmierna ruchliwość, mocne bicie serca, pocenie się, ściśnięty żołądek, sztywnienie karku, zaczerwienienie.
Używać technik służących do zmniejszania poziomu złości, stosując tak zwane reduktory złości (ucząc się czego używać, aby opanować złość i gniew). Reduktory te mogą być konstruktywne takie jak na przykład głębokie oddechy, przyjemne wyobrażenia, liczenie wstecz oraz destruktywne, jak np. sięganie po środki zmieniające świadomość.
Stosować monity, które są autoinstrukcjami używanymi w celu obniżenia znaczenia jakie nadaliśmy zdarzeniu, które wywołało w nas złość typu: nie warto się tak denerwować, złość nic tu nie pomoże. Monity mogą być stosowane przed, w trakcie, lub po sytuacji powodującej wzbudzenie złości. Stosowanie monitów, może stać się drogą do redukowania poziomu wzbudzanej złości.
Wykrywanie i nazywanie sygnałów złości i naszej reakcji na „nie”. Identyfikowanie zewnętrznych i wewnętrznych wyzwalaczy złości. Poszukiwanie konstruktywnych
i wyławianie destruktywnych reduktorów złości oraz analiza skutków, jakie one wywołują.
Stosować samoocenę – umożliwiającą autowzmocnienie przez nagrodzenie siebie
w zależności od tego jak dobrze udało się zastosować poprzednie kroki.
Użyć i właściwie zastosować umiejętność prospołeczną, która może być dla danej sytuacji przydatna.
Trening wnioskowania moralnego (rozwoju moralnego) i odkrywanie wartości
w oparciu o teorię rozwoju moralnego L. Kohlberga. Celem treningu jest wywołanie dysonansu poznawczego i refleksji w odniesieniu do własnego świata wartości w duchu daleko idącej tolerancji. Nadawanie pozytywnego znaczenia emocjom i uczuciom, postawom i przekonaniom, co stanowi podstawę edukacji moralnej. Opóźnienie w rozwoju moralnym jest interpretowane jako posługiwanie się niedojrzałymi, hedonistycznymi i egocentrycznymi sądami moralnymi u podstaw których leżą zniekształcenia poznawcze (błędy myślowe) takie jak egocentryzm, umniejszanie/ zmiana znaczenia, obwinianie innych, zakładanie najgorszego.
Trening wnioskowania moralnego poprzedzony jest ćwiczeniami mającymi na celu odkrycie wartości poprzez wywołanie dysonansu poznawczego i dyskusję
o problemach moralnych. Przedmiotem dyskusji są dylematy moralne, a uczestnicy poszukują rozwiązań i argumentów uzasadniających ich wybór. Uczą się także podejmowania decyzji moralnych poprzez próbę odpowiedzi na pytanie, jaka wartość stoi u podstawy każdego ludzkiego działania.
Procedury te zmierzają do korekcji opóźnionego rozwoju społeczno – moralnego, poprzez ułatwienie pokonywania kolejnych stadiów rozwoju moralno – poznawczego. Chodzi o to, aby uczestnicy treningu mogli podejmować bardziej dojrzale decyzje w sytuacjach społecznych wybierając tym samym zachowania prospołeczne i redukując zachowania antyspołeczne. Są to procedury uczące sprawiedliwości, właściwego rozumienia społecznych problemów, liczenia się z prawami i potrzebami innych osób. Nie oznacza to jednak ingerowania w prywatną moralność lub narzucania moralności grupie.