Elementy systemu wyborczego, czynniki deformujące wynik wyborczy.
I. System wyborczy- definicja
a)szerokie ujęcie: wszystko co dotyczy procesu wyborczego, włączając prawo wyborcze i organizację wyborów
b)wąskie :
-wzorce zachowań według, których wyborcy wyrażają w głosowaniu swoją preferencję co do partii i/albo kandydata oraz
-metody przeliczania wyników wyborczych (data of votes) ( w przypadku wyborów parlamentarnych) w wyniki mandatowe (parliamentary seats)
Systemy wyborcze są elementem prawa wyborczego.
II. Elementy systemu wyborczego-
- elementy techniczne, które nadają strukturę wyborowi, zmieniają preferencje polityczne wyborcy w głos, którego polityczne znaczenie jest współokreślane przez te elementy. Elementy te są równocześnie parametrami systemu wyborczego, mogą być łączone w niemalże dowolny sposób. Kombinacje tych elementów dają różne konsekwencje dla wyników wyborów.
Elementy:
(wszystkie elementy z Antoszewski, Herbut – „Demokracje zachodnioeuropejskie”, a element 2- sposób ubiegania się kandydatów o wybór z Nohlen`a)
1) kształt i rozmiar okręgu wyborczego (typ okręgu wyborczego)
a) okręg wyborczy- ogół wyborców (najczęściej zamieszkujących określone terytorium) uprawniony do głosowania na tych samych kandydatów /te same listy partyjne/
b) kształt okręgu wyborczego- akcentuje się to czy jest słabo czy gęsto zaludniony, czy wyborcy to ludność miejska czy wiejska itp.
`Czynnik deformujący: istnieje możliwość manipulowania granicami okręgów( tzw. geografia wyborcza) co może wywołać efekt nadreprezentacji lub niedoreprezentacji określonych grup społecznych – z reguły na niekorzyść mieszkańców gęsto zaludnionych miast
c) rozmiar (wielkość) okręgu- liczba mandatów przypadających na dany okręg. Od wielkości okręgu wyborczego zależy stopień proporcjonalności systemu wyborczego.
-Wg kryterium wielkości wyróżnia się 2 typy okręgów wyborczych:
`jednomandatowe (uninominal) - możliwe tylko wybory większościowe (większość względna lub absolutna)
` wielomandatowe (plurinominal)- możliwe wybory proporcjonalne
2) sposób ubiegania się kandydatów o wybór:
a) kandydatura pojedyncza
b) lista
Formy list wyborczych :
- zamknięta- wyborca ma możliwość oddania głosu na jedną partię. Gremia partyjne decydują o kolejności kandydatur. Wyborca nie może jej zmienić, jest związany tą propozycją.
`Czynnik deformujący: zwiększenie zależności reprezentantów od partii politycznych, partie mogą planować skład frakcji
- otwarta- wyborca decyduje kto będzie reprezentował partię
- wolna – wyborca może przekraczać granice partyjne, może wielokrotnie oddać głos i zestawić własną listę osób z różnych partii. Lista partyjna jest tylko niewiążącą propozycją
3) przeciętny „koszt” uzyskania jednego miejsca w parlamencie- mierzony liczbą głosów potrzebną do jego zdobycia, oblicza się go wg. wzoru :
liczba oddanych w okręgu głosów- 1
liczba miejsc w okręgu+ liczba partii-1
4) uprawnienia wyborcy w akcie głosowania,
D.Rae wyróżnił dwa typy głosowania:
a) kategoryczne (wyborca posiada jeden głos, który oddaje na jednego kandydata/ jedną listę partyjną, pozwala jedynie na podjęcie decyzji, którą z rywalizujących partii wyborca preferuje
- ten rodzaj jest najczęściej jest stosowany, powszechna jest też zasada, że wyborca dysponuje jednym głosem ( chociaż są wyjątki, np.: Szwajcaria, Turcja, Włochy)
b) porządkujące- wyborca ma możliwość oznaczenia kolejności kandydatów na liście, jej przestawienia, kumulacji, większej liczy głosów w stosunku do osoby jednego kandydata, bądź zestawienia kandydatów z różnych list partyjnych
- skrajnym przykładem głosowania porządkującego jest system szwajcarski, daje on wyborcy możliwości:
1. kumulacji głosu- oddanie kilku głosów na jednego kandydata z danej listy kosztem innych kandydatów
2. zestawienia (panachage) kandydatów z kilku list wyborczych
5) formuła wyborcza- oznacza regułę (lub zespół reguł) rozstrzygającą o tym, który kandydat zostaje wybrany w danym okręgu oraz w jaki sposób następuje przetworzenie liczby uzyskanych przez daną partię głosów w liczbę przypadających jej mandatów
- formuła ta występuje w kilku wariantach, często jest utożsamiana z typem systemy wyborczego
-Stanowi ona główne źródło deformacji wyniku wyborczego
*W skład formuły mogą wchodzić dodatkowo (prócz metody przeliczania głosów na mandaty):
- klauzula zaporowa- oznacza sztuczny próg poparcia, którego przekroczenie jest niezbędne do udziału w podziale mandatów. Jest oba stosowana np. w :RFN(5%), Szwecji, Norwegii, Austrii, Włoszech (4%), Hiszpanii (3%), Danii(2%),
`instytucja ta może być niekorzystna dla małych partii
- wyrównawcza dystrybucja mandatów: oznacza możliwość dokonania korekty wyniku wyborczego na poziomie krajowym, w celu zmniejszenia strat partii, które zostały poszkodowane na poziomie okręgów wyborczych i są w związku z tym podreprezentowane.
`korzystne dla małych partii, stosuje się np. w : Danii, RFN, Islandii, Norwegii, Szwecji gdzie w ten sposób jest przydzielany z góry określony procent mandatów
` w Austrii, Belgii, Grecji – takie przydzielenie może być przeprowadzone ad hoc, w zależności od rozmiaru deformacji wyniku wyborów, a jej wielkość nie jest stała
Deformacja.
Skonstruowanie systemu wyborczego, który doprowadziłby w 100% do odzwierciedlenia preferencji wyborczych (maksymalna proporcjonalność) jest założeniem idealizacyjnym. Wszystkie systemy- niezależnie od liczby i rozmiaru okręgów, charakteru głosowania, formuły wyborczej powodują deformację wyniku wyborów.
Deformacja wyniku wyborów- niezgodność podziału mandatów z faktycznymi preferencjami wyborców wyrażonymi w głosowaniu
- Deformacja polega na tym, że jedne partie są nadreprezentowane (tzn. uzyskują większy procent mandatów niż oddanych na nie głosów), inne zaś podreprezentowane.
Świadomość tego faktu wpływa na zachowania w toku wyborów:
- M. Duverger wróżnił takie prawidłowości:
*mechaniczny efekt prawa wyborczego- wszystkie uczestniczące w wyborach partie, z wyjątkiem 2 najsilniejszych są ciągle podreprezentowane
* psychologiczny efekt pr. wyborczego- wyborcy głosują na partie silniejsze, w obawie przed obniżeniem znaczenia swego głosu
Czynniki deformujące wynik wyborczy:
rodzaj formuły
- w systemach opartych na formule większościowej deformacja jest silniejsza , w syst. proporcjonalnych- słabsza
* co do s. proporcjonalnych w 1909r J.P Smith sformułował prawo sześcianu (cube law)- zakłada ono , że proporcja mandatów uzyskanych przez 2 silniejsze partie jest sześcianem proporcji zdobytych przez nie głosów
2) rozmiar okręgu
- indeks proporcjonalności wzrasta wraz ze zwiększeniem rozmiaru okręgu ( im większy okręg wyborczy, tym słabsza deformacja wyników wyborów
- prawidłowość ta jest widoczna zwł. w przypadkach, w których dokonano zmiany prawa wyborczego, polegającej na redukcji liczy okręgów. W wyniku np. zniesienia okręgów jednomandatowych w Islandii w 1959 i zastąpienia ich okręgami wielomandatowymi indeks proporcjonalności zwiększył się 4-krotnie.
3) stabilizacja systemu wyborczego i efektywna liczba partii
- indeks proporcjonalności wzrasta wraz ze stabilizacją systemu partyjnego i redukcją efektywnej liczby partii
( mniejsza deformacja- jak jest stabilizacja systemu partyjnego i mniejsza efektywna liczba partii)
4) Stosowanie tzw. wyrównawczej dystrybucji (alokacji) mandatów= wzrost indeksu proporcjonalności
- stosuje się np. w Niemczech (50% mandatów jest przydzielanych w ten sposób), Danii(20%), Norwegii (5%)- należą one do grupy państw, w których proporcjonalność systemu wyborczego jest najwyższa
*Stosowanie klauzuli zaporowej nie wpływa na zmniejszenie proporcjonalności systemu wyborczego
*Prawdopodobieństwo zwiększenia wartości indeksu proporcjonalności ( tym samym mniejszej deformacji wyniku wyborczego) jest największe w przypadku kombinacji 4 czynników:
proporcjonalna formuła wyborcza
duży rozmiar okręgu wyborczego
stabilizacja sytemu partyjnego
zastosowanie zasady alokacji wyrównawczej
*Uzupełnieniem indeksu proporcjonalności danego sytemu wyborczego może być wyliczenie tzw. punktu przełomu (break-even point), oznaczającego próg poparcia, poniżej którego pojawia się zjawisko podreprezentacji. Im jest on wyższy, tym niższa jest proporcjonalność systemu i tym mniejsza szansa dla partii słabszych .