Ryzyko zawodowe w najprostszym ujęciu oznacza prawdopodobieństwo z jakim ktoś może zostać poszkodowany w związku z istniejącym zagrożeniem w środowisku pracy. Ocena ryzyka zawodowego jest uważnym i starannym przyjrzeniem się wykonywanej pracy oraz miejscu, w którym jest ona wykonywana, a w dalszej kolejności ustaleniem jakie czynniki (zagrożenia powodujące uraz lub śmierć, hałas, substancje chemiczne, oświetlenie itd.) mogą mieć niekorzystny wpływ na zdrowie pracowników.
Ocenę można zawrzeć w pięciu następujących krokach:

1. Zidentyfikuj zagrożenia.

2. Ustal, kto może ulec wypadkowi lub zachorować.

3. Oszacuj ryzyko zawodowe wynikające z zagrożeń i oceń, czy zastosowane środki ochrony są właściwe oraz czy należy podjąć jeszcze jakieś działania w celu dalszego ograniczenia tego ryzyka.

4. Udokumentuj wyniki.

5. Okresowo dokonuj przeglądu oceny ryzyka zawodowego i weryfikuj ją, jeśli zaistnieje taka konieczność.

Podczas oceny musimy rozstrzygnąć czy ryzyko związane z oddziaływaniem występujących czynników jest:

• dopuszczalne - jest tak wtedy, gdy zastosowano wystarczające (skuteczne) środki chroniące pracowników przed oddziaływaniem czynników środowiska pracy,

• niedopuszczalne - jest tak wtedy, gdy nie zastosowano żadnych środków lub zastosowano nie wystarczające (nieskuteczne) środki chroniące pracowników przed oddziaływaniem czynników środowiska pracy. W takiej sytuacji należy podjąć niezwłocznie dalsze działania i zastosować dodatkowe środki ochrony zapewniające skuteczną ochronę pracownika.

Ryzyko zawodowe
Cele oceny ryzyka

• Sprawdzenie, czy zagrożenia występujące na stanowiskach pracy zostały zidentyfikowane i czy jest znane ryzyko zawodowe związane z tymi zagrożeniami.

• Wskazanie, że zastosowane środki profilaktyczne są odpowiednie i wystarczające w odniesieniu do zidentyfikowanych zagrożeń.

• Wykazanie, tego że dokonany wybór:

  1. materiałów

  2. wyposażenia stanowisk

  3. organizacji pracy

  4. środków ochrony

  5. ludzi wykonujących pracę

jest odpowiedni w odniesieniu do zidentyfikowanych zagrożeń oraz ryzyka zawodowego.

• Ustalenie priorytetowych działań zmierzających do eliminowania lub ograniczania ryzyka zawodowego.

• Sprawdzenie czy ryzyko zawodowe jest na poziomie akceptowalnym, a zastosowane środki ochrony są odpowiednie.

• Zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy.

• Wykazanie pracownikom oraz organom nadzoru i kontroli, np. inspektorom Państwowej Inspekcji Pracy, że ryzyko jest znane.

Kiedy dokonywać oceny ryzyka zawodowego

• Podczas tworzenia nowych stanowisk pracy.

• Przy wprowadzaniu zmian na istniejących stanowiskach pracy.

• Gdy nastąpiła zmiana wymagań dotyczących dopuszczalnych poziomów czynników niebezpiecznych oraz czynników szkodliwych i uciążliwych w środowisku pracy.

• Gdy zastosowano nowe środki ochrony (środki ochrony indywidualnej i środki ochrony zbiorowej).

• Gdy na terenie przedsiębiorstwa różne zadania (prace) wykonują pracownicy innych przedsiębiorstw.

• Wówczas, gdy występuje potrzeba okresowej oceny ryzyka.

Spełnienie jakich wymagań gwarantuje powodzenie przy ocenie ryzyka zawodowego?

• Zapewnienie niezbędnych zasobów, takich jak:

  1. środki finansowe, przepisy, normy, dokumentacje techniczno-ruchowe, instrukcje, procedury wykonywania prac, literatura itp.

  2. czas pracowników,

  3. narzędzia i materiały,

  4. dokumenty, zwierające niezbędne informacje do przeprowadzenia rzetelnej oceny ryzyka zawodowego, np. aktualne wyniki pomiarów i badań czynników szkodliwych w środowisku pracy itd.

• Wyznaczenie niezbędnych osób, tj. pracowników przedsiębiorstwa i/lub specjalistów z zewnątrz.

• Określenie i realizacja potrzeb w zakresie szkoleń pracowników uczestniczących i przeprowadzających ocenę ryzyka zawodowego.

• Zaangażowanie i uczestnictwo pracowników przedsiębiorstwa w ocenie ryzyka zawodowego.

• Zapewnienie dostępu do najnowszych informacji, osobom dokonującym oceny ryzyka zawodowego.

• Sporządzenie wykazu stanowisk występujących w przedsiębiorstwie oraz wykonanie starannej analizy specyfiki tych stanowisk.

• Określenie sprawnego systemu przekazywania pracownikom informacji na temat występującego na ich stanowiskach ryzyka zawodowego.

Sposób oceny ryzyka zawodowego
POLSKA NORMA PN-N-18002

• Uzależnia ocenę ryzyka od wielkości organizacji i występujących w niej zagrożeń.

• Postuluje aby uwzględnić proces przygotowania oceny.

• Zaleca wyznaczenie osoby odpowiedzialnej zaplanowanie i koordynowanie działań związanych z oceną ryzyka w organizacji.

Ocena ryzyka powinna obejmować wszystkie stanowiska pracy - zarówno stacjonarne jak i niestacjonarne.

• W celu usprawnienia oceny i skrócenia jej czasu przeprowadzania dopuszcza się wytypowanie grupy stanowisk pracy, na których wykonywane są w tych samych warunkach, te same zadania i na których występują te same zagrożenia. Wówczas ocena musi być przeprowadzona dla każdego z wytypowanych stanowisk osobno.

• W większości przypadków wystarczy identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka przeprowadzona dla jednego stanowiska.

Osoby przeprowadzające ocenę ryzyka zawodowego

Ocenę ryzyka zawodowego może przeprowadzać

• zespół, w skład którego mogą wchodzić:

  • pracodawca,

  • pracownicy wyznaczeni przez pracodawcę, w tym osoby kierujące pracownikami

• lub / i

  • eksperci spoza organizacji

Osoby przeprowadzające ocenę ryzyka zawodowego powinny:

• znać i rozumieć zasady oceny;

• posiadać wiedzę niezbędną do identyfikowania zagrożeń na ocenianych stanowiskach;

• umieć oceniać szkodliwe następstwa występujących zagrożeń;

• posiadać umiejętność formułowania propozycji działań korygujących i/ lub zapobiegawczych, prowadzących do eliminacji lub ograniczenia ryzyka oraz oceny tych działań;

• posiadać umiejętność oceny skuteczności podjętych działań,

• identyfikować te problemy, które powinny być rozwiązane z udziałem ekspertów zewnętrznych.

Korzyści pracodawcy z przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego

• Gwarancja spełnienia wymagań przepisów prawa pracy.

• Pełna świadomość tego:

  1. jakie zagrożenia występują na stanowiskach pracy,

  2. jakie jest ryzyko zawodowe,

  3. czy zastosowane środki profilaktyczne są wystarczające, przy uwzględnieniu podejmowanego ryzyka wypadku, a co się z tym wiąże, strat finansowych dla organizacji (przedsiębiorstwa).

• Ulgi po wprowadzeniu zróżnicowanej składki ubezpieczeniowej.

• Ulgi przy ubezpieczeniach majątkowych i ewentualnie dodatkowych dla pracowników. W Polsce już działają komercyjne firmy ubezpieczeniowe, które przy ustalaniu wysokości składek biorą pod uwagę kategorię ryzyka opierając się na ocenie systemu bezpieczeństwa w organizacji.

• Celowe i w pełni kontrolowane zarządzanie poziomem ryzyka w miejsce działań opartych wyłącznie na intuicji.

• Lepszą pozycję przy ewentualnych pertraktacjach lub procesach sądowych o odszkodowanie z tytułu, np. wypadku przy pracy.

OGÓLNE ZASADY PRZYGOTOWANIA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO

• Zapewnić zasoby niezbędne do prowadzenia oceny ryzyka zawodowego.

• Wyznaczyć odpowiednie osoby do przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego

• Określić potrzeby szkoleniowe i zapewnić szkolenie osobom przeprowadzającym ocenie ryzyka zawodowego

• Zapewnić udział pracowników w ocenie ryzyka zawodowego.

• Zapewnić osobom oceniającym ryzyko zawodowe dostęp do odpowiednich informacji i zasobów (w tym potrzebnych konsultacji i usług).

• Przeprowadzić analizę struktury organizacyjnej w celu sporządzenia wykazu stanowisk pracy.

• Określić sposób inforWyznaczyć osobę odpowiedzialną za planowanie i koordynowanie działań związanych z oceną ryzykamowania pracowników o wynikach oceny ryzyka zawodowego.

ZEBRANIE INFORMACJI POTRZEBNYCH DO OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO
Źródła informacji potrzebnych do oceny ryzyka zawodowego

• Dane techniczne urządzeń, maszyn i narzędzi stosowanych na stanowisku.

• Dokumentacja techniczno-ruchowa i instrukcje stanowiskowe.

• Wyniki pomiarów czynników szkodliwych i/lub niebezpiecznych występujących w środowisku pracy,

• Dokumentacja dotycząca wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

• Przepisy prawa, normy techniczne i literatura naukowo-techniczna, w tym karty substancji chemicznych itp.

Rys. Przebieg oceny ryzyka zawodowego

Należy pamiętać o tym, że informacji o analizowanym stanowisku mogą dostarczyć:

• obserwacje

  1. środowiska pracy, w tym również czynników zewnętrznych, np. czynników atmosferycznych wpływających na stanowisko pracy,

  2. zadań wykonywanych przez pracownika:

     1. na stanowisku pracy,

     2. poza stanowiskiem pracy;

• wywiady z pracownikami,

• analiza organizacji działań, mających na celu zapewnienie właściwych warunków pracy.

IDENTYFIKACJA ZAGROŻEŃ
Metodę identyfikacji zagrożeń może ustalić zespół oceniający ryzyko zawodowe, biorąc pod uwagę:

• cel analizy,

• obiekt analizy,

• dostępne informacje,

• dostępne zasoby,

• czas analizy.

Do identyfikacji zagrożeń na stanowiskach pracy najlepsze są z reguły metody proste, mało sformalizowane.

Zagrożenia można zidentyfikować na podstawie analizy informacji zebranych według schematu określonego powyżej. Do identyfikacji można wykorzystać:

• metody z wykorzystaniem list kontrolnych,

• wykazy czynników szkodliwych i/lub niebezpiecznych (obowiązujące przepisy oraz normy),

• dotychczasową wiedzę na temat zagrożeń występujących na analizowanym stanowisku,

• inne bardziej zaawansowane metody identyfikacji, np. ekspertyzy i opinie ekspertów spoza organizacji.

• Zawsze jest celowym, sprawdzenie czy wszystkie zagrożenia zostały poprawnie zidentyfikowane i czy zebrane informacje (wyniki pomiarów, obliczenia wartości wielkości opisujących występujące zagrożenia) są wystarczające do oceny ryzyka.

OSZACOWANIE RYZYKA ZAWODOWEGO
Oszacowanie ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami zidentyfikowanymi na stanowiskach pracy polega na ustaleniu:

• prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń,

• ciężkości szkodliwych następstw tych zagrożeń.

Podstawą do oszacowania mogą być:

• dane o wypadkach, chorobach zawodowych i innych,

• informacje zawarte w przepisach prawnych, normach i w literaturze specjalistycznej,

• opinie ekspertów.

WYZNACZANIE DOPUSZCZALNOŚCI RYZYKA ZAWODOWEGO
Czy ryzyko można przyjąć?

• Podstawowym kryterium dopuszczalności ryzyka są wymagania obowiązujących przepisów prawnych i innych dokumentów normatywnych.

• W przypadku braku odpowiednich wymagań przepisów prawnych i innych zaleca się ustalanie kryteriów dopuszczalności ryzyka zawodowego z uwzględnieniem opinii ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, własnych doświadczeń oraz opinii pracowników.

Rys. Szacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej według PN-N-18002 na podstawie wartości dopuszczalnych (NDS lub NDN) i zmierzonych (krotność NDS lub NDN) czynników szkodliwych w środowisku pracy

REALIZACJA PLANU DZIAŁAŃ
Przed realizacją planu działań zaleca się dokonać jego przeglądu w celu stwierdzenia:

• Czy proponowane działania doprowadzą do wymaganego ograniczenia ryzyka zawodowego?

• Czy w wyniku realizacji planu nie powstaną nowe zagrożenia?

• Czy można wybrać inne, bardziej skuteczne działania?

• Co sądzą pracownicy o potrzebie realizacji i skuteczności planowanych działań?

PRZEBIEG OCENY RYZYKA ZWODOWEGO
PRAWDOPODOBIEŃSTWO
MAŁO PRAWDOPODOBNE
PRAWDOPODOBNE
WYSOCE PRAWDOPODOBNE

Rys. Szacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej, według PN-N-18002

Metody oceny ryzyka zawodowego

Metody oceny ryzyka zawodowego są różnie opisywane w literaturze. Wydaje się, że najlepiej można by było zastosować podział na:

1. Metody indukcyjne. Wnioski ogólne wynikają z przesłanek będących ich szczególnymi przypadkami. Po przeprowadzeniu obserwacji i ewentualnych eksperymentów stosuje się uogólnienia i formułuje hipotezy. Zasady, które można zastosować w innych przypadkach tworzy się po weryfikacji uogólnień i hipotez. Do tego typu metod można zaliczyć, np. wstępną analizę zagrożeń (PHA), matrycę ryzyka 5 (wg normy IEC 300-3-9).

PRZEBIEG OCENY RYZYKA ZWODOWEGO
PRAWDOPODOBIEŃSTWO
MAŁO PRAWDOPODOBNE
PRAWDOPODOBNE
WYSOCE PRAWDOPODOBNE

Rys. Szacowanie ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej, według PN-N-18002

1. Metody dedukcyjne. Analizy dokonuje się zgodnie z zasadą wynikania logicznego, czyli każde następne stwierdzenie wynika z poprzedniego. Metoda znana jest jako metoda "od ogółu do szczegółu".

2. Metody ilościowe. Metody wykorzystujące rachunek prawdopodobieństwa. Szacowania dokonuje się przy założeniu pełnego dostępu do niezbędnych danych statystycznych, np. dotyczących ilości i rodzajów wypadków przy pracy i innych zdarzeń niebezpiecznych (potencjalnie wypadkowych), chorób zawodowych, czynników szkodliwych w środowisku pracy, czasu narażenia na czynniki środowiska pracy, liczby zatrudnionych itd.
   Metody ilościowe noszące też nazwę "metod precyzyjnych" znalazły zastosowanie do szacowania:

   1. ilości zdarzeń występujących w określonym przedziale czasowym,

   2. prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń,

   3. skutków,

   4. prawdopodobieństwa występowania skutków,

   5. wartościowania ryzyka,

podczas różnych wypadków i awarii mogących wystąpić w przedsiębiorstwie, a także mogących mieć istotne znaczenie oraz wpływ na zatrudnionych pracowników i/lub na społeczeństwo.

1. Metody jakościowe. Metody te stosuje się najczęściej wówczas gdy brak jest dostępu do danych (np. opisanych powyżej - w ust. 3), które pozwalają na wiarygodne ilościowe szacowanie ryzyka lub gdy nie jest wskazane stosowanie skomplikowanych metod ilościowych. Do tego typu metod można zaliczyć metody typu: graf ryzyka i wskaźnikowa, np. graf ryzyka 1, wskaźnik ryzyka (Risk Score), wskaźnik ryzyka 2, pięć kroków do oceny ryzyka (Pięć Kroków) itd.

Kategorie ryzyka zawodowego

• Ryzyko zaniedbywalne
  Żadne działanie nie jest potrzebne

• Ryzyko akceptowalne
  Działania profilaktyczne nie są potrzebne

• Ryzyko średnie
  Działania profilaktyczne są wskazane, ale należy wziąć pod uwagę koszty i uzyskane efekty (powinno zostać ograniczone w przeciągu 3-6 miesięcy)

• Ryzyko poważne
  W tej sytuacji praca nie może zostać rozpoczęta. W przypadku prac już wykonywanych ryzyko powinno zostać zredukowane w okresie 1-3 miesięcy w zależności od liczby osób narażonych

• Ryzyko nieakceptowalne
  Praca nie może zostać rozpoczęta ani kontynuowana dopóki ryzyko nie zostanie zredukowane do poziomu akceptowalnego.