ROSJA NA PRZEŁOMIE STULECI

1. Gospodarka - specyfika rozwoju

1. Kapitalizm rosyjski w połączeniu z tendencjami i pociągnięciami politycznymi caratu pozwalają zaliczyć Rosję do rzędu państw imperialistycznych (tak jak Anglia, Niemcy, Stany Zjednoczone, Włochy, Francja i Japonia)

2. Specyfika polegała na rozpiętości między elementami dawnego zacofania i różnymi, często niemałymi osiągnięciami w tej dziedzinie

3. Samowładny carat, wyłączna władza polityczna ziemian i półpańszczyźniane naleciałości w gospodarce rolnej – przez to Rosja mogła być traktowana jako najsłabsze ogniwo wśród państw imperialistycznych

4. Ześrodkowanie wszystkich możliwych przeciwieństw imperializmu (rezultat – ciągły wzrost rewolucyjnego napięcia, później - rewolucje)

1. Rolnictwo

1. Liczba mieszkańców miast wzrosła do 26 mln, ludność całej Rosji wynosiła 168mln (wieś i gospodarka odgrywały zatem dużą rolę)

2. Obszarniczy stan posiadania ciągle się zmniejszał (proces wyzbywania się majątków nie uległ zahamowaniu) – istniały jednak nadal ogromne latyfundia

3. Wzrost ogólnej powierzchni ziemi uprawnej (ok. 120mln dziesięcin, z czego 70mln w Rosji europejskiej)

4. Stale dominowało żyto, technika uprawy roli – na niskim poziomie; straszną plagą były nieurodzaje

5. Od końca XIX w. malała liczba bydła przypadająca na głowę ludności, spadła także liczba owiec i kóz. Wzrost pogłowia trzody chlewnej oraz koni.

6. Łąki i pastwiska zajmowały wtedy ok. 35 mln dziesięcin

7. Poważne osiągnięcia hodowlane w niektórych prowincjach Rosji (np. gubernie nadbałtyckie i Syberia) – dalszy wzrost eksportu syberyjskiego masła

8. Lata urodzaju – wywóz zboża za granicę, przedsiębiorstwa związane z produkcją rolną ( cukiernie, gorzelnie, drożdżarnie, fabryki krochmalu) – rozkwit, zwiększenie popytu na artykuły fabryczne na wsi, wzrost tempa budownictwa wiejskiego, przyjmowano do fabryk nowych pracowników

9. Nieurodzaje prowadziły do katastrofalnej sytuacji i odbijały się na ekonomice całego kraju. We wsiach ogarnietych klęską głodową – sprzedaż inwentarza, bydła i ziemi; w osadach tatarskich i baszkirskich – sprzedaż dzieci, żołędzie jako pokarm, długie wędrówki w poszukiwaniu chleba

10. Nie umiano temu zaradzić – zły system i zbiurokratyzowane działanie, niedostateczne środki transportowe i nieuczciwość spekulantów, którzy robili w takich sytuacjach kolosalne majatki

1. Przemysł

1. Rozwój przemysłu rosyjskiego w latach 1901 – 1913/1914 (dalszy wzrost produkcji w kategoriach ilościowych oraz monopolizacja)

Czynniki warunkujące rozwój przemysłu:

• Wielka podaż siły roboczej

• Wzrost możliwości surowcowych

• Kapitał, m.in. zagraniczny dopływał nieustannie (ponieważ inwestycje w przemyśle i górnictwie rosyjskim dawały wysoką dochodowość)

1. Kryzys (1900 – 1903) uważany za jeden z najsilniejszych w czasach kapitalizmu

• Przesilenie już w 1899r. – pierwsze bankructwa wielkich firm w Petersburgu i Moskwie (zachwianie równowagi na rynku pieniężnym)

• Spadek kursu akcji, banki żądały zwrotu pożyczek i zwiększały procent

• Od połowy 1900r. kryzys zaczął się rozszerzać – spadek produkcji, cen i zatrudnionych pracowników; poważny zastój w różnych dziedzinach produkcji

• Kulminacji kryzysu – 1902r.

• Poszczególne gałęzie przemysłu nie mogą przedstawiać jednolicie rytmicznej linii wzrostu – podwoiła się cała produkcja przemysłowa, liczba robotników wzrosła do 3mln

1. Koniunktura przemysłowa

• przyspieszyła rozwój miast (budowano linie tramwajowe, instalowano elektryczność, rozwijano sieć kanalizacyjną, wprowadzono urządzenia telefoniczne), urządzeń komunalnych i budownictwa.

• Wzrost liczby mieszkańców miast

• Budownictwo kamiennie było dobrze rozwinięte w Moskwie i Kijowie

• Petersburg przewyższał inne miasta pod względem wszystkich najnowocześniejszych urządzeń

1. Monopolizacja

• Pierwsze monopole powstawały w przedostatnim dziesięcioleciu XIXw.

• Tendencje do organizowania się i zrzeszania mieli przemysłowcy Rosji

• Z czasem formy organizacyjne stawały się bardziej konkretne – płacono składki, wydawano biuletyny, periodyki fachowe, odbywano zjazdy

• Zrzeszali się zwykle przemysłowcy z jakiejś określonej gałęzi przemysłu albo jednego regionu (metalowcy, naftowcy, właściciele kopalń i cukrowni)

• W czasach kryzysu monopole łatwiej mogły przetrwać okres przesilenia, wywierać wielki wpływ na rynek i dyktować ceny

1. Jedno z pierwszych zrzeszeń monopolistycznych – Związek Producentów Szyn Kolejowych (1882r.), później Sojuz Rielsowych Zawodow; w latach następnych łączyli się ze sobą producenci gwoździ i drutu, fabryk wagonów i przedsiębiorstw zajmujących się budową mostów itd.

2. Od pierwszych lat XXw. zaczyna się era powstawania silnych stowarzyszeń ( na gruncie rosyjskim dominowała forma syndykatu) – zasadniczą rolę odgrywały zjazdy przemysłowców

3. Znaczna część zrzeszeń miała charakter formalnie nielegalny, chociaż niejednokrotnie prowadziły działalność przy poparciu rządu – zawikłane stosunki prawne w Rosji

4. Pierwsze wielkie i wpływowe zrzeszenie monopolistyczne – syndykat Prodamiet (1902r.) – doszedł do szczytu siły ekonomicznej w 1914r. jednocząc wszystkie krajowe huty, z wyjątkiem uralskich. W 1902r. powstało także przedsiębiorstwo Turboprodaża (rury żelazne). Od 1903 zaczął się kształtować ogromny kartel naftowy. Tempo tworzenia monopoli nie słabło także w latach następnych (Produgol, Prodwagon, Krowla, Prodarud, Żest, Prowołoka, Elektroprowod)

5. Monopole miały bardzo wysokie dochody – prowadziły odpowiednią politykę ekonomiczną (np. mogły hamować procesy produkcyjne)

1. Banki

• Ogólna liczba banków i różnych towarzystw kredytowych wynosiła w przededniu wojny 2400

• Bank Państwowy – tylko on miał prawo emitowania banknotów i przechowywania zapasów złota

• Wysokie miejsce w hierarchii finansowej zajmowały wielkie banki handlowe (jako towarzystwa akcyjne) oraz banki ziemskie, hipoteczne

• Proces monopolizacji w bankowości – Bank Rosyjsko – Azjatycki w Petersburgu (1910r.)

• Najsilniejszy ośrodek finansowy – Petersburg

• Sytuacja budżetowa w latach przedwojennych nie była zła – duże dochody dawał handel zagraniczny

1. Komunikacja i handel

• Spadek tempa budownictwa kolejowego – przeciętnie budowano ok. 100km rocznie, po 1907 – o wiele mniej, od 1911 przystąpiono do realizacji szerszych zamierzeń. W 1913r. łączna długość linii kolejowych wynosiła ok. 70 tys. Km.

• Poziom dróg bitych był jednym z najniższych w Europie

• Duże znaczenie miała żegluga śródlądowa

• Obroty towarowe w handlu wewnętrznym wzrosły miedzy 1900 a 1913 około półtorakrotnie, a w handlu zagranicznym – dwukrotnie (gdzie dominowało zboże, produkty żywnościowe i surowce)

• Dużą rolę nadal odgrywały jarmarki

• Bilans handlowy Rosji dodatni, bilans płatniczy obciążony zobowiązaniami za przewóz towarów obcymi środkami transportu

1. Rząd wobec problemu agrarnego

• Wzrost liczby ludności , niski poziom gospodarki rolnej ( technika uprawy oraz wydajność pracy), niska wydajność zbóż podstawowych, częste nieurodzaje – wywołały następstwa, z których czynniki państwowe nie mogły nie zdawać sobie sprawy

• W 1899 – komisja w celu zbadania przyczyn zubożenia guberni centralnych; po dwuletnim obradowaniu oświadczenie, ze przyczyną jest rozdrabniania działek gruntowych

• 1898-1900 – chłopi stawiali opór policji przy próbach aresztowania, sprawy zanoszono do sądów

• 1900 – początek akcji propagandowo- rewolucyjnej na wsi (broszury i ulotki pisane językiem prostym, agitacja bezpośrednia)

• 1902 – na Powołżu, w guberniach centralnych i na Ukrainie – chłopi odmawiali wykonywania pracy na gruntach obszarniczych, palili dwory ziemiańskie, zabierali im zboże i inwentarz, stawiali opór policji i oddziałom wojskowym

• Powołano kolejną komisję – 22 I 1902r. ( nazwano ją Radą Nadzwyczajną do spraw związanych z potrzebami gospodarki rolnej). Na jej czele stanął Witte, w skład weszło jeszcze kilku ministrów. Powołano oddzielne komitety w poszczególnych guberniach i powiatach (600). Wysuwano takie postulaty jak podniesienie poziomu oświaty ludu, zmiana systemu podatkowego, wprowadzenie ziemstw w guberniach itd.

• Rada Nadzwyczajna przetrwała do 1905r. a jej działalność nie dała rezultatów. (pozostały materiały w kilkudziesięciu tomach dające dokładny obraz rolnictwa w Rosji)

1. Okres „kółkowości” w ruchu robotniczym

• Koniec lat 90-tych –powstawały nadal różne kółka, grupy i organizacje socjaldemokratyczne i socjalistyczne w całej Rosji

• Od 1892 i 1893 istniały na terenie Królestwa i Litwy PPS oraz SDKPiL, powstawały nielegalne organizacje w Gruzji, Armenii i na Łotwie

• W 1897 na gruncie przygotowanym przez działalność żydowskich kółek powstała duża org. Bund (Wszechrosyjski Żydowski Związek Robotników w Rosji, w Polsce i na Litwie) – organizowanie zebrań i strajków, propaganda, tworzenie oddziałów samoobrony, akcja wydawnicza. Wysuwano postulaty przekształcenia Rosji w federację autonomicznych narodów, wyrażano chęć wstąpienia do przyszłej ogólno rosyjskiej partii socjaldemokratycznej.

• Ostatnie lata XIXw. – powstały inne org. nielegalne – Koła grupy Raboczeje Znamia (wydawała też gazetę pod tą samą nazwą). W stolicy – grupa Raboczaja Myśl (w latach 1897-1902 wydała 16 numerów pisma pod takim tytułem).

• W 1897 powstał w Kijowie Związek Walki.

• Zaczęły ujawniać się tendencje zjednoczeniowe. Chciano przeprowadzić je na zjeździe w Mińsku (1-3 III 1898)

• Zjazd – tylko 9 delegatów (6 reprezentowało Petersburg, Moskwę, Kijów i Jekaterynosław, pozostali byli wysłannikami Bundu). Wybrano 3-osobowy Komitet Centralny, nową partię nazwano Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji (SDPRR). Wydano manifest (jego autorem był Struve, który uważał się wtedy za marksistę) – głosił konieczność walki o swobody polityczne i dający nadzieję, ze proletariat zrzuci jarzmo samowładztwa.

• Później jednak nastąpiły aresztowania, przestał istnieć Centralny Komitet i do zjednoczenia nie doszło. Mimo to Zjazd miński uważa się za pierwszy Zjazd SDPRR.