Panowanie Iwana IV Groźnego
1. Walki o władzę
po śmierci Wasyla III- okres walk o władzę. Syn Wasyla- Iwan IV był za młody by przejąć władzę, więc rządy objęła jego matka Helena z Glińskich i rada regencyjna.
Przez cały okres regencji istniały w Rosji tendencje separatystyczne, spiski i walka o wpływy i władzę pomiędzy poszczególnymi rodami bojarskimi. Bracia Wasyla- książęta Jerzy i Andrzej starają się o tron, jednak uwięziono ich i w więzieniu zmarli
śmierć Glińskiej w 1538 r. sprawia, że rywalizacja o tron między dwoma rodami bojarskimi (Szujskimi i Bielskimi) zaostrza się; sprawujący władzę bojarzy lekceważą, a nawet znieważają młodego Iwana, co kształtuje jego psychikę i charakter; pozostawiony sobie Iwan zaczytuje się w literaturze religijnej, kształci się
w 1548 r. Iwan rozkazuje pochwycić księcia Andrzeja Szujskiego, przywódcę panującej wówczas rodziny, jednak nie zmienia to sytuacji, gdyż władzę przejmują Glińscy (ta sama reakcja bojarska)
styczeń 1547- koronacja Iwana IV,
kilka miesięcy później gwałtowny pożar w Moskwie, winę zrzucono na Glińskich (sugerowano podpalenie), co doprowadziło do wybuchu powstania w którym uboższa ludność mordowała bojarów
panowanie Iwana: 1547-1584
2. Reformy Iwana IV Groźnego
duże znaczenie Rady Wybranej- rady doradców (m.in. książę Andrzej Kurbski)
reformy miały umocnić nowy scentralizowany system władzy , wzmocnić władzę cara i osłabić pozycję bojarów
1549 r.- zwołanie Soboru Ziemskiego na którym przyjęto nowy kodeks praw-zmiany w zakresie sądownictwa:
ograniczenie samowoli namiestników (w przypadku aresztowania urzędnicy musieli podać powód wraz z odpowiednimi wyjaśnieniami)
utworzenie urzędu starosty powiatowego- jego zadaniem było ściganie rozbójników i przeprowadzenie śledztwa
zniesienie obowiązku składania daniny na rzecz namiestników (prowadziło to do wyzysku), zastąpiono ją odpowiednimi opłatami do skarbu
1551- sobór cerkiewny- unifikacja obrzędów cerkiewnych, obowiązek otwierania szkół przez duchownych, ograniczenia w zakresie cerkiewnej własności ziemskiej
reformy wojskowości - służba wojskowa obowiązkiem każdego przedstawiciela klasy feudalnej, nowe formacje strzelców, nowe technologie w artylerii
zmiany w systemie administracji- opierała się na urzędach resortowych- prikazach, na czele prikazów stali bojarzy lub książęta
zmiany w systemie pobierania podatków: wprowadzenie "sochy"- jednostki gruntowej od której wymierzano podatek
3. Likwidacja chanatów tatarskich
konieczność zabezpieczenia granic przed chanatami: kazańskim na wschodzie i krymskim na południu; w chanatach trwały nieustanne walki wewnętrzne oraz napady tatarskie w głąb ziem rosyjskich- grabieże, uprowadzanie jeńców
wyprawy moskiewskie na Kazań- słabo zorganizowane, nie przyniosły rezultatu.
Iwan IV rozkazuje wybudować twierdzę Swijażsk naprzeciw Kazania, skąd wyruszył w 1552 ponownie na Kazań. Oblężenie Kazania przeprowadzono z użyciem najnowszych metod wojskowych co zdecydowało o zwycięstwie. Ziemie chanatu wcielono do państwa moskiewskiego, zbudowano szereg twierdz i umocnień, zaczęto prowadzić akcje misyjne
przyłączenie bez walk chanatu astrachańskiego, co razem z wcześniejszą likwidacją chanatu kazańskiego doprowadziło do rozpadu Ordy Nogajskiej (konfederacja tureckich plemion koczowniczych) na kilka niezależnych ugrupowań plemiennych. Na dołączonych za panowania Iwana terenach (bardzo urodzajnych i słabo zaludnionych) szybko zaczęły ściągać masy kolonistów z rdzennych obszarów Rosji, zakładano nowe miasta
podbój chanatu sybirskiego: próby ekspansji gospodarczej- tereny były obfite w zwierzynę i sól; pomoc Kozaków i zdobycie stolicy chanatu, jednak całkowite umocnienie panowania dopiero po śmierci Groźnego
podboje Iwana umocniły proces kształtowania się państwa wielonarodowego
Iwanowi nie udało się podporządkować sobie najgroźniejszego chanatu krymskiego
ekspedycje ukazały kształtowanie się nowej siły społecznej- Kozaków, zbiegłych chłopów, przestępców i służących łączących się w jednostki wojskowe, trudniących się myślistwem, rybołówstwem i napadami na posiadłości tatarskie (co było korzystne dla Moskwy i dlatego przymykano oko na zbiegostwo i zaopatrywano ich w broń).
4. Wojna północna (inflancka)- 1558-1583
w polityce Moskwy pojawia się kwestia szerszego dostępu do Bałtyku w celu uzyskania szerszych kontaktów handl. i kultur. z Zachodem. Najkrótsza droga do Bałtyku wiodła przez posiadłości zakonu Inflanckiego- kraj rozdrobniony, napięte stosunki z Rosją
gdy zakon związał się ściślej z Litwą (traktat pozwolski), Iwan Groźny rozpoczął otwartą wojnę
początkowo okres wojny był korzystny dla Moskwy, Zakon szuka pomocy i dochodzi do układu w którym Zakon uznaje protektorat króla polskiego Zygmunta Augusta (1559)- w zamian król miał bronić Inflant przed Moskwą.
w międzyczasie po terytoria inflanckie wyciągnęły ręce Dania (zajęcie wyspy Ozylii)i Szwecja (część Estonii)- wtargnięcie Szwedów było naruszeniem umowy z Rosją zawartej po wojnie Rosji z królem szwedzkim Gustawem Wazą
dalesze sukcesy Rosji w wojnie, ostatni mistrz Zaknu, Gotard Kettler zawiera drugi układ z Zygmuntem Augustem w Wilnie (1561)- zakon sekularyzowano, Kettler otrzymał Kurlandię jako lenno dziedziczne, reszta kraju przeszła pod panowanie polsko- litewskie- Polska i Moskwa znalazły się oficjalnie w stanie wojny
dalszy przebieg wojny: sukcesy wojska moskiewskiego (zdobycie Połocka) jak i polskiego (zwycięstwo pod Czaśnikami, Orszą, zdobycie Uły). Wojnę przerwano podpisując w 1570 trzyletni rozejm w Moskwie. Dopiero śmierć Zygmunta Augusta umożliwiła Iwanowi dalsze podboje, car wystąpił nawet z projektem rozbioru Rzeczpospolitej, jednak była ona jeszcze za silna
stosunki wewnętrzne w czasie wojny: przestała istnieć Rada Wybrana, jej główni działacze popadli w niełaskę (oskarżono ich nawet o otrucie żony Groźnego), zostali zesłani (nie byli zwolennikami wojny inflanckiej). !! W 1564 uciekł na Litwę książę Andriej Kurbski, car zaczął mówić o zdradzie (Kurbski przeszedł na służbę do Zygmunta Augusta) i przygotowywać kampanię przeciwko bojarom. Jednocześnie car prowadził z Kurbskim korespondencję- Kurbski zarzucał mu okrucieństwa i niesprawiedliwość w postępowaniu z najlepszymi doradcami, car odpowiadał broniąc idei samowładztwa i mówiąc że w obliczu monarchy bojarzyn i chłop zajmują tę samą pozycję - jednych i drugich może car obdarzyć łaską lub skazać na śmierć.
5. Oprycznina
słabnąca pozycja bojarów- umacnianie średnich feudałów, choroba cara- bojarzy podejmują próbę powrotu do starej zasady senioralnej i wystąpili z kandydaturą Włodzimierza Starickiego, pomimo iż umierający car miał syna. Wkrótce car ozdrowiał, zaczęto szukać winnych niepowodzeń, rzucać podejrzenia w kierunku bojarów, którzy potem uciekli z Rosji, co doprowadziło cara do decyzji o ostatecznym rozprawieniu się z bojarstwem.
car opuszcza Moskwę, przeprowadza się do Aleksandrowskiej Słobody, pisze pisma- pierwsze do bojarów, duchowieństwa i ludzi służebnych- oskarża bojarów o zdradę, nadużycia i uchylanie się od obowiązków, a duchowieństwo o sprzyjanie bojarom, zapowiadając, że wobec tego nie może dalej rządzić i zrzeka się tronu. W drugim piśmie zawiadamiał ludzi posadzkich(kupców, rzemieślników), że nie żywi do nich urazy.
pisma cara wywołały zamęt w Moskwie- do cara wysłano delegacje prosząc o nie zrzekanie się panowania. Car uległ, zapowiadając daleko idące zmiany i powrócił do Moskwy
utworzenie oddzielnego dworu i wojska zwanego opriczniną. Nowa instytucja składała się z kilku tysięcy osób wybranych z ludzi służebnych, nazywanych opricznikami. Składali carowi przysięgę na bezwzględną wierność, nosili czarne uniformy i jeździli na czarnych koniach. Ich znakiem była miotła (oczyszczenie kraju od zdrady) i psia głowa (będą gryźć zdrajców lub interpretowany czasem jako symbol wierności). Opricznina obejmowała także rozległe terytoria w centrum kraju i na północy. Z ziem tych wysiedlono większość bojarów, a ich majątki rozdano opricznikom, a bojarzy otrzymywali dobra w innych częściach kraju, ale bez możliwości przekazywania ich potomstwu, co było dla nich ciężkim ciosem ekonom. i polit. W ramach opriczniny powołano wszelkie urzędy które przedtem istniały jako ogólnopaństwowe.
Rosja podzieliła się niejako na dwa państwa- opriczninę i ziemszczyznę, w obu znajdował się dwór złożony z takich samych dostojników, osobny skarb i wojsko (ziemszczyzną nadal zarządzała Duma Bojarska pod kierownictwem cara- paradoks, który spowodował nieprawdopodobny chaos w państwie)
opricznicy pełnili swoje funkcje z niesłychanym okrucieństwem, a niektórzy z nich zyskali szczególnie ponurą sławę, np. Maluta Skuratow- jeden z dowódzców opriczników, zaufany cara
kolejne krwawe represje wobec bojarów, przeciw którym ośmieliła się wystąpić tylko cerkiew w osobie metropolity Filipa, który w końcu został osadzony w jednym z klasztorów a następnie zamordowany przez Malutę Skuratowa
w wyniku opriczniny ucierpieli nie tylko bojarzy, lecz przede wszystkim chłopstwo, masakrowane bezlitośnie podczas akcji wysiedlania bojarów. Śmierć niewinnych ludzi nie wzruszała cara, który ciągle szukał zdrajców, nie dostrzegając że opricznicy skazują głównie ludzi majętnych by później przejąć ich majątki
w 1570r. pojawiają się pogłoski, że Nowogród zamierza poddać się Litwie- w wyniku tego car zarządził wyprawę karną na to miasto- opricznicy otoczyli miasto, zatłuczono pałkami na śmierć duchowieństwo i bogatych przedstawicieli ludności cywilnej, nastąpiła grabież cerkwi nowogrodzkich i nieludzka rozprawa z mieszkańcami, których męczono, wleczono pod Wołchow i topiono w rzece pod lodem z żonami i dziećmi
szaleństwa opriczników zrujnowały znaczną połać kraju i osłabiły jego siłę militarną. W 1571r. nastąpił najazd chana krymskiego Dewlet-Giereja, który dotarł aż do Moskwy, ograbił i spalił miasto i zabrał ze sobą tysiące jeńców
w 1572 r. zlikwidowano opriczninę, lecz w zmienionych formach działała jeszcze kilka lat- funkcje jej uległy złagodzeniu, wielu dostojników poddano represjom. Opricznina radykalnie położyła kres konfliktom między carem a bojarstwem, umocniła władzę centralną, zrujnowała kraj, była powodem śmierci tysięcy ludzi, nastąpił wzrost ucisku pańszczyźnianego i umocnienie się poddaństwa
6. Zakończenie wojny inflanckiej
Iwan zwołuje Sobór Ziemski by rozstrzygnąć problem, czy prowadzić dalej działania wojenne wszyscy opowiedzieli się za kontynuowaniem wojny
szczególnie intensywne działania prowadzono w czasie bezkrólewia w Polsce. Realne szanse Iwana na zdobycie Inflant wywołały przeciwuderzenie ze strony polskiej- Batory podjął w 1579 pierwszą wyprawę (wzięcie szturmem Połocka). Kolejne wyprawy przyniosły Polsce dalsze zdobycze, próby negocjacji pokojowych nie powiodły się. Następnie Batory uderzył na Psków, jednak nie zdobył go
w 1582 obie strony zawarły dziesięcioletni rozejm w Jamie Zapolskim. Na mocy rozejmu Iwan zrzekł się na rzecz Polski całych Inflant, Połocka oraz Wieliża z okolicami- wieloletnie usiłowania Moskwy idące w kierunku szerszego wyjścia na Bałtyk spełzły na niczym.