Fala wystąpień chłopskich po wojnie krymskiej. Po wojnie krymskiej wzmogła się fala wystąpień chłopskich spowodowana nadmierną eksploatacją chłopów i przeświadczeniem, że istniejący stan rzeczy ulegnie zmianom. Np. Wielkie powstanie chłopskie w Zachodniej Gruzji (1857r)
Sytuacja chłopów przed uwłaszczeniem:
- przenoszenie chłopów na gorsze ziemie
-obarczenie dodatkowymi obowiązkami.
W 1855r. zorganizowano pospolite ruszenie. Chłopi mieli nadzieję, że biorąc w nim udział zostaną zwolnieni od pańszczyzny. To jednak nie nastąpiło (co potwierdził car Aleksander II w przemowie z 1856r).
1857 Powołanie Tajnego Komitetu którego zadaniem było opracowanie planu reformy chłopskiej.
20listopada 1857r car wydał reskrypt w którym polecał generałowi – gubernatorowi wileńskiemu Włodzimierzowi Nazimowi utworzenie w każdej guberni specjalnego komitetu i nadrzędnej komisji w Wilnie celem opracowania szczegółowych projektów uwłaszczenia chłopów. W reskrypcie zawarł wytyczne: właściciele ziemscy zachowują prawo do ziemi lecz winni dać chłopom możność wykupienia/wynajęcia gruntów.
Po mniej więcej roku reskrypt wszedł w życie a Tajny Komitet przeistoczył się w Główny Komitet ds. Włościańskich. Plany o reformach rozgłaszano na cały kraj, gdyż car Aleksander II złagodził cenzurę. Działaczami którzy mieli najwięcej do powiedzenia byli Minister spraw wewnętrznych Sergiusz Łanskoj, jego zastępca Mikołaj Milutin – najbardziej aktywny, popierał nadanie chłopom ziemi za wykupem.
W 1859 przewodniczący Twerskiego Komitetu Gubernialnego Aleksy Unkowski wraz z innymi wystosowali do cara notatkę, w którym domagali się oprócz zniesienia poddaństwa ustanowienia niezawisłych sądów i wolności prasy.
W zależności od rodzaju gleb w poszczególnych guberniach obszarnicy mieli różne wymagania co do uwłaszczenia chłopów.
19 luty 1861 – car podpisuje ustawę o reformie chłopskiej.
Skutki: Ustawa nadawała chłopom poddanym wolność osobistą, nie mogli być oni już przedmiotem kupna, sprzedaży czy darowizny. Nie musieli prosić pana o zgodę na zawieranie małżeństwa. Właścicielom ziemskim nie wolno było ich karać. Mocy prawnej nabierały umowy zaciągane przez chłopów. Mogli nobilitować do stanu mieszczańskiego. Pozostałości poddaństwa nie znikły od razu. Dopiero w 1881 zniknęły wszelkie zobowiązania chłopskie na rzecz obszarników. W przypadku gdy w grę wchodziły wspólnoty, obszarnik podpisywał umowę z całą społecznością wiejską. Cała wspólnota stawała się właścicielem gruntów, które następnie dzielono między siebie. Poręka gromadzka – zbiorowa odpowiedzialność, bez zgody reszty społeczności chłop nie może opuszczać gminy, ani pozbyć się ziemi. Na tym polegało największe ograniczenie ogólnych postanowień ustawy o reformie. Rozmiary nadziałów ustalano na zasadzie porozumienia obszarników z chłopami (zależały one od jakości ziemi – podział na 3 stefy). Wykup ustalano nie na zasadzie cen ziemi, lecz na wysokości wcześniejszych czynszów. Państwo płaciło 80% sum wykupowych właścicielom (chłop spłacał ten dług wraz z oprocentowaniem przez 49lat), 20% płacił chłop gotówką. Nie da się ukryć że reforma uwłaszczeniowa mimo iż uznana za pozytywną przynosiła małorolność i zubożenie chłopów wynikające z niedostatecznej ilości terenów pod uprawę.
Nie da się ukryć ze w Królestwie Polskim sytuacja chłopów miała się znacznie lepiej. Na podstawie dekretu z 19lutego 1864r. chłopi polscy otrzymali ziemię bez wykupu. Uwolniono ich od powinności wobec obszarników.
Zniesienie poddaństwa jest początkiem okresu raznoczyńskiego, który trał prawie do końca stulecia. Okres dzieli się na 2 etapy z którego pierwszy rewolucyjno-demokratyczny. Walka dyplomatyczna o prawa dla chłopów. Przedstawiciele tego ruchu m.in. szlachcice, pisarze A. Hercen, Mikołaj Czerniszewski (na emigracji).
Rewolucyjna demokracja wobec reformy: masowe ruchy chłopskie. Najostrzejsze wystąpienie miało miejsce we wsi Biezdna, w której doszło do rzezi 51osób, c o wywołało powszechne oburzenie oraz protesty w kraju i za granicą. Odgórne zniesienie poddaństwa nie wyszło ludowi na dobre.
Od tego czasu zaczęły formować się organizacje konspiracyjne. Główną była organizacja o nazwie Ziemia i Wola. Cel: zorganizowanie powstania ludowego, oddanie chłopom całej ziemi i zwołanie Zgromadzenia Narodowego. Przedstawiciele: prawie wszyscy działacze z kręgu czerniszewskiego. Wielkorus – organizacja żądania: jw. + niepodległość Polski, ustanowienie konstytucji. Oczywiście nie obyło się bez represji, nie da się ukryć że władza nie pozostawała dłużna. Już w 1861roku doszło do pierwszych aresztowań, a wzmogły się one znacznie już następnego roku po pożarach w Petersburgu.
W lutym 1864 na płaszczyźnie działalności antypaństwowej skazano Czerniszewskiego na 14lat katorgi.
Rosja a powstanie styczniowe (1863r)
1862r – Ziemia i Wola podjęła kroki, które zmierzały ku powstaniu. Nawiązali współpracę z rewolucjonistami Polskimi. Królestwo Polskie – margrabia Aleksander Wielopolski – zarządzenie przymusowego poboru do wojska (branka), która stała się bezpośrednim powodem wybuchu powstania styczniowego 22 stycznia 1863r. W szeregach powstańczych znaleźli się również żołnierze i oficerowie rosyjscy. Jedną z ofiar stał się Andrzej Potebnia członek Ziemi i Woli, założyciel tajnej organizacji oficerów rosyjskich w Polsce. Razem było ich co najmniej kilkuset. Nie da się ukryć że powstanie styczniowe od początku było skazane na porażkę, a ogólno rosyjska rewolucja chłopska jest niemożliwa. Jedyna próba wywołania powstania jaką podjęto było to:
Spisek kazański – spisek Polaków i Rosjan. Rozpowszechnienie fałszywej informacji o manifeście carskim głoszącym nadanie chłopom ziemi bez wykupu, zniesienie poboru rekruta i podatku pogłównego oraz ustanowienie władz wybieralnych. Spisek wykryto w już w 1863r. Pod koniec tego roku Ziemia i Wola zaprzestaje działalności.
W tym czasie największy terror rządowy miał miejsce na Litwie, gdzie od maja 1863 władzę z sprawował gen. gubernator Michał Murwawiow nazywano go „Wieszatielem”, gdyż w latach 1863-65 powiesił na szubienicy niezliczoną ilość osób (często niewinnych).
W 1874r. zlikwidowano stanowisko namiestnika w Król. Pol. I zmieniono jego nazwę na Kraj Nadwiślański.
Dalsze reformy
Po wprowadzeniu reformy uwłaszczeniowej również inne dziedziny życia wewnętrznego wymagały reorganizacji (np. sądownictwo, służba wojskowa).
1 stycznia 1864r. reforma ziemska – ustanowienie powiatowych i gubernialnych zebrań ziemskich. Ziemstwa zajmowały się sprawami komunalnymi, oświatowymi, opieką nad lecznictwem itd. Budowali szpitale, drogi i mosty, starali się o podniesienie poziomu rolnictwa.
20 listopada 1864r. nowa ustawa o sądownictwie. Wprowadzenie jednolitych instytucji, które sądziły osoby z wszystkich stanów. Hierarchia sądów: Sądy pokoju --> Powiatowy zjazd sędziów pokoju --> sądy okręgowe --> Senat (najwyższa instancja). Nowa ustawa wprowadzała niezawisłość sądów i nieusuwalność sędziów, jawność przewodów sądowych z wyjątkiem spraw zastrzeżonych, prawo do obrony w sądach (rozwinęła się instytucja adwokatury).
1870r. ustawa o miastach regulująca system samorządu miejskiego. Zniesiono zasadę stanowości wprowadzając cenzus majątkowy. Organy samorządu – Dumy Miejskie z kompetencjami analogicznym do kompetencji ziemstw.
1stycznia 1874r. Reforma wojskowa liberała Dymitra Milutina – ministra wojny. Powszechny obowiązek służby wojskowej, likwidacja analfabetyzmu żołnierzy, wykluczenie stanowości (usunięcie różnic stanowych) i skrócenie okresu służby (z 25 do 15lat).
1863r. Ustawa o szkolnictwie wyższym, przywracała uniwersytetom autonomię. Kobiet w dalszym ciągu nie przyjmowano na uczelnie wyższe, jednak utworzono Wyższe Kursy Żeńskie o programie zbliżonym do uniwersyteckiego, przygotowujące do zawodu lekarskiego i nauczycielskiego. Wzrost liczby szkół średnich.
1865r. Ustawa o cenzurze. Zniesienie cenzury prewencyjnej dla periodyków i określonego typu książek.
Porządkowanie finansów i reorganizacja aparatu państwowego. Scentralizowanie spraw finansowych w ministerstwie finansów. Ujednolicenie budżetu państwowego. Utworzenie gubernialnych izb skarbowych.
1863r. zniesienie większości kar cielesnych.