97. Proszę opisać stosunki polsko-rosyjskie w okresie prezydentury B.Jelcyna.
Stosunki polsko-rosyjskie w analizowanym okresie prezydentury Borysa Jelcyna przypadają na lata 1990-1999. Czas ten był niezwykle istotny dla Polski, gdyż to właśnie wtedy podjęto wysiłki na rzecz zlikwidowania imperialnych zależności i ustanowienia nowych podstaw traktatowych stosunków wzajemnych (lata 1990-1993). Natomiast lata 1993-1999 przyniosły systematyczne pogarszanie się stosunków, co wiązało się głównie ze staraniami Polski o integrację z NATO.
Analizując pierwszy etap wymienionego okresu tj. lata 1990-1993 to pierwsze działania skoncentrowały się na ustanowieniu podstaw stosunków wzajemnych. I tak 10 października 1990(jeszcze przed rozpadem ZSRR) w czasie wizyty ministra spraw zagranicznych K.Skubiszewskiego w Moskwie (w ramach polityki dwutorowości) podpisana została „Deklaracja o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy między RP a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką”. W stosunkach między Polską a Rosją było wiele trudnych problemów wynikających ze skomplikowanej historii i z faktu pozostawania Polski w bloku z ZSRR. W początkowym etapie transformacji Polska koncentrowała się na trudnych rozliczeniach- domagała się przyznania przez Rosję do popełnienia zbrodni katyńskiej, a kiedy to uzyskała (w kwietniu 1990) żądała dalej idących kroków i aktów ekspiacji ze strony Moskwy. Kolejną kwestią hamującą rozwój stosunków między tymi państwami było pozostawanie Północnej Grupy Wojsk ZSRR na terytorium Polski. Porozumienie o wycofaniu wojsk parafowano w październiku 1991 (przewidywało ono zakończenie wycofywania jednostek bojowych do listopada 1992,a pozostałych do końca 1993). Natomiast pakiet dwustronnych umów regulujących wycofanie, tranzyt i kwestie finansowe został podpisany już po rozpadzie ZSRR-22 maja 1992 z rządem Federacji Rosyjskiej (całkowite wycofanie nastąpiło we wrześniu 1993).Negocjowano również traktat polityczny o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy. W marcu 1991 ZSRR chcąc uniemożliwić starania Polski o wstąpienie do NATO, starał się narzucić tzw. klauzulę antykoalicyjną( zgodnie z nią państwo zawierające z ZSRR nowy traktat nie mogłoby przystąpić do wrogiego sojuszu, udostępniać swojego terytorium dla stacjonowania obcych wojsk i baz, nawiązywać współpracę z obcymi wywiadami a Polska miała też zapewnić swobodny tranzyt wojsk radzieckich przez swoje terytorium). Polska razem z innymi państwami Trójkąta Wyszehradzkiego odrzuciła propozycję Moskwy. Traktat o dobrosąsiedzkiej współpracy został parafowany 10 grudnia 1991, a podpisany dopiero po rozpadzie ZSRR, 22 maja 1992 z Rosją , razem z umowami o wycofaniu wojsk. Traktat nakreślił bardzo szeroki program dwustronnej współpracy we wszystkich dziedzinach stosunków wzajemnych oraz zapowiadała współdziałanie w celu utrzymania i umocnienia bezpieczeństwa w Europie. Problemem dla Polski okazało się sąsiedztwo z rosyjską eksklawą Obwodem Kaliningradzkim i militaryzacja tego terytorium (w 1993 liczebność wojsk wyniosła ponad 100 tys.żołnierzy).
W pierwszych latach transformacji nie odnotowano znaczącego postępu w stosunkach Polski z Federacją Rosyjską a złożyły się na to co najmniej 4 przyczyny:
Załamanie się współpracy gospodarczej po przejściu z początkiem 1990 w rozliczeniach wzajemnych obrotów handlowych na dolary amerykańskie oraz pogrążenie obu państw w głębokim kryzysie gospodarczym i społecznym, a w Rosji także politycznym (konflikt Jelcyna z Radą Najwyższą)
Brak wzajemnego uznania współzależności interesów obu państw
Wspieranie przez Polskę „sił demokratycznych i niepodległościowych” w krajach poradzieckich, w tym awanse czynione Ukrainie- odbierane przez Rosję jako ingerencja zewnętrzna w sprawy jej „bliskiej zagranicy”
Prowadzona przez Polskę od 1990 polityka nawiązywania współpracy z NATO, a następnie oficjalne zadeklarowanie jesienią 1992 dążenie do przystąpienia do tego sojuszu, współtworzyły konflikt geopolityczny z Rosją, przeciwnej rozszerzeniu NATO
Próbą dokonania przełomu w stosunkach obu państw była udana dla polskiej
dyplomacji wizyta prezydenta Jelcyna w Warszawie 24-25 sierpnia 1993. Zakończyła się ona podpisaniem wspólnej deklaracji, traktatu o handlu i współpracy gospodarczej, umowy o budowie systemu gazociągu z Rosji do Europy Zachodniej przez ter.Polski (tzw.gazociąg Jamał) i dostawach gazu dla Polski oraz porozumień o współpracy w dziedzinach kultury, nauki, techniki i ochrony środowiska. Szczególne znaczenie przywiązywano do wspólnej deklaracji podpisanej przez prezydentów Polski i Rosji 25 sierpnia 1993,w której jakoby decyzja Polski o przystąpieniu do NATO „nie jest sprzeczna z interesami innych państw, w tym Rosji”. Oświadczenie to jednak szybko straciło na randze, kiedy prezydent Jelcyn wysłał list do przywódców USA, Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec w którym wyraził zdecydowany sprzeciw wobec rozszerzenia NATO.
Nierozwiązane problemy obu państw blokowały poprawę relacji w następnych latach prezydentury Jelcyna tzn. 1993-1999. W 1993 roku władzę przejmuje centrolewicowy rząd koalicji SLD-PSL z Waldemarem Pawlakiem na czele, który skoncentrował się na zdynamizowaniu pragmatycznej współpracy z Rosją. Zaowocowało to polityką realizowanego przez Ministerstwo Współpracy Gospodarczej z Zagranicą zacieśniania współpracy z Rosją i zdobywania rynków wschodnich oraz szerszą koncepcją popieranego przez prezydenta Lecha Wałęsę ministra spraw zagranicznych Andrzeja Olechowskiego, „Partnerstwa dla Transformacji”. W tej koncepcji, zaprezentowanej w lutym 1994 zaproponowano rozwój infrastruktury stosunków gospodarczych z Rosją, wspólne inwestycje, promocję handlu, wymianę doświadczeń w transformacji demokratycznej i budowie gospodarki rynkowej oraz wspieranie kontaktów międzyludzkich. W odpowiedzi rosyjski minister spraw zagranicznych Andriej Kozyriew przedłożył „koncepcję partnerstwa ogólnoeuropejskiego”, która mówiła o nowym kształcie systemu bezpieczeństwa europejskiego, który miałby być oparty na wzmocnionej KBWE i Radzie Współpracy Północnoatlantyckiej (NACC). Był to wyraz rosyjskiej ofensywy w celu zapobieżenia rozszerzeniu NATO, o co Polska czyniła zabiegi.
Od 1994 do kryzysu finansowego w 1998 obroty handlowe między krajami systematycznie wzrastały. Sprzyjało temu zawarte w 1995 porozumienie o uregulowaniu wzajemnego zadłużenia. W lutym 1995 podpisano także protokół o rozpoczęciu budowy gazociągu jamalskiego przez terytorium Polski.
Mimo pozytywnych trendów współpracy gospodarczej, Rosja nie podjęła polskich propozycji „Partnerstwa dla Transformacji”. Stosunki z Rosją były bardzo delikatne i kształtowane przez bieżące wydarzenia. Napięcia powstały gdy Rada Północnoatlantycka 1 grudnia 1994 podjęła decyzję o rozszerzeniu wewnętrznej dyskusji w NATO na temat możliwości jego rozszerzenia o państwa środkowoeuropejskie. Przyniosło to protesty Rosji przeciwko potępieniu przez Polskę interwencji zbrojnej Rosji w celu zlikwidowania niepodległości Czeczenii i działalności czeczeńskiego ośrodka informacyjnego w Krakowie. Kolejne napięcia powstały w związku z żądaniem Kościoła katolickiego zwrotu budynku kościelnego w Moskwie, a także po zbojkotowaniu przez Jelcyna uroczystości rocznicowych wybuchu Powstania Warszawskiego, wyzwolenia obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, a przez Wałęsę parady zwycięstwa w Moskwie z okazji 40.rocznicy zakończenia II wojny światowej.
W grudniu 1995 prezydentem zostaje Aleksander Kwaśniewski wywodzący się z SLD. Zapowiedział kontynuowanie zabiegów Polski o przystąpienie do NATO tak więc nie zmienił się klimat polityczny w stosunkach z Rosją. W tej sytuacji prezydent i rząd podjęli próbę oddzielenia spornych kwestii politycznych od innych (gł. współpracy gosp.).
W końcu lutego 1996 Rosja ponowiła pod adresem Polski propozycję zbudowania korytarza tranzytowego z Białorusi, przez Polskę do Obwodu Kaliningradzkiego co wywołało bardzo negatywne reakcje ze strony polskich polityków.
W ciągu 1996 dokonał się jednak mały postęp we wzajemnych relacjach- w lutym odbyło się spotkanie polsko-rosyjskiego okrągłego stołu ekspertów, w kwietniu minister obrony Stanisław Dobrzański uzgodnił w Moskwie plany współpracy wojskowej z Rosją. W czasie wizyty wicepremiera FR w Polsce Olega Dawidowa podpisano ramowe porozumienie o współpracy techniczno-wojskowej z Rosją. W październiku Jelcyn podjął decyzję o przyznaniu przez Rosję funduszy na budowę polskich cmentarzy wojskowych w Katyniu i Miednoje. W listopadzie premier Włodzimierz Cimoszewicz podpisał w Moskwie umowę o ruchu bezwizowym między Polską a Rosją ( nie weszła jednak w życie bo Rosja nie zgodziła się na umowę o readmisję).
W stosunkach gospodarczych kontynuowano ożywienie zapoczątkowane w 1994. Najważniejszym wydarzeniem było podpisanie 25 września 1996 długoterminowej umowy o dostawach gazu ziemnego z Rosji do Polski, a w listopadzie premierzy Cimoszewicz i Czernomyrdin oficjalnie otworzyli budowę pierwszego odcinka gazociągu jamalskiego na terytorium Polski. Sukcesem Polski było podpisanie w listopadzie 1996 umowy o ostatecznym rozliczeniu wzajemnego zadłużenia.
Decyzja szczytu madryckiego NATO z 8 lipca 1997 o zaproszeniu Polski, Czech i Węgier a następnie podpisane (16 grudnia 1997) układy o przystąpieniu tych państw były nazywane w ślad za wypowiedzią Jelcyna- największym błędem w historii NATO.
W 1998 Polska jako przewodniczący OBWE, podejmowała próby wpływania na sytuację na obszarze WNP. To i preferowanie przez ministra spraw zagranicznych Bronisława Geremka zaangażowania NATO w rozwiązanie kryzysu w Kosowie, wywoływało sprzeciw Rosji. W związku z rozszerzeniem NATO Rosja zażądała rewizji układu o ograniczeniu zbrojeń konwencjonalnych w Europie (CFE). Rokowania nad akceptacją CFE prowadzono pod auspicjami OBWE a 11 listopada 1999 udało się podpisać nowy układ (CFE II), który jest kompromisem nieosłabiającym Polskę, a zarazem satysfakcjonuje Rosję, która uzyskała aprobatę dla swoich wcześniejszych jednostronnych posunięć wojskowych.
Kolejną kwestią „sporną” była akcesja Polski do UE. W grudniu 1997 Polska została zaproszona do negocjacji akcesyjnych z UE, Rosja zażądała wtedy od Unii podjęcia rozmów na temat skutków rozszerzenia, a następnie zrekompensowania jej strat jakie miałoby nieść owe rozszerzenie. Rosja obawiała się zerwania przez państwa przystępujące do UE dwustronnych umów ekonomicznych oraz utrudnień w podróżowaniu dla Rosjan do i z Obwodu Kaliningradzkiego.
Kryzys finansowy w Rosji w sierpniu 1998 negatywnie odbił się na polsko-rosyjskich stosunkach gospodarczych: Polski eksport do Rosji w 1999 zmniejszył się o 55% (w stos.do 1998)a import nie zmienił się. W rezultacie ujemne saldo handlowe Polski zwiększyło się do ponad 2 mld USD.