Uniwersytet Łódzki Aleksandra Zajonc

Wydział Filologiczny Nr albumu 294929

Katedra Bibliotekoznawstwa

i Informacji Naukowej

METODOLOGIA PRACY NAUKOWEJ

Praca napisana pod kierunkiem

dr Aleksandry Wejman-Sowińskiej

WSTĘP

Nauka (ang. science) oznacza - wiedzieć, proces zdobywania wiedzy; działalność społeczna mająca na celu obiektywne poznanie rzeczywistości poprzez wykrywanie istniejących relacji między pojęciami, zjawiskami lub obiektami (przedmiotami, osobami) zatem poszczególne nauki będą rozumiane jako pewne systemy ludzkiej działalności zmierzające do określonych celów.

Metodologia to system jasno określonych reguł i procesów do których odwołują się badania będące podstawą ewaluacji wiedzy. Nie jest niezmienny ani niezawodny, jest ciągle doskonalony¹.

Metodologia pracy naukowej to dziedzina metodologii zajmująca się teoretyczną stroną pracy naukowej, badań i publikacji naukowych metodami pracy naukowej, literaturą przedmiotu, faktami naukowymi, pisarstwem naukowym i rolą naukowca w procesie rozwijania nauki na drodze do powiększania ludzkiej wiedzy.

Celem wiedzy teoretycznej zgromadzonej w pracy naukowej jest uporządkowanie i uściślenie procesu odkrywania świata metodą naukową².

Metoda badań to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozwiązania problemu naukowego.

Jest to określony, powtarzalny sposób rozwiązania problemu z zastosowaniem odpowiedniej techniki badawczej, przy pomocy właściwej dla tej techniki narzędzi.

Technika badań to czynności praktyczne, regulowane wypracowanymi drogą doświadczenia dyrektywami pozwalającymi na otrzymanie optymalnie sprawdzalnych informacji.

Narzędzie badawcze to każdy przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań. Może to być dyktafon, kwestionariusz a nawet ołówek³.

Metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki i narzędzi, technika z kolei jest nadrzędna wobec narzędzia, ale podrzędna wobec metody.

BADANIA POTRZEB UŻYTKOWNIKÓW INTE I CZYTELNICTWA

1. Cele badań

W badaniach potrzeb użytkowników INTE i czytelnictwa rozróżnić można dwa podstawowe cele:

• uzyskanie wiedzy o motywach zapotrzebowania na informację i zachowania różnych grup użytkowników w procesach informacyjnych

• ustalenie efektywności placówek informacyjnych w celu usprawnienia ich pracy lub określenia jej zakresu.

Inaczej mówiąc celem badań jest poznanie obiektywnych prawd, zmierzające do określonych celów oraz spełniające konieczne warunki.

Aby badania spełniały swoje cele muszą być:

• obiektywne – traktować przedmiot badań jako byt istniejący, niezależnie od poznającego przedmiot i badać go w sposób wolny od uprzedzeń

• deterministyczne – zakładać, że zdarzenia i zjawiska podlegają określonym prawidłowościom

• generalizujące – zmierzać do ustalenia ogólniejszych praw i zasad rządzących badanymi zjawiskami i faktami

• logiczne – wolne od irracjonalnych koncepcji

• otwarte i dopuszczające zmiany – nie stanowić zamkniętych zbiorów twierdzeń ustalonych raz na zawsze

• sprawdzalne – wyniki i metody zarówno na drodze teoretycznej jak i w sposób empiryczny

1. Metody przydatne do badania potrzeb użytkowników.

Ze względu na charakterystykę struktur procesów i zjawisk rozróżniamy metody:

• jakościowe – w których nie określa się parametrów liczbowych, ale to, czym jest dany przedmiot i zjawisko i czym różni się od innych. Ukazuje nam specyfikę danego przedmiotu lub zjawiska

• ilościowe – w których określa się parametry charakteryzujące badane zjawisko lub obiekt badań. Obejmuje to cechy danych przedmiotów i zjawisk jakie dają się określić za pomocą liczby (liczebność, objętość, prędkość).

Rozróżniamy następujące metody badawcze:

1. Metoda monograficzna – polegająca na pogłębionej obserwacji pojedynczej

jednostki lub pewnej wyodrębnionej zbiorowości. Obejmuje całość zjawisk i procesów społecznych istniejących w tej zbiorowości.

Etapy badania:

• Planowanie

• Zapoznanie się z terenem badań

• Opracowanie schematu badań

• Przygotowanie narzędzi badawczych (np. kwestionariuszy)

• Przeprowadzenie badań

• Analiza materiału⁴

Techniki: obserwacja, analiza dokumentów, wywiad.

Zaletami tej metody badań jest bezpośredni, długotrwały kontakt z badaną rzeczywistością, wnikliwsza penetracja przedmiotu badań, możliwość zmiany procedur badawczych w zależności od potrzeb, spełniają funkcję integracyjną odwołując się do wielu nauk społeczną. Metoda ta bywa jednak krytykowana jako mało naukowa.

1. Metoda reprezentacyjna (sondaż) – polega na obserwacji naukowej dużej

zbiorowości. Ze zbiorowości wybiera się część osób (tzw. próbę) i poddaje się obserwacji za pomocą wywiadów lub ankiety. Wyniki po opracowaniu służą do formułowania ogólnych wniosków o CAŁEJ zbiorowości.

Etapy badania:

• Sformułowanie problemu

• Ustalenie zadania

• Dobór próby

• Opracowanie kwestionariusza

• Praca w terenie

• Wstępna analiza

• Opracowanie planu analizy statystycznej

• Obliczenia

• Wnioskowanie na podstawie wyników⁵

Techniki badania to ankieta i wywiad.

Zaletami sondażu jest możliwość zebrania danych w stosunkowo krótkim czasie oraz mniejsze koszty. Wadą zaś, że trudno uzyskać próbę reprezentacyjną, nie wiadomo bowiem czy obejmie ona całą zbiorowość o jaką nam chodzi.

1. Metoda wykorzystania dokumentów urzędowych – pozwala na wykorzystanie

do badań materiałów statystycznych i sprawozdawczych, które są dokumentacją działania przedsiębiorstw i instytucji. Uzyskane dane mogą służyć do opisu cech społecznych tworzących je ludzi (wiek, wykształcenie, staż pracy, funkcje jakie pełnią). Dane te często stanowią punkt wyjścia do określenia liczebności zadań i cech użytkowników badając takie dokumenty jak schematy organizacyjne, zakresy czynności, sprawozdania, plany pracy, opracowania i prace badawcze wykonane przez użytkowników.

W tej metodzie ważne jest czy dokumenty czynią zadość wymogom metodologicznym stawianym naukowym opracowaniom, czy są aktualne i kompletne.

1. Metoda eksperymentu – jej istotą jest celowe wywołanie zjawisk lub

procesów przez wprowadzenie nowego czynnika działającego na daną grupę osób i rejestrowanie zmian, które powstały. Metoda ta najbardziej nadaje się do badań nad zjawiskami powtarzającymi się w podobnych warunkach, dlatego można ją stosować do badań nad zjawiskami społecznymi, politycznymi lub gospodarczymi.

Etapy badania:

• Sformułowanie problemu

• Opracowanie hipotezy roboczej

• Wybór zmiennych i ich wskaźników

• Wybór techniki badania

• Opracowanie projektu badania

• Badania empiryczne zgromadzonego materiału

• Analiza⁶

1. Metoda badania połączonego z działaniem – łączy charakter metody

Monograficznej z elementami eksperymentu, a polega na szczegółowej analizie funkcjonowania określonej organizacji a następnie wprowadzanie zmian w jej funkcjonowaniu.

Działaniem w tej metodzie jest wprowadzenie zmian organizacyjno- funkcjonalnych poprzedzonych badaniami diagnostycznymi.

Stosuje się techniki obserwacji, dzienników, wywiadu, ankiet.

Wyniki przekazuje się kierownictwu, sporządza plan wprowadzanych innowacji, wdraża zaplanowane zmiany i wykonuje badania (za pomocą techniki wywiadu i dyskusji) dotyczące jakości funkcjonowania organizacji w nowych warunkach⁷.

1. Metoda analizy roli – opiera się na założeniu, że użytkownik zajmuje określone

miejsce w systemie społecznym i zachowuje się zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami. Rolę jednostki określa zawód, umiejętności, wykształcenie.

W tej metodzie bada się prawa i obowiązki, zadania i działalność osób.

Stosuje się techniki badania dokumentów, wywiady, ankiety, dzienniki⁸.

1. Metoda analizy systemowej – służy do uzyskania oceny usług za pomocą

ustalonych skali wartości.

Metoda ta charakteryzuje się ujmowanie systemu jako całości złożonej z elementów zależnych od siebie i tej całości, uwzględnianiem warunków w jakich ta całość działa oraz szukaniem źródła przekształceń systemu w systemie i w jego oddziaływaniu na otoczenie. Można tutaj wykorzystać technikę dyskusji pozwalającą na ustalenie problemu badań⁹.

1. Metoda dynamiki komunikacji w grupie – bada przepływ informacji w grupie

Osób. Bada się zjawiska związane z oddziaływaniem na siebie członków grupy za pomocą kanałów informacyjnych.

Metoda ta powinna być stosowana do badania potrzeb w małych grupach.

Wykorzystuje się w niej techniki obserwacji oraz wywiadu¹⁰.

1. Metoda symulacyjna – stosowana w powiązaniu z metodą monograficzną, a

wykorzystuje się ją do badań niewielkich grup osób. Zadaniem badanych jest wybierani na podstawie własnej oceny przydatności różnych usług (przy oceni bierze się też pod uwagę ceny im koszty różnych usług)¹¹

1. Techniki badawcze.

Ze względu na osobiste uczestnictwo użytkownika w gromadzeniu materiałów techniki dzielimy na:

• Bezpośrednie – niezbędne jest osobiste uczestnictwo użytkownika (obserwacja naukowa, wywiad, ankieta, dziennik, dyskusja, badanie panelowe)

• Pośrednie – nie wymagające osobistego uczestnictwa, polegają bowiem na badaniu różnych dokumentów, statystyk itp. (analiza statystyk i innych danych zebranych na podstawie codziennego funkcjonowania instytucji, analiza zapytań zgłaszanych do ośrodka, analiza cytowani zawartych w opracowaniach sporządzonych przez użytkowników)

Techniki bezpośrednie:

1. Obserwacja naukowa – to celowe i zamierzone dokonywanie spostrzeżeń za

pomocą wzroku i słuchu i rejestrowanie tych spostrzeżeń w ustalony sposób. Obserwację przeprowadza się w naturalnym środowisku starając się jak najmniej ingerować w procesy badawcze. Badacz biernie obserwuje gromadząc materiały, ale może też odgrywać rolę członka grupy.

Ta technika najczęściej stosowana jest przy metodzie monograficznej, a otrzymane materiały mają charakter jakościowy.

Obserwacja wymaga:

• Celu, przedmiotu, miejsca i czasu badań

• Zjawisk, na podstawie których można oceniać zachowanie uczestnika

• Zasad zapisu zjawiska na formularzach

Wyróżnia się typy obserwacji:

• Bezpośrednia - badający nie tylko zbiera dane, ale ma również możliwość

sprawdzenia wiarygodności tych badań odwołując się do innych technik badawczych (np. wywiadu)

• Pośrednia – badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu

na ich powstawanie (wykorzystuje wcześniej zgromadzone dane zawarte np. w archiwach, sprawozdaniach itp.)

• Kontrolowana – prowadzona w oparciu o określone narzędzia

systematyzujące ( np. arkusze obserwacji, schematy itp.)

• Niekontrolowana – obserwacja prowadzona bez narzędzi

systematyzujących, jest prowadzona w sposób taki, jaki badacz uzna za właściwy w konkretnym przypadku

• Jawna – badani wiedzą, że są przedmiotem zainteresowań obserwatora,

chociaż nie są dokładnie poinformowani o celach badań (badani w tym przypadku mogą zachowywać się nieautentycznie, co może zafałszować dane)

• Ukryta – badani nie wiedzą, że są obserwowani, co pozwala na uchwycenie

ich naturalnych zachowań¹².

Zaletą tej techniki jest możliwość bezpośredniego kontaktu z badaną

rzeczywistością, co stwarza okazję do wnikliwego poznania badanych zjawisk.

Wadą jest zaś brak możliwości bezpośredniego rejestrowania tego, co się obserwuje ( chyba, że prowadzi się obserwację jawną).

1. Wywiad – to technika polegająca na bezpośrednich rozmowach badacza z

badanymi. Trzeba ją prowadzić tak, aby uzyskać wszystkie potrzebne informacje i zanotować je.

Ze względu na formę wypowiadania się respondentów, sposób przeprowadzania wywiadu, zachowania badającego i ilości uczestników rozróżniamy wywiady

• Ustne – rozmowa badającego z rozmówcą (rozmówcami)

• Pisemne – pytania zadawane na piśmie i odpowiedzi udzielane w sposób

pisemny (kwestionariusz lub kartka przekazana badaczowi)

• Skategoryzowane (standaryzowane) – przeprowadzane ściśle według

przygotowanego kwestionariusza. Zapewnia to identyczność pytań zadawanych badanym, a co za tym idzie porównywalność uzyskanych informacji

• Częściowo skategoryzowane – badający korzysta z wykazu problemów, ale

w formie uznanej przez prowadzącego za stosowną i w dowolnej kolejności

• Nieskategoryzowane (niestandaryzowane) – prowadzony w sposób

swobodny według ogólnego, elastycznego planu zagadnień i pytań. Wywiady takie nie pozwalają na uzyskanie danych ilościowych

• Jawne – respondent jest poinformowany o tym, że prowadzi się z nim

wywiad i wie o roli badającego i celu badań

• Ukryte – respondent nie wie, że jest z nim przeprowadzany wywiad

• Jawny nieformalny – badana osoba wie, że przeprowadzany jest z nią

wywiad, nie poinformowano jej jednak o roli badającego lub celu badań

• Indywidualne – przeprowadzany tylko z jedną osobą

• Zbiorowe – prowadzony z więcej niż jedną osobą

• Panelowe – polegające na zadawaniu pytań przez kilku badających

jednemu respondentowi na co najmniej dwóch spotkaniach, lub zadawaniu pytań przez jednego badającego kilku respondentom również na co najmniej dwóch spotkaniach.

• Miękkie – opierające się na partnerskim traktowaniu respondenta

• Twarde – oparte na pozornej agresywności badacza

• Neutralne – ankieter pełni tylko rolę „łącznika’ między kwestionariuszem a

respondentem

1. Ankieta – polega na uzyskaniu pisemnej odpowiedzi na usystematyzowane

pytania w postaci kwestionariusza, który wypełnia respondent. Rola badacza ogranicza się do opracowania ankiety, określenia osób, do których jest skierowana, rozprowadzenia, zwrotu itp.

Stosuje się ja w celu możliwie szybkiego przebadania licznych zbiorowości w badaniach terenowych lub reprezentatywnych.

Kwestionariusz ankiety składa się z:

• Części wstępnej – informacje o instytucji firmującej badania, uzasadnienia

wyboru osoby, określenie sposobu zwrotu ankiety

• Zasadniczej – pytania dotyczące właściwego tematu badania i jak na nie

odpowiadać

• Metryczki – pytania dotycząc respondenta – wiek, wykształcenie, zawód,

miejsce zamieszkania i tego wszystkiego co może się wydać istotne osobom układającym ankietę

Pytania w ankiecie mogą mieć charakter:

• Otwarty – zapytany może odpowiedzieć swoimi słowami (zaletą jest tutaj

mała sugestywność )

• Półotwarte – obok gotowych możliwości istnieje punkt „inne”, w którym

odpowiadający może się wypowiedzieć dodatkowo

• Zamknięte – wymagają wskazania przez respondenta właściwej, spośród

proponowanych odpowiedzi. Te zaś dzielą się na:

- alternatywne – sugerują wybór jednej z dwóch istniejących możliwości (tak lub nie), lub zajęcie postawy neutralnej ( nie wiem)

- dysjunktywne (kafeterie) – wybór jednej z wielu możliwości

- koniunktywne (skala słowna)- wybór kilku możliwości równoważnych lub uporządkowanych hierarchicznie

Ankiety dzielimy na:

• Anonimowe – te które nie tylko nie są podpisane, ale także nie zwierają żadnych pytań mogących ujawnić osobę respondenta

• Jawne – imienne, bądź mogą wskazywać respondenta ze względu na zawarte w nich pytania np. zawód ojca, miejsce pracy, data urodzenia

Ze względu na sposób doręczenia wyróżniamy ankiety:

• Audytoryjne – jeśli uda się respondentów zgromadzić w jednym miejscu

• Środowiskowe – przeprowadzane danym środowisku (np. uczniów)

• Pocztowa – badający wysyła ankietę przez pocztę do wybranych osób

• Telefoniczna – przeprowadzana przez telefon

• Prasowa – za pomocą radia, telewizji lub prasy – gdy badani są rozproszeni

na rozległym terenie

1. Dziennik – polega na prowadzeniu przez osoby badane notatek o ich

zachowaniu (czynnościach) w określonym czasie. Organizatorzy badania muszą opracować zasady, które powinny przestrzegać osoby prowadząc dziennik i dotyczyć:

• Okresu zbierania danych

• Rodzaju zdarzeń, które powinny być notowane

• Sposobu prowadzenia notatek

Dziennik najczęściej oparty jest na zapisie ręcznym, możliwe jest też

zapisywanie na nośnikach (kaseta magnetofonowa, płyta, telefon komórkowy).

Dziennik podobnie jak w wywiadzie może być standaryzowany (skategoryzowany) lub niestandaryzowany (nieskategoryzowany) i w związku z tym różni odbywa się opracowywanie wyników.

Wadą dziennika jest subiektywizm wyników badań oraz ograniczona liczba danych. Technika ta nadaje się zatem do badań poprzedzających wywiad lub ankietę.

1. Dyskusja – stosuje się ją w początkowym etapie badań do ustalenia

problemów wymagających badań. Przeprowadza się ją zwykle wśród najlepszych specjalistów branżowych – ekspertów. Organizacja dyskusji jest trudna, trzeba bowiem unikać wewnętrznych napięć utrudniających wypowiadanie się na temat przedmiotu obrad¹³.

1. Badania panelowe – polegają na kilkakrotnym badaniu tej samej grupy

użytkowników, aby sprawdzić jak zmieniają się ich poglądy.

Techniką tych badań jest technika delficka – badania poglądów określonej grupy

ekspertów. Badania wykonuje się kilkakrotnie, a wyniki analiz przedstawia się ekspertom w drugim etapie, aby mogli rozpatrzyć problemy, gdy opinie zgłoszone w pierwszym etapie rozmijają się ze zdaniem większości. W trzech, czterech fazach badań uzyskuje się ugruntowany pogląd na zagadnienie będące przedmiotem analizy¹⁴.

Techniki pośrednie:

1. Analiza statystyk – bibliotecznych na podstawie ewidencji frekwencji w

bibliotece, wypożyczeni, liczby czytelników, liczby osób korzystających z dokumentów.

Dzięki temu można ustalić zainteresowania czytelników rodzajami dokumentów,

wiek wykorzystywanych zbiorów, czy dostosowanie profilu zbiorów do potrzeb użytkowników¹⁵.

1. Badanie zamówień zgłaszanych do ośrodka – polega na zbieraniu i analizie

danych o różnych pytaniach kierowanych do ośrodka (np. pytań o literaturę, uwag i propozycji użytkowników). Na jej podstawie można ustalić tematykę poszukiwań, a co za tym idzie rodzaj potrzebnych dokumentów czy typów usług informacyjnych, jednakże tylko w badanej placówce¹⁶.

1. Statystyczna analiza cytowani – to badanie ustalające na jakie dokumenty

autorzy powołują się w swoich pracach i jak często przytaczają dane dokumenty z zakresu naukoznawstwa

Technika ta pozwala na ustalenie zakresu tematycznego i języków oraz wieku

dokumentów wykorzystywanych przez określone grupy użytkowników oraz podstawowych dokumentów źródłowych w danej dziedzinie¹⁷.

1. Analiza danych.

Zebranie danych jakąkolwiek metodą nie kończy jeszcze całego procesu

badawczego jaki realizujemy. Dopiero gdy zebrane dane poddamy analizie będziemy mogli odpowiedzieć na intersujące nas pytania.

Wymaga to takich czynności:

• Weryfikacji – ustalenia czy i jaką wartość mają zebrane materiały

• Selekcji – wyselekcjonowania rzeczywiście potrzebnych danych i

uporządkowanie ich według stopnia ważności

• Klasyfikacji – podziału zebranych danych wg przyjętych przez badanego cech

• Kategoryzacji – uporządkowania danych w zależności od ich rodzaju i techniki

zbierania

• Skalowania – umożliwienia pewnym właściwościom przyporządkowania

wartości, liczby bądź symbolu w celu wyrażenia tego w sposób liczbowy lub wartościowy

Końcowym rezultatem badań jest opracowanie sprawozdania

charakteryzującego ten proces i jego wyniki. Musi ono zawierać:

• Określenie przedmiotu badań

• Charakterystykę procesu badań (plan badań, metod i hipotez badawczych,

określenie badanej populacji, trudności w realizacji badań i sposobów ich przezwyciężenia)

• Prezentacja wyników jakościowych i ilościowych

• Wnioski wynikające z badań

Napisanie dobrego sprawozdania nie jest sprawą łatwą. Wymaga zwięzłego

wyrażania swoich spostrzeżeń i myśli oraz odpowiedzialności za słowo, ale także musi być zrozumiałe dla potencjalnego czytelnika zainteresowanego zawartą w nich treścią.

PODSUMOWANIE

Poznawanie potrzeb użytkowników w sposób intuicyjnych, przy pomocy pobieżnych obserwacji nie powinno prowadzić do żadnych konkluzji całościowych, prowadzi to bowiem do zafałszowania wniosków. Badania takie wymagają rzetelności oraz solidnego przygotowania, ponieważ mogą zmieniać daną rzeczywistość, jeśli zostaną zastosowane w praktyce.

Bibliografia:

1. Mostowicz E., Metody i techniki badania potrzeb informacyjnych inżynierów zatrudnionych w przemyśle. Warszawa 1984

2. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 2005

3. Wojciechowski J., Czytelnictwo. Kraków 2000

4. Ściaga.pl. madziaroba: Metodologia badań naukowych – ściągawka pojęć. Dodano 25.10.2005. [dostęp : 16 października 2010]. Dostęp w World Wide Web : http://www.sciaga.pl/tekst/41083-42-metodologia_badan_naukowych_sciagawka_pojec/przydatna-praca/

5. Wikipedia. Metodologia pracy naukowej.[online]. Ostatnia aktualizacja 3.02.2009.[dostęp: 17 października 2010]. Dostępny w World Wide Web : http://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Metodologia_pracy_naukowej

---

1. Ściaga.pl. madziaroba: Metodologia badań naukowych – ściągawka pojęć. Dodano 25.10.2005. [dostęp : 16 października 2010]. Dostęp w World Wide Web : http://www.sciaga.pl/tekst/41083-42-metodologia_badan_naukowych_sciagawka_pojec/przydatna-praca/↩

2. Wikipedia. Metodologia pracy naukowej.[online]. Ostatnia aktualizacja 3.02.2009.[dostęp: 17 października 2010]. Dostępny w World Wide Web : http://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Metodologia_pracy_naukowej↩

3. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 2005, s.66-81↩

4. E. Mostowicz, Metody i techniki badania potrzeb informacyjnych inżynierów zatrudnionych w przemyśle. Warszawa 1984, s. 16↩

5. Tamże, s. 17↩

6. Tamże, s. 18↩

7. Tamże, s. 19↩

8. Tamże, s. 19↩

9. Tamże, s. 19-20↩

10. Tamże, s. 20↩

11. Tamże, s. 20↩

12. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 2005, s. 153-154↩

13. E. Mostowicz, Metody i techniki…, s.24↩

14. Tamże, s. 25↩

15. Tamże, s. 25↩

16. Tamże, s. 26↩

17. Tamże, s. 26↩