Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce. Definicja, liczebność i rozmieszczenie

Społeczeństwo, Państwo, Mniejszości narodowe

Definicje

Zgodnie z ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycznia 2005 r. za mniejszość narodową uważa się grupę obywateli spełniających łącznie (wszystkie razem) następujące warunki:

• jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczpospolitej Polskiej;

• w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją;

• dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

• ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;

• jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;

• utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie [1]

W ustawie jest także mowa o mniejszościach etnicznych, które są definiowane również jako grupa obywateli spełniająca łącznie następujące warunki:

• jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczpospolitej Polskiej;

• w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją;

• dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

• ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;

• jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;

• nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie [2]

Oba rodzaje mniejszości różni tylko jeden element - utożsamianie się z narodem zorganizowanym we własnym państwie, który wyróżnia mniejszość narodową. Pozostałe cechy (liczebność, odrębność kulturowa i pragnienie jej zachowania, tożsamość narodowa i zamieszkiwanie na obecnym terytorium Polski) są wspólne dla obu grup.

Zgodnie z tą ustawą za mniejszości narodowe uznawane są nacje: Białorusini, Czesi, Litwini, Niemcy, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Ukraińcy i Żydzi (art. 2 ust. 2), natomiast za mniejszości etniczne: Karaimi, Łemkowie, Romowie i Tatarzy (art. 2 ust. 4). Wymienienie mniejszości w ustawie oznacza, iż lista ta ma charakter zamknięty, a jej rozszerzenie wymagałoby zmiany w ustawie. Warto zwrócić uwagę, iż wszystkie wymienione grupy to tzw. mniejszości historyczne, a więc zamieszkujące w Polsce od dawna.

Ponadto ustawa wprowadza również pojęcie języka regionalnego. Pod tym pojęciem rozumie się język, który:

• jest tradycyjnie używany na terytorium danego państwa przez jego obywateli, którzy stanowią grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności tego państwa;

• różni się od oficjalnego języka tego państwa; nie obejmuje to ani dialektów oficjalnego języka państwa, ani języka migrantów [3]

W Polsce status języka regionalnego posiada język kaszubski (art. 19 ust. 2). Język regionalny należy odróżnić od języków własnych mniejszości narodowych i etnicznych.

Liczebność

Liczebność poszczególnych mniejszości przedstawia poniższa tabela:

mniejszość	liczebność (wg spisu powszechnego z 2002 r.) [4]	szacunkowa liczebność w latach dziewięćdziesiątych [5]
Białorusini	48737 (47640)	200-300 tys.
Czesi	831 (386)	3 tys.
Litwini	5846 (5639)	20-25 tys.
Niemcy	152897 (147094)	300-500 tys.
Ormianie	1082 (262)	5-8 tys.
Rosjanie	6103 (3244)	10-15 tys.
Słowacy	2001 (1710)	10-20 tys.
Ukraińcy	30957 (27172)	200-300 tys.
Żydzi	1133 (1055)	8-10 tys.
Karaimi	45 (43)	200
Łemkowie	5863 (5850)	60-70 tys.
Romowie	12855 (12731)	20-30 tys.
Tatarzy	495 (447)	5 tys.

Źródło: Główny Urząd Statystyczny,  Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. 

Ponadto terytorium Polski zamieszkują także inne narodowości, które nie posiadają statusu mniejszości. Są wśród nich autochtoni (ludność tutejsza, miejscowa, zamieszkała jakiś obszar od dawna), tacy jak Ślązacy (173 tys.), Kaszubi (5 tys.), a także emigranci z innych państw, m. in. Wietnamczycy (1,8 tys.), Francuzi (1,6 tys.), Amerykanie (1,5 tys.), Grecy (1,4 tys.), Włosi (1,4 tys.) i Bułgarzy (1,1 tys.). Wśród przedstawicieli pierwszej grupy niemal wszyscy posiadają obywatelstwo polskie, natomiast w przypadku emigrantów jedynie część, czasami mniej niż połowa.

Warto też wspomnieć, iż o ile Kaszubi posiadają specjalny status „mniejszości językowej”, to Ślązacy od 1996 r. domagają się uznania ich za mniejszość narodową. Nie powiodły się próby zarejestrowania Związku Ludności Narodowości Śląskiej w polskich sądach, które uznały, że Ślązacy nie są mniejszością narodową, choć posiadają regionalną odrębność. Oddalono także skargę w Europejskim Trybunale Praw Człowieka, który jednak nie rozstrzygał samej kwestii istnienie narodowości śląskiej.

Natomiast wśród grup emigrantów na uwagę zasługują Grecy, których kilkunastotysięczna grupa przybyła do Polski po wojnie domowej w Grecji (koniec lat czterdziestych XX w.). W kolejnych dekadach wielu wróciło do swojej ojczyzny.  

Liczba użytkowników języków mniejszości i regionalnych.

język	liczba użytkowników
niemiecki	204573
śląski	56643
kaszubski	52665
białoruski	40650
ukraiński	22698
romski	15788
rosyjski	15299
litewski	5838
łemkowski	5627
słowacki	921
ormiański	872
hebrajski i jidysz	225 + 37

Źródło: Główny Urząd Statystyczny

Spis powszechny z 2002 r. wykazał znacznie mniejszą liczebność mniejszości niż szacowano w latach dziewięćdziesiątych. Wyniki zostały zakwestionowane przez przedstawicieli organizacji mniejszościowych. Dowodem na to są rozbieżności między deklaracjami dotyczącymi narodowości i języka używanego na co dzień (tabela 2). Przyczyny takich różnic mogą być różne, m. in.:

• sposób przeprowadzania spisu (niemożność zadeklarowania kilku narodowości, nierzetelność rachmistrzów itp.);

• złożony charakter tożsamości narodowej i etnicznej (Kaszubi uważający się za Polaków, ale podkreślający swoją etniczną odrębność, szczególnie w kwestii języka, Ślązacy rozczarowani zarówno polskością, jak i niemieckością, Niemcy na Opolszczyźnie jako autochtoni, którzy czuli się dyskryminowani przez władze komunistyczne);

• asymilacja (wśród młodego pokolenia Białorusinów na Podlasiu oraz Ukraińców na Ziemiach Odzyskanych);

• obawy przed deklarowaniem innej narodowości niż polska (niechęć otoczenia do niektórych mniejszości obecnie lub w przeszłości);

• błędne wcześniejsze szacunki działaczy mniejszościowych (np. liczbę Białorusinów, Ukraińców lub Ormian oceniano na podstawie liczby członków Kościołów prawosławnego, grecko- i ormiańsko-katolickiego);

• brak zainteresowania kwestiami narodowościowymi (Białorusini określający się jako „tutejsi” albo identyfikujący się tylko z wyznaniem - prawosławiem) [6].

Rozmieszczenie 

Rozmieszczenie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce.

mniejszość	główne skupiska
Białorusini	Podlasie
Czesi	gmina Zelów (pow. bełchatowski, woj. łódzkie)
Karaimi	Wrocław, Warszawa
Litwini	Suwalszczyzna, przy granicy z Litwą (pow. sejneński)
Łemkowie	Beskid Niski (pow. gorlicki), zachodnia część Dolnego Śląska (okolice Legnicy), woj. lubuskie
Niemcy	Opolszczyzna i Górny Śląsk, w mniejszych ilościach także Ziemie Zachodnie i Północne
Ormianie	rozsiani po całym kraju
Romowie	rozsiani po całym kraju
Rosjanie	rozsiani po całym kraju
Słowacy	Spisz i Orawa (pow. nowotarski i tatrzański)
Tatarzy	okolice Sokółki i Białegostoku
Ukraińcy	zachodnia część Dolnego Śląska (okolice Legnicy), Pomorze Zachodnie, Warmia i Mazury, Podkarpacie (okolice Przemyśla i Sanoka), południowe Podlasie
Żydzi	rozsiani po całym kraju

Źródło: Główny Urząd Statystyczny

Jak widać w powyższej tabeli niektóre mniejszości żyją w rozproszeniu. Wśród nich są m.in. żyjący na ogół w miastach Żydzi i Ormianie oraz Romowie, którzy dla lat sześćdziesiątych prowadzili wędrowny tryb życia. Inne mniejszości zamieszkują na ogół obszary zwarte. Czasami jest to efekt niepokrywania się granic etnicznych z politycznymi, jak w przypadku Słowaków, Białorusinów i Litwinów. Mniejszość niemiecką tworzą zarówno dawni mieszkańcy tzw. Ziem Odzyskanych, których nie opuścili tych terenów po 1945 r., Niemcy osiadli na ziemiach polskich od kilku stuleci, jak i autochtoniczną, śląską ludność Opolszczyzny, która po doświadczeniach okresu PRL po 1989 r. zaczęła deklarować narodowość niemiecką. W rozproszeniu żyją także Ukraińcy i Łemkowie wysiedleni na Ziemie Odzyskane w ramach Akcji „Wisła” w 1947 r. Wcześniej ich tradycyjnymi siedzibami były obszary nad Sanem w rejonie Przemyśla, także Chełmszczyzna (Ukraińcy) oraz Beskid Niski (Łemkowie).

1. Art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym (Dz. U. Z 2005 r. nr 17 poz. 141 z późniejszymi zmianami).

2. Art. 2 ust. 3 powyższej ustawy.

3. Art. 19 ust. 1 na podstawie definicji zawartej w art. 1 Europejskiej Karty Języków Regionalnych i Mniejszościowych.

4. W nawiasie podano liczbę ludności posiadającą obywatelstwo polskie.

5. Na podstawie I Raportu dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień Konwencji Ramowej o Ochronie Mniejszości Narodowych.

6. Na podstawie: J. Borkowicz, Nowa mapa mniejszości, „Więź”, 2007,   nr 4 (582); E. Wappa, T. Żuroch-Piechowski, S. Fikus, M. Szmeja, P. Tyma, P. Paziński, B. Berdychowska, Mniejszości. Między modą a utratą tożsamości, „Więź”, 2007,   nr 4 (582).