12

18 maja

c.d.Hermeneutyka Gadamera.

Odwołując się do Sokratesa nauczyciel to ten, kto nie narzuca swojego sądu w sposób autorytatywny. Ale to jest ten, kto podważa wszelkiego rodzaju oczywistości; ten, kto czyni zamęt w umysłach uczniów. Chodzi o to, by wyjść z tych oczywistości, w jakich tkwimy. Zatem to jest ten człowiek, który potrafi pokazać, że to, co wydaje się oczywiste, wcale takie nie jest. To nie znaczy, że nauczyciel tak jak Sokrates sam powstrzymuje się od wydawania sądów. Jeśli nauczycielowi jakieś sądy wydają się prawdziwe, to on je formułuje. Ale nigdy nie traktuje ich jako ostatecznych, niepodważalnych. Chodzi o to, by tak prowadzić rozmowę z uczniami, by nigdy jej nie zamykać, żeby zawsze można było do niej wrócić. Bo może być tak, że po jakiejś rozmowie uważamy, że jest ona zamknięta, ale potem myślimy na jej temat i stwierdzamy, że chcemy do niej wrócić. Jest to zupełnie inny typ dialogu, niż ten, który proponował Habermas w teorii komunikacji. Tam liczył się silniejszy argument. Dialog miał bardziej techniczny charakter. Jeśli ktoś kogoś argumentami zmiażdżył to już koniec. Tu zawsze można wrócić do rozmowy.

To trojakie doświadczenie relacji „ja"-„ty" Gadamer odnosi do rozumienia tradycji.

Analogicznie do pierwszego rodzaju doświadczenia można rozumieć tradycję. Tzn. trzeba by ją ujmować jako przedmiot, który należy poznać w taki sposób, żeby mieć pewność, co do zawartości tej tradycji. Przy takim odnoszeniu się do tradycji występuje pewne założenie, że ten, kto chce rozumieć tradycję nie podlega jej oddziaływaniu. Inaczej mówiąc ten, kto poznaje tradycję, stoi na przeciwko niej uzbrojony w odpowiednią metodę, która pozwala mu dostrzec to, co było tak jak było. Tu wyraźnie chodzi o naśladownictwo nauk przyrodniczych. Wygląda tak, jakby humanistyka chciała się zbliżyć do metody nauk przyrodniczych. Jest to taki stosunek do przeszłości, w którym próbuje się ją ująć w pewne prawidłowości i zapanować nad przyszłością. W gruncie rzeczy w jakimś tekście będzie się szukało tego, co typowe, regularne, prawidłowe. Np. Będzie można powiedzieć o tekście, że jest to tekst romantyczny, pozytywistyczny lub inny. Czyli klasyfikujemy ten tekst.

Drugi rodzaj doświadczania „ty" przez „ja". W rozumieniu tradycji tej postawie odpowiada historyzm. Akcent położony jest tu na inność tekstu, niepowtarzalność przekazu historycznego. Czyli akcentuje się indywidualność, wyjątkowość. Ale także przeszłość jest tu zawłaszczana, (bo historyzm u Diltheya to rozumienie autora lepiej niż on sam siebie rozumie). Tutaj też neguje się swoją zależność od historii. Uważa się, że istnieje jakaś świadomość, która się może wznieść ponad swój czas i dociera do tradycji w sposób nieuprzedzony, po to, by pokazać jej wyjątkowość przekazu. Ale także nie pozwalamy tutaj jej wypowiedzieć się. Nie słuchamy tego, co przekaz ma nam naprawdę do powiedzenia. Tu też nie zdajemy sobie sprawy z tego, że nasze czytanie tekstu i rozumienie go wyznaczone jest naszą historyczną sytuacją. Ta historyczna sytuacja określa rozumienie tekstu z przeszłości.

Trzeci rodzaj doświadczania. Gadamer mówi, że jest to rzeczywiście hermeneutyczne doświadczenie, w którym chodzi o rzeczywiste rozumienie tekstu. Tu dopiero jest miejsce na rzeczywiste pytanie. Rozumienie tekstu to drugi obszar, w którym możemy pytać. (Pierwszy obszar to rozumienie „ty" przez „ja").

A więc nie jest tak, że to tylko inna osoba powoduje, że stawiamy pytanie. Tym innym może być także tekst, który mówi do każdego z nas. Rozumienie tekstu jest pochodną źródłowej formy doświadczenia, jaką jest relacja „ja"-„ty". Pochodną, dlatego, że „ty" nie jest tu osobą (nie jest to osoba, która bezpośrednio zadaje pytania i udziela odpowiedzi). Zarazem ten tekst pojmowany jest jako „ty", które zwraca się do nas, stawia jakieś pytania i w ten sposób zaprasza do dialogu. Czytanie tekstu polega na tym, by zobaczyć w nim, że jest zaproszeniem do dialogu.

Inaczej mówiąc tekst, który jest jakimś „ty" wchodzi w taką relację z „ja", że owo „ja", jeśli chce zrozumieć ten tekst musi mu pozwolić na wypowiedzenie jego własnej prawdy. Jeżeli mówimy o prawdzie, to nie chodzi o prawdę w ogóle. Tu chodzi o taką prawdę, która będzie prawdą dla mnie (tak czytam tekst, że widzę w nim coś prawdziwego dla mnie). Czyli chodzi o to, by ta prawda, która jest w tekście jest współokreślana przez tego, kto ten tekst czyta. Dlatego każdy z nas może w jakimś tekście odkryć zupełnie inną prawdę.

To właśnie rozumienie tekstu jest doświadczeniem hermeneutycznym. W rozumieniu tekstu, jak i w dialogu między dwoma osobami, chodzi o to, że rozumienie jakiejś rzeczy okazuje się w końcu jej nierozumieniem. Jest to analogiczne do relacji „ja"-„ty". Rzecz widziana w nowej perspektywie nabiera dla nas nowego sensu. Skoro to coś nabiera nowego sensu, to my też się zmieniamy. Zmienia się nasza całościowa perspektywa myślenia.

Nie każdy tekst nadaje się do takiej lektury. Chodzi o teksty, które przekazuje nam tradycja. Na czym dokładnie polega wysiłek rozumienia tego, co tekst chce nam powiedzieć. Przede wszystkim polega na tym, że my zakładamy z góry, że ów tekst zawiera pewien całościowy sens. Ten sens dotyczy tego, o czym tekst mówi. Ale żeby proces rozumienia w ogóle się zaczął, to już wcześniej musimy mieć jakiś związek z tym, o czym tekst mówi. Np. mając tekst o moralności, musimy mniej więcej wiedzieć, co to jest. Ten uprzedni związek jest tożsamy z przedrozumieniem, czyli rozumieniem uprzednim, czyli przedsądem, jaki mamy na temat tej rzeczy. To przedrozumienie jest koniecznym warunkiem rozumienia. Gdyby go nie było nic nie moglibyśmy zrozumieć. Moglibyśmy wprawdzie poznać, ale jest to, co innego.

Zanim więc zaczniemy myśleć, już mamy przedrozumienie. Bo jesteśmy wychowani w tej cywilizacji, tradycji; zatem te teksty, które do nas docierają zawierają w sobie jakieś poglądy, treści, z tórymi już się zetknęliśmy (choćby przez edukację). Tyle tylko, że to przedrozumienie jest niejawne, ukryte przed nami. Dlatego mówi się raczej o przedrozumieniu niż rozumieniu, przedsądzie niż sądzie. Mimo, że nie zdajemy sobie sprawy z przedsądów, to jednak to przedrozumienie ukierunkowuje nasze rozumienie. Siła tych niejawnych przedsądów powoduje to, że ruch myśli jest huchem kołowym. Polega to na tym, że czytamy tekst z pewnym nastawieniem na określony sens. Za to oczekiwanie odpowiedzialne są przedsądy. One w sposób nieświadomy kierują naszą lekturą, kierują projektowaniem sensu tekstu. Jeżeli tylko w tekście pojawi się pierwszy sens, to już projektujemy sens całości. Za pierwszy sens odpowiedzialne są przedsądy.

Zatem tekst jest czytany z pewnym oczekiwaniem na określony sens. Jest to konieczny sposób lektury, ale wstępny. Okazuje się, że to rozumienie porusza się po kole. Bo wychodzimy z nie jawnych dla nas przedsądów. Kiedy już mówimy, że tekst ma konkretny (taki i taki) sens, to w gruncie rzeczy powracamy do tych przedsądów (bo one odpowiedzialne za sens, który dostrzegliśmy w tekście). Zatem ta kołowa struktura rozumienia polega na tym, że rozumiemy z dzieła tylko to, co sami w niego włożylimy.

Skoro tak, to można sobie zadać pytanie, czy rozumienie może być kształcące? Bo jeżeli punkt wyjścia jest zarazem punktem dojścia, to rozumienie niczego nie może nas nauczyć, bo na końcu tej drogi znajdujemy założenia, z których wyszliśmy; podają pewien sens tekstu, pewną antycypację sensu. Ale tak być nie musi. Jeżeli sobie uprzytomnimy, że przedsądy kierujące naszym rozumieniem są niejawne, czyli, że rozumiemy to, co wcześniej włożyliśmy w ten tekst, to pojawia się pytanie, co my właściwie w ten tekst włożyliśmy... Zatem pojawia się pytanie o przedsądy, czyli o to, co kierowało naszą lekturą, na czym polegało to przedrozumienie; czyli jakie założenia wstępne zadecydowały o tym, że w określony sposób rozumiemy tekst. To pytanie pociąga za sobą następne: czy te założenia wstępne są w ogóle prawomocne. Jak tą prawomocność zbadać? Czy one w ogóle wytrzymują próbę tekstu? Żeby odpowiedzieć na te pytania, musimy te przedsądy uczynić jawnymi, świadomymi założeniami, sądami. Warunkiem możliwości wydobycia na jaw ukrytych przedsądów jest spotkanie z myślą inną niż nasza własna (tekst musi zawierać myśl inną niż nasza własna). Ale zarazem ta inna myśl musi dotyczyć rzeczy już nam znanych. Zatem między ową rzeczą, o której mówi tekst a nami samymi musi istnieć pewna wspólnota. Tą wspólnotą według Gadamera jest tradycja. Dzięki niej jesteśmy związani z rzeczą, o której mówi tekst. Ale z drugiej strony ta więź z ową rzeczą nie może być więzią polegającą na całkowitej jedności z tą rzeczą, o której tekst mówi. Ta więź musi być szczególnej natury. Musimy mieć do tej rzeczy pewien dystans, musi nam się jawić jako nieoczywista. Bo przy zwykłej zażyłości wszystko jest oczywiste. Zatem między tym, kto chce zrozumieć rzecz (o której tekst mówi) a samą rzeczą musi istnieć swoiste napięcie. Gadamer określa je jako napięcie między swojskością a obcością. Tekst mówi do nas w naszej tradycji (to jest ta swojskość), ale zarazem ta rzecz, o której tekst mówi nie jest dla nas oczywista i to, co mówi tekst nie jest dla nas oczywiste (to jest ta obcość). Warunkiem rzeczywistego rozumienia, takiego, w którym na jaw wychodzą nasze przedsądy, jest dojrzenie tego, że tekst jest inny. Czasami czytając tekst z tradycji myśl zawarta w nim budzi w nas pewien opór, bo wydaje nam się całkowicie obca. Jeżeli dojrzymy tę inność, to będzie dobrze, bo dopiero w tym momencie te przedsądy mogą wyjść na jaw. Bo widząc, że myśl jest zupełnie obca uświadamiamy sobie, że wychodziliśmy z innych założeń, niż te, które są w tekście. Wyciągając na jaw te nieświadome przedsądy wprowadzamy je do „gry" z tekstem, konfrontujemy je z tymi założeniami, z jakich wychodzi tekst. W ten sposób wchodzimy z nim w dialog. Dialog polega więc na tym, że poddajemy próbie nasze przedsądy, ale teraz już jako świadome sądy.

Ale żeby móc dojrzeć tę inność tekstu, obcość musimy przyjąć wobec niego postawę otwartą. To oznacza, że musimy zawiesić nasze sądy i przedsądy dotyczące tego, o czym mówi tekst.

Jak zawiesić to, z czego nie zdajemy sobie sprawy? Jest to możliwe wtedy, według Gadamera, jeśli przyjmiemy z góry postawę, która uwrażliwi nas na to, że tekst jest inną myślą niż nasza własna. Czyli, że z góry nastawimy się, że tekst nas czegoś nauczy.

To zawieszanie sądów i przedsądów z logicznego punktu widzenia ma strukturę pytania. istotą pytania w przeciwieństwie do sądu jest dopuszczenie tego, że różne możliwości odpowiedzi wchodzą w grę. Zatem jeżeli stawiamy pytanie, to oznacza, że problematyzujemy wszystkie sądy dotyczące rzeczy, o której mówi tekst. Zatem to założenie problematyczności sądu (o otwartości pytania) oznacza, że uznajemy, że żadna odpowiedź nie jest definitywnie ustalona, że żadna nie ma mocy obowiązującej. Jeśli z góry przywiążemy się do jakiejś odpowiedzi, to nie będziemy otwarci wobec czytanego tekst.

Zatem zapytywanie oznacza, że rzecz, o którą chodzi jest rozchwiana. Ale to rozchwianie jest pozytywne. Ta pozytywność polega na tym, że dzięki temu rozchwianiu możemy zawiesić opinię, jaką wcześniej powzięliśmy na temat tej rzeczy. Czyli, że już pozbywamy się tego trzymania się dogmatycznej opinii; rzecz zaczyna jawić się jako rozchwiana. To jest tak jak u Sokratesa, który wyprowdzał swoich uczniów przeciw swej pewności. Kiedy zaczynają się rozmowy z Sokratesem, jego rozmówcy wszystko wiedzą i wszystkiego są pewni. Po czym nagle ta pewność gdzieś się ulatnia. Tak samo jest tutaj - musimy zawieszać uprzednią opinię.