Oswiecenie -nazywany okres w dziejach kultury europejskiej od 1680 do konca XVIII. W Polsce lata 40 XVIIIw.a kończyły się w pierwszym dwudziestoleciu w Xix. Przywiązywał szczególną wagę do siły rozumu. Racjonalizm-jego twórcą jest Kartezjusz , autor sentencji  "Cogito ergo sum" - "myślę więc jestem". Według niego najważniejszym celem jest myślenie, za pomocą którego człowiek może poznać prawdę o świecie. Odrzucał wiarę w przesądy uważając, ze prawdziwe jest tylko to, co można wytłumaczy rozumowo.. Ateizm-poglad podważający istnienie bogow, odrzucenie idei wyższej siły, która stworzyła swiat i nim rzadzi. Deizm-godzenie się z istnieniem Boga, dającm się udowodnic rozumowo, uwazali, ze Bog stworzywszy świat i nadawszy mu naturalne prawa nie ingeruje w jego działanie. Libertynizm-wolnomyśliciele, zwykle ateiści, nie wierzyli w żadne kodeksy moralne, a w zyciu kirowali się epikurejska filozofia dazenia do rozkoszy i unikania wszelkich przykrości. Byli przekonani ze materia jest wieczna, w związku z czym nie trzeba bac się śmierci. Najsłynniejsi:Casanova, De Sade. Empiryzm-Ojcem jest Franciszek Bacon, który uznawał za prawdziwe tylko to, co można sprawdzić doświadczalniem, a wszystko pozostałe odrzucał. Ogromną rolę w rozpowszechnianiu idei oświeceniowych odegrały czasopisma, do których należały: "Monitor", "Magazyn Warszawski", "Polak Patriota". W fazie wstępnej, rządy Augusta III, Załuscy otworzyli w Polsce, w Warszawie publiczną bibliotekę; rozkwitał ruch wydawniczy, publikowano mnóstwo dzieł naukowych. W 1765 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta powstał Teatr  Narodowy i Szkoła Rycerska. Powodem powstania KEN była likwidacja zakonu jezuitow. Przyznala prawo do nauki wszystkim dzieciom. Bajka-krotki, często wierszowany utwor alegoryczny, zakończony moralem, który pod postaciami zwierzat przedstawia ludzi z ich ułomnościami i wadami. Gatunek wywozacy się od mistrza Ezopa. Utwory powstające w obrebie tej tradycji okresla się mianem bajek ezopowych. Pamflet-Utwór publicystyczny, zazwyczaj nie podpisany, który ma na celu ośmieszenie i zdemaskowanie jakiejś znanej osoby, środowiska społecznego lub instytucji państwowej. Cechy:ekspresyjny styl,skłonność do satyrycznej hiperboli. Satyra-osmiesza i pietnuje ukazane w niej zjawiska lub postaci, prezentuje zdeformowana rzeczywistość, poprzez komiczne wyolbrzymienie, posługując się przy tym elementami groteski i karykatury. Powiasta filozoficzna-Narracyjny utwór pisany prozą, napisany w celu zilustrowania jawnego określonej idei światopoglądowej lub moralnej. Powstała w oświeceniu , i był jednym ze sposobów rozpowszechniania ważnych filozofii oświeceniowych, formą krytyki i satyry społeczno - obyczajowej oraz instytucji politycznych. Powiastka była gatunkiem o charakterze historycznym, ściśle związana z ideologią  oświeceniową, dlatego wszelkie późniejsze powroty do niej sprawiały wrażenie stylizacji literackiej. Powiesc-jest jednym z głównych gatunków nowożytnej epiki. Odznacza się dużym rozmiarem, dużą ilością wątków i opisywanych wydarzeń oraz postaci. Posiada narratora , który opowiada o tym, co się dzieje w świecie przedstawionym i jest wszechwiedzący oraz zdystansowany do tego, co ma miejsce. Wydarzenia oraz bohaterowie są nierealni, wymyśleni oraz mocno zindywidualizowane, konkretne. Opisy bogate są w szczegóły. Np. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Sentymentalizm- XVIII. Prekursorami byli Jan Jakub Rousseau oraz Wolfgang Goethe. Twórców sentymentalizmu fascynowała emocjonalna strona ludzkiej natury, ludzka uczuciowość. Przeciwstawiali cywilizacji naturę, rozumowi serce, a inspiracji artystycznej poszukiwali w tradycji rodzimej, często w ludowej. Dzieło sentymentalne, zgodnie z istotą kierunku, winna cechować czułość. Ulubionym gatunkiem sentymentalistów były : powieść sentymentalna, sielanka, pieśń, elegia. W literaturze klasycystycznej podmiot literacki jest bezosobowym, bystrym obserwatorem.

„Wstęp do bajek” w utworze tym poeta podaje przykłady ludzi, którzy mimo swej pozycji nie ulegli różnorodnym pokusom. Mamy więc młodego, „który życie wstrzemięźliwe pędził, celnika, „który nie kradł”, łotra, „co nie rozbijał”. A na koniec okazuje się, że te wszystkie przykłady można jedynie miedzy bajki włożyć. Ukazuje swiat z wadami.”Dewotka” – scenka, w której widzimy fałszywą pobożność dewotki, która mówiąc pacierze, jednocześnie biła swą służącą. Ukazana jest tu bezmyślność religijna i modlitwa na pokaz. „Jagnię i wilcy” – to czterowersowa scenka, w której wilki na pytanie jagnięcia jakim prawem chcą je zjeść, odpowiadają: Smacznyś, słaby i w lesie.Morał: ten kto jest silniejszy ma przewagę i jest w stanie dominować. „Ptaszki w klatce” – bajka o dwóch czyżykach, z których jeden rozpacza nad swą niewolą w klatce, a drugi, który wolności nigdy nie zaznał, nie rozumie smutku towarzysza.Życie na wolności w zlych warunkach jest lepsze od niewoli.”Przyjaciel”-dotyka wartości przyjazn, nie należy chwalic się swoimi marzeniami które są dla nas czyms najważniejszym bo nigdy nie wiadomo czy można ufac nawet tzw.przyjacielowi. To co jest dla nas wazne zostawmy to sobie dla siebie. PIJAŃSTWO” – I. Krasicki” rozmowa dwóch szlachciców na temat zgubnych skutków nadużywania alkoholu; pretekstów do opróżnienia kieliszka jest wiele: proszone obiady, wypicie „dla zdrowia”, imieniny żony; według szlachcica, którego od alkoholu boli głowa, pijaństwo to nałóg, jest zgubny w skutkach, niszczy pamięć i marnuje zdrowie, rujnuje rodzinę; drugi szlachcic potwierdza to długą tyradą, po której jego rozmówca stwierdza „ napiję się wódki”; jest to satyra na pijaka, który wbrew zdrowemu rozsądkowi nadużywa trunków; postać racjonalisty – moralisty pozbawiona jest dynamiki i werwy – jego długi i nudny wykład nie przynosi skutku. Nowa Heloiza - Jean Jacques Rousseau- Donse mówi do Julii o miłości i uczuciach, a ona o racji bytu. Wypowiedź mężczyzny jest bardzo rozbudowana, ona mu mówi że nie będą razem ale nie chce rezygnować z tego związku. Franciszek Karpiński ''Do Justyny. Tęskność na wiosnę'' Podmiotem lirycznym jest gospodarz. Jest on mieszkańcem wsi, bardzo zakochanym w pewnej kobiecie z którą nie może być. Utwór jest przesiąknięty tęsknotą za ukochaną. Podmiot liryczny odczuwa smutek, żal, cierpienie z powodu tęsknoty. Zwraca się do wiosny, której nadaje cech ludzkich. Wiosna jest upersonifikowana. Nie zwraca się w ogóle do ukochanej. Gospodarz mówi, że przyszła wiosna, wszyscy wokół niego się cieszą, a on jest smutny, nieszczęśliwy. Obserwuje społeczeństwo, wszystkich dookoła. Za pomocą kontrastu ukazane są jego uczucia. Podmiot liryczny umiera z miłości. Ważna jest dla niego natura, ceni ją tak samo jak swoją ukochaną. Utwór jest sielanką. Już sam tytuł mówi nam o czym jest ten utwór. Sugeruje czego możemy się spodziewać czytając ten wiersz. Utwór jest rytmiczny, ma prostą formę. Ostatnie wersy każdej strofy pełnią rolę refrenu. Występują anafory, pararelizmy. Ukazana jest łączność człowieka z naturą

Adam Naruszewicz”Balon” Podm.lir opisuje pierwszy w Polsce lot balonu, utwór jest odą, czyli PERYFRAZĄ.Autor opisuje ten balon rozbudowanymi zdaniami unikając prostych określeń oraz samej jego nazwy.Utwór to pochwała ludzkiego umysłu, rozumu i nauki. Stanisław Trembacki”Sofijówka”Sofijówka to nazwa słynacego w całej Europie ogrodu krajobrazowego. Pod.lir. Zwykły człowiek, prostaczek, być może ogrodnik Sofijówki przysłuchujący się rozmowie dwóch filozofów.Mimo ze wydawac się może ze nic z niej nie rozumie, pod.lir pokazuje nam swoją wiedzę i umiejętności w pojmowaniu tego świata. Denis Diderot”Kubuś fatalista i jego pan”Fragment utworu rozpoczyna się od sprzeczki między bohaterami,bowiem Kubuś nie chce słuchać rozkazu swego pana.Gdy dochodzą do porozumienia dzięki gospodyni,wyjaśniają sobie ich wzajemne stosunki.Kubuś, który jest inteligentniejszy i bardziej oczytany od swego pana,zaskakuje go roznymi błyskotliwymi wypowiedziami.Kubuś pokazuje,że jego służba tak jak i władza jego pana jest od siebie zależna oraz oboje tak samo siebie potrzebują.W utworze tym widzimy negowanie władzy i nawiązanie do budzącej się świadomości niższych warstw społecznych w państwach oświeceniowych.