Społeczno-

ekonomiczne

uwarunkowania

stanu zdrowia

somatycznego

ludności Polski.

Dariusz Kulig

Agnieszka Kozdraś

Badania uwarunkowań zdrowia są niezwykle trudne. Na

Badania uwarunkowań zdrowia są niezwykle trudne. Na

stan zdrowia człowieka wpływa bowiem ogromna liczba

stan zdrowia człowieka wpływa bowiem ogromna liczba

czynników. Często działają one również na zasadzie synergii, a

czynników. Często działają one również na zasadzie synergii, a

niejednokrotnie ich wpływ na zdrowie ujawnia się dopiero po

niejednokrotnie ich wpływ na zdrowie ujawnia się dopiero po

wielu latach. Istnieje wiele analiz badaczy różnych dyscyplin

wielu latach. Istnieje wiele analiz badaczy różnych dyscyplin

(epidemiologia społeczna, demografia, ekonomika zdrowia,

(epidemiologia społeczna, demografia, ekonomika zdrowia,

socjologia medycyny), w których można znaleźć wiele

socjologia medycyny), w których można znaleźć wiele

propozycji uporządkowania czynników, mających wpływ na stan

propozycji uporządkowania czynników, mających wpływ na stan

zdrowia.

zdrowia.

Uniwersalną i czytelną dla wszystkich dyscyplin

Uniwersalną i czytelną dla wszystkich dyscyplin

zainteresowanych tym tematem jest

zainteresowanych tym tematem jest

idea czterech „pól

idea czterech „pól

zdrowia”

zdrowia”

, opracowana w 1973 r. przez zespół pod

, opracowana w 1973 r. przez zespół pod

kierownictwem M. Lalonda. Pola te to:

kierownictwem M. Lalonda. Pola te to:

- biologia

- biologia

(czynniki genetyczne jednostki)

(czynniki genetyczne jednostki)

- środowisko

- środowisko

(czynniki działające w otoczeniu jednostki, poza

(czynniki działające w otoczeniu jednostki, poza

organizmem człowieka, a wpływające na zdrowie)

organizmem człowieka, a wpływające na zdrowie)

- zachowania, styl życia jednostki

- zachowania, styl życia jednostki

- opieka medyczna

- opieka medyczna

(zasoby i procedury działania instytucji

(zasoby i procedury działania instytucji

działających na rzecz zdrowia)

działających na rzecz zdrowia)

Wymienione czynniki nie wykluczają się nawzajem,

wręcz przeciwnie, każdy z nich wpływa na pozostałe, choć

z różnym natężeniem. W teorii tej zabrakło wyjaśnienia

wzajemnych relacji między czynnikami oraz nadania

każdemu z nich względnej wagi, co spowodowało

zwiększone zainteresowanie badaniami mającymi na celu

obliczenie udziału poszczególnych czynników

wpływających na zdrowie. Z badań tych wynika, że

szczególne znaczenie mają zagrożenia behawioralne,

które są odpowiedzialne za ponad połowę zgonów,

możliwych do uniknięcia.(50-70% zgonów wywołują

zagrożenia stylu życia, w przypadku chorób układu

krążenia, wypadków drogowych, samobójstw i zgonów z

powodu marskości wątroby). W europejskiej strategii

Światowej Organizacji Zdrowia w 2000 roku stwierdzono,

że przyczyny kształtujące stan zdrowia populacji można

przyporządkować trzem strefom rzeczywistości:

środowisku, zachowaniom ludzi oraz działaniom

opieki medycznej. Sfery te zostały podzielone na

bardziej szczegółowe czynniki, które przedstawione są w

poniższej tabeli.

Sfery i czynniki kształtujące stan zdrowia

populacji

Środowisko

Środowisko

Zachowania

Zachowania

Ochrona zdrowia

Ochrona zdrowia

Czynniki poddawane kontroli

Czynniki poddawane kontroli

- szkodliwe substancje

- szkodliwe substancje

chemiczne

chemiczne

- promieniowanie jonizujące

- promieniowanie jonizujące

- hałas

- hałas

- czynniki biologiczne

- czynniki biologiczne

- szkodliwe artykuły

- szkodliwe artykuły

powszechnego

powszechnego

użytku

użytku

- niebezpieczne odpady

- niebezpieczne odpady

Zachowania promowane

Zachowania promowane

- przestrzeganie rygorów

- przestrzeganie rygorów

zrównoważonej diety

zrównoważonej diety

- regularne podejmowanie

- regularne podejmowanie

- aktywności fizycznej i

- aktywności fizycznej i

ćwiczeń

ćwiczeń

ruchowych

ruchowych

- wykorzystywanie

- wykorzystywanie

umiejętności

umiejętności

rozładowywania stresów i

rozładowywania stresów i

napięć

napięć

- dostępność, akceptacja

- dostępność, akceptacja

opieki medycznej

opieki medycznej

- organizacja opieki

- organizacja opieki

(oparta

(oparta

na podstawowej opiece

na podstawowej opiece

medycznej harmonijnie

medycznej harmonijnie

wspomaganej przez

wspomaganej przez

szczeble

szczeble

specjalistyczne)

specjalistyczne)

- jakość

- jakość opieki

medycznej

medycznej

Środowiska poddawane
kontroli
-woda
- powietrze
- żywność
- mieszkania i środowisko
zamieszkania
- środowisko pracy

Zachowania eliminowane
- palenie papierosów,
nadużywanie alkoholu i
leków
- niebezpieczne
prowadzenie
pojazdów

- agresja i przemoc

Wymienione w tabeli czynniki to

Wymienione w tabeli czynniki to

determinanty zdrowia, traktowane są one jako

determinanty zdrowia, traktowane są one jako

problemy, które powinny być rozwiązywane w

problemy, które powinny być rozwiązywane w

ramach polityki zdrowotnej. Warto zauważyć,

ramach polityki zdrowotnej. Warto zauważyć,

że większość z wymienionych czynników jest

że większość z wymienionych czynników jest

związana z poziomem rozwoju społeczno-

związana z poziomem rozwoju społeczno-

ekonomicznego, określającym z kolei szeroko

ekonomicznego, określającym z kolei szeroko

rozumiane warunki życia ludności. Ustalenie

rozumiane warunki życia ludności. Ustalenie

listy rankingowej czynników kształtujących

listy rankingowej czynników kształtujących

sytuację zdrowotną danej populacji jest

sytuację zdrowotną danej populacji jest

podstawą kompleksowej oceny i pomiaru

podstawą kompleksowej oceny i pomiaru

stanu zdrowia.

stanu zdrowia.

Wybrane aspekty oceny sytuacji zdrowotnej

Wybrane aspekty oceny sytuacji zdrowotnej

ludności w Polsce w latach 1996-2004 na

ludności w Polsce w latach 1996-2004 na

podstawie ankietowych badań stanu zdrowia.

podstawie ankietowych badań stanu zdrowia.

Pierwsze badanie stanu zdrowia ludności w Polsce

Pierwsze badanie stanu zdrowia ludności w Polsce

przeprowadzono w 1996r. Badanie to umożliwiło poznanie

przeprowadzono w 1996r. Badanie to umożliwiło poznanie

sytuacji zdrowotnej ludności i jej uwarunkowań w powiązaniu z

sytuacji zdrowotnej ludności i jej uwarunkowań w powiązaniu z

charakterystyką demograficzno-społeczną, sytuacją zawodową

charakterystyką demograficzno-społeczną, sytuacją zawodową

i miejscem zamieszkania. Przeprowadzenie badania w 2004

i miejscem zamieszkania. Przeprowadzenie badania w 2004

roku wynikało z konieczności uaktualnienia obrazu stanu

roku wynikało z konieczności uaktualnienia obrazu stanu

zdrowotnego populacji i oceny zmian, jakie miały miejsce w

zdrowotnego populacji i oceny zmian, jakie miały miejsce w

tym czasie. Skoncentrowano się na obserwacji wybranych

tym czasie. Skoncentrowano się na obserwacji wybranych

aspektów związanych z szeroko rozumianą definicją zdrowia i

aspektów związanych z szeroko rozumianą definicją zdrowia i

mających decydujący wpływ na kondycję zdrowotną populacji.

mających decydujący wpływ na kondycję zdrowotną populacji.

Podobnie jak w przypadku pierwszego badania, objęto nim trzy

Podobnie jak w przypadku pierwszego badania, objęto nim trzy

bloki tematyczne: ocenę stanu zdrowia, korzystanie z usług

bloki tematyczne: ocenę stanu zdrowia, korzystanie z usług

medycznych, zachowania pro- i antyzdrowotne.

medycznych, zachowania pro- i antyzdrowotne.

Przeprowadzone ogólnopolskie badania stanu zdrowia były

Przeprowadzone ogólnopolskie badania stanu zdrowia były

oparte na miernikach subiektywnych. Ich przedmiotem były

oparte na miernikach subiektywnych. Ich przedmiotem były

wiedza i odczucia ankietowanych na temat własnego zdrowia.

wiedza i odczucia ankietowanych na temat własnego zdrowia.

Samoocena stanu zdrowia

Samoocena stanu zdrowia

populacji

populacji

W latach 1996-2004 subiektywny stan zdrowia Polaków

W latach 1996-2004 subiektywny stan zdrowia Polaków

(we wszystkich grupach wiekowych) wyraźnie się poprawił.

(we wszystkich grupach wiekowych) wyraźnie się poprawił.

W 1996r. ponad 45% osób oceniało swoje zdrowie

W 1996r. ponad 45% osób oceniało swoje zdrowie

poniżej poziomu dobrego, natomiast w roku 2004 takie

poniżej poziomu dobrego, natomiast w roku 2004 takie

opinie formułowało już tylko 39% osób. Największą

opinie formułowało już tylko 39% osób. Największą

poprawę odnotowano wśród osób w wieku od 30-60 roku

poprawę odnotowano wśród osób w wieku od 30-60 roku

życia. W tych grupach udział osób postrzegających swoje

życia. W tych grupach udział osób postrzegających swoje

zdrowie poniżej dobrej oceny zmniejszył się o 15-17

zdrowie poniżej dobrej oceny zmniejszył się o 15-17

punktów procentowych.

punktów procentowych.

Poprawa oceny stanu zdrowia dotyczyła zarówno

Poprawa oceny stanu zdrowia dotyczyła zarówno

kobiet, jak i mężczyzn. Samoocena stanu zdrowia zarówno

kobiet, jak i mężczyzn. Samoocena stanu zdrowia zarówno

w 1996 jak i 2004 roku była jednak gorsza u kobiet niż u

w 1996 jak i 2004 roku była jednak gorsza u kobiet niż u

mężczyzn. Niemniej jednak udział kobiet w wieku 15 lat i

mężczyzn. Niemniej jednak udział kobiet w wieku 15 lat i

więcej oceniających swój stan zdrowia poniżej oceny dobrej

więcej oceniających swój stan zdrowia poniżej oceny dobrej

zmniejszył się o 11 punktów procentowych, dla mężczyzn

zmniejszył się o 11 punktów procentowych, dla mężczyzn

zaś zapisano spadek tylko o 6 punktów procentowych.

zaś zapisano spadek tylko o 6 punktów procentowych.

Występowanie długotrwałych

Występowanie długotrwałych

problemów zdrowotnych

problemów zdrowotnych

W przeprowadzonym w 2004 r. badaniu stanu zdrowia

W przeprowadzonym w 2004 r. badaniu stanu zdrowia

zadano pytanie dotyczące występowania długotrwałych

zadano pytanie dotyczące występowania długotrwałych

problemów zdrowotnych trwających co najmniej 6

problemów zdrowotnych trwających co najmniej 6

miesięcy.

miesięcy.

Wyniki wskazują, że 36,4% osób ma kłopoty

Wyniki wskazują, że 36,4% osób ma kłopoty

zdrowotne będące skutkiem zarówno choroby przewlekłej,

zdrowotne będące skutkiem zarówno choroby przewlekłej,

jak i długotrwałego złego samopoczucia, niesprawności

jak i długotrwałego złego samopoczucia, niesprawności

czy kalectwa.

czy kalectwa.

Częstość występowania tego typu problemów

Częstość występowania tego typu problemów

wyraźnie zwiększa się wraz z wiekiem. Długotrwałe

wyraźnie zwiększa się wraz z wiekiem. Długotrwałe

problemy zdrowotne częściej występują również u kobiet

problemy zdrowotne częściej występują również u kobiet

niż mężczyzn (odpowiednio 39, 8 i 32,8%). Częściej

niż mężczyzn (odpowiednio 39, 8 i 32,8%). Częściej

doświadczają ich mieszkańcy miast niż wsi (odpowiednio

doświadczają ich mieszkańcy miast niż wsi (odpowiednio

38,0 i 33,9%)

38,0 i 33,9%)

W badaniu przeprowadzonym w 2004 roku

W badaniu przeprowadzonym w 2004 roku

stwierdzono występowanie chorób przewlekłych u

stwierdzono występowanie chorób przewlekłych u

blisko 53% ludności Polski, z tego większość

blisko 53% ludności Polski, z tego większość

(90%) nadal choruje. Częstość występowania

(90%) nadal choruje. Częstość występowania

chorób przewlekłych wzrasta wraz z wiekiem.

chorób przewlekłych wzrasta wraz z wiekiem.

Porównując wyniki badania z 1996 i 2004

Porównując wyniki badania z 1996 i 2004

roku można zauważyć spadek odsetek osób

roku można zauważyć spadek odsetek osób

chorujących przewlekle. Zjawisko to dotyczy

chorujących przewlekle. Zjawisko to dotyczy

zarówno mieszkańców miast, jak i wsi, kobiet i

zarówno mieszkańców miast, jak i wsi, kobiet i

mężczyzn. Na 1 osobę chorującą przewlekle

mężczyzn. Na 1 osobę chorującą przewlekle

przypadało w 1996 r. przeciętnie 2,88 choroby, a

przypadało w 1996 r. przeciętnie 2,88 choroby, a

w 2004r. już 2,48 choroby. W obu badaniach

w 2004r. już 2,48 choroby. W obu badaniach

więcej chorób wykazywały kobiety niż mężczyźni.

więcej chorób wykazywały kobiety niż mężczyźni.

Z badania w 1996 r. wynika, że Polacy powyżej 15 roku
życia najczęściej wskazywali następujące choroby
przewlekłe:

- choroby kości (kręgosłupa) - 20, 8%
- choroby stawów – 17%
- nadciśnienie – 6,4%
- nerwicę - 13,7%
- niedokrwienną chorobę serca - 10,5%

-

alergie – 9,1%

Dość podobny był rozkład chorobowości z 2004r.

Najczęstszymi

chorobami okazały się tutaj:

- nadciśnienie tętnicze – 17%
- choroby kręgosłupa i dyskopatia - 15,5%
- choroby stawów zapalne i zwyrodnieniowe – 13,8%
- choroba wieńcowa – 8,6%
- migrena lub częste bóle głowy – 8%
- nerwica lub depresja – 7,4%

Sprawność niektórych narządów

Sprawność niektórych narządów

oraz poziom samoobsługi u osób

oraz poziom samoobsługi u osób

dorosłych

dorosłych

W badaniu przeprowadzonym w 2004 roku dokonano

W badaniu przeprowadzonym w 2004 roku dokonano

oceny sprawności podstawowych narządów, między innymi

oceny sprawności podstawowych narządów, między innymi

wzroku i słuchu. Okazało się, że jedynie 60% dorosłych

wzroku i słuchu. Okazało się, że jedynie 60% dorosłych

Polaków może przeczytać gazetę bez okularów lub szkieł

Polaków może przeczytać gazetę bez okularów lub szkieł

kontaktowych, a 20% nie widzi dobrze z dalszej odległości.

kontaktowych, a 20% nie widzi dobrze z dalszej odległości.

Kłopoty ze wzrokiem mają przede wszystkim osoby powyżej

Kłopoty ze wzrokiem mają przede wszystkim osoby powyżej

60 roku życia.

60 roku życia.

Problemy w przypadku narządu słuchu zgłasza 4 %

Problemy w przypadku narządu słuchu zgłasza 4 %

populacji Polskiej. Wśród osób 70-letnich i starszych odsetek

populacji Polskiej. Wśród osób 70-letnich i starszych odsetek

ten wynosi natomiast blisko 21%.

ten wynosi natomiast blisko 21%.

Ponadto w badaniu tym okazało się że w Polsce ponad 2

Ponadto w badaniu tym okazało się że w Polsce ponad 2

mln osób nie może podnieść torby z zakupami o wadze 5kg i

mln osób nie może podnieść torby z zakupami o wadze 5kg i

przenieść na odległość 10m, ponad 700 tys. osób nie jest w

przenieść na odległość 10m, ponad 700 tys. osób nie jest w

stanie samodzielnie się umyć od stóp do głowy, ponad 350tys.

stanie samodzielnie się umyć od stóp do głowy, ponad 350tys.

osób nie ubierze i nie rozbierze się samodzielnie, ponad 300

osób nie ubierze i nie rozbierze się samodzielnie, ponad 300

tys. osób nie odkręci kurka od gazu czy kranu, blisko 250 tys.

tys. osób nie odkręci kurka od gazu czy kranu, blisko 250 tys.

osób nie może samodzielnie skorzystać z toalety, a ponad 100

osób nie może samodzielnie skorzystać z toalety, a ponad 100

tys. osób nie zje samodzielnie posiłku.

tys. osób nie zje samodzielnie posiłku.

Samopoczucie

Samopoczucie

psychofizyczne i ocena

psychofizyczne i ocena

jakości życia

jakości życia

Wyniki obu badań umożliwiają wskazanie najważniejszych

Wyniki obu badań umożliwiają wskazanie najważniejszych

problemów związanych ze zdrowiem psychicznym w 1996 oraz

problemów związanych ze zdrowiem psychicznym w 1996 oraz

2004 r.

2004 r.

W 2004 r. kwestionariusz, oprócz dziewięciu pytań o uczucia

W 2004 r. kwestionariusz, oprócz dziewięciu pytań o uczucia

i nastroje w ciągu ostatniego miesiąca, zawierał trzy pytania na

i nastroje w ciągu ostatniego miesiąca, zawierał trzy pytania na

temat oceny życia z punktu widzenia zdrowia osoby badanej.

temat oceny życia z punktu widzenia zdrowia osoby badanej.

75,4% dorosłych Polaków oceniło swoje dotychczasowe życie

75,4% dorosłych Polaków oceniło swoje dotychczasowe życie

bardzo dobrze lub dobrze, a jednocześnie zaledwie 20% określiło

bardzo dobrze lub dobrze, a jednocześnie zaledwie 20% określiło

je jako ani dobre ani złe, a zaledwie 2,4% oceniło je jako złe lub

je jako ani dobre ani złe, a zaledwie 2,4% oceniło je jako złe lub

bardzo złe. Czynnikiem determinującym ocenę jakości życia był

bardzo złe. Czynnikiem determinującym ocenę jakości życia był

wiek osoby badanej. Im osoba starsza, tym gorzej je oceniała.

wiek osoby badanej. Im osoba starsza, tym gorzej je oceniała.

Jeśli chodzi o ogólne samopoczucie emocjonalne dorosłych

Jeśli chodzi o ogólne samopoczucie emocjonalne dorosłych

Polaków w ciągu 4 tygodni poprzedzających badanie, to

Polaków w ciągu 4 tygodni poprzedzających badanie, to

większość badanych oceniła je jako dobre. Przez cały czas lub

większość badanych oceniła je jako dobre. Przez cały czas lub

większość dni ponad 50% osób była zadowolona, pełna radości

większość dni ponad 50% osób była zadowolona, pełna radości

życia i energii do działania. Spokój i opanowanie w całym tym

życia i energii do działania. Spokój i opanowanie w całym tym

czasie odczuwało więcej niż 65% ankietowanych, przez kilka dni-

czasie odczuwało więcej niż 65% ankietowanych, przez kilka dni-

około 20%, bardzo rzadko-13%, a nigdy – niecałe 2%.

około 20%, bardzo rzadko-13%, a nigdy – niecałe 2%.

Na pytanie czy w tym czasie badani byli tak

Na pytanie czy w tym czasie badani byli tak

głęboko przygnębieni, ze nic nie mogło podnieść ich na

głęboko przygnębieni, ze nic nie mogło podnieść ich na

duchu -40% odpowiedziało, że nigdy takiego stanu nie

duchu -40% odpowiedziało, że nigdy takiego stanu nie

odczuwało, a około 33% odczuwało go, ale bardzo

odczuwało, a około 33% odczuwało go, ale bardzo

rzadko.

rzadko.

Z upływem lat osób badanych ich stan

Z upływem lat osób badanych ich stan

emocjonalny się pogarszał. Starsi ankietowani częściej

emocjonalny się pogarszał. Starsi ankietowani częściej

wykazywali zmęczenie, smutek czy przygnębienie.

wykazywali zmęczenie, smutek czy przygnębienie.

Największą grupą osób, która w ciągu ostatnich 4

Największą grupą osób, która w ciągu ostatnich 4

tygodni przed badaniem była zdenerwowania, okazała

tygodni przed badaniem była zdenerwowania, okazała

się grupa osób w wieku 50-59 lat (21,4%), natomiast

się grupa osób w wieku 50-59 lat (21,4%), natomiast

najczęściej głęboko przygnębione i smutne były osoby

najczęściej głęboko przygnębione i smutne były osoby

w wieku 60-69 lat (15,3%) oraz osoby 70-letnie i

w wieku 60-69 lat (15,3%) oraz osoby 70-letnie i

starsze (20%).

starsze (20%).

Wyniki badania dla wszystkich grup wieku

Wyniki badania dla wszystkich grup wieku

wskazują, że mężczyźni- przez ostatnie 4 tygodnie, byli

wskazują, że mężczyźni- przez ostatnie 4 tygodnie, byli

częściej niż kobiety pełni radości życia, energii,

częściej niż kobiety pełni radości życia, energii,

zadowoleni i spokojni. Kobiety zaś częściej deklarowały

zadowoleni i spokojni. Kobiety zaś częściej deklarowały

zmęczenie, zdenerwowanie, smutek i przygnębienie.

zmęczenie, zdenerwowanie, smutek i przygnębienie.

Z badań poszczególnych aspektów jakości życia

Z badań poszczególnych aspektów jakości życia

wynika, ze respondenci najwyżej ocenili swoje życie

wynika, ze respondenci najwyżej ocenili swoje życie

rodzinne :aż 83,8% odpowiedzi „dobre” i „bardzo dobre”,

rodzinne :aż 83,8% odpowiedzi „dobre” i „bardzo dobre”,

13,4% odpowiedzi „ani dobre, ani złe”, oraz 2,2%

13,4% odpowiedzi „ani dobre, ani złe”, oraz 2,2%

odpowiedzi „złe i bardzo złe”. Kontakty z przyjaciółmi i

odpowiedzi „złe i bardzo złe”. Kontakty z przyjaciółmi i

znajomymi były oceniane podobnie, nieco gorzej

znajomymi były oceniane podobnie, nieco gorzej

oceniono warunki mieszkaniowe i środowisko

oceniono warunki mieszkaniowe i środowisko

zamieszkania, najniższe oceny dotyczyły zaś pracy

zamieszkania, najniższe oceny dotyczyły zaś pracy

zawodowej.

zawodowej.

Na pytanie o to, do kogo może zwrócić się osoba

Na pytanie o to, do kogo może zwrócić się osoba

badana w przypadku problemów ze zdrowiem, najwięcej

badana w przypadku problemów ze zdrowiem, najwięcej

osób odpowiedziało, że do domowników, następnie do

osób odpowiedziało, że do domowników, następnie do

pozostałych członków rodziny i na samym końcu do

pozostałych członków rodziny i na samym końcu do

znajomych. Podobny rozkład odpowiedzi był w przypadku

znajomych. Podobny rozkład odpowiedzi był w przypadku

kłopotów finansowych, a także oczekiwania porad lub

kłopotów finansowych, a także oczekiwania porad lub

wsparcia duchowego- tutaj największa liczba osób mogła

wsparcia duchowego- tutaj największa liczba osób mogła

liczyć na domowników i najbliższą rodzinę. Wraz z

liczyć na domowników i najbliższą rodzinę. Wraz z

wiekiem ankietowanych (powyżej 50 roku życia) malała

wiekiem ankietowanych (powyżej 50 roku życia) malała

liczba osób, które deklarowały, ze miałyby do kogo się

liczba osób, które deklarowały, ze miałyby do kogo się

zwrócić w razie potrzeby i jednocześnie rosła liczba tych,

zwrócić w razie potrzeby i jednocześnie rosła liczba tych,

którym nie miałby kto pomóc w trudnych sytuacjach

którym nie miałby kto pomóc w trudnych sytuacjach

życiowych.

życiowych.

Dziękujemy za uwagę

Dziękujemy za uwagę



