Krzysztof Brzechczyn

åWIADOMOåÆ A KLASY SPO£ECZNE

PrÛba rozszerzenia stratyfikacji spo³ecznej

w nie-Marksowskim

materializmie historycznym

1. Punkt wyjúcia

Nie-Marksowski materializm historyczny (w skrÛcie: n-Mmh) zak³ada

istnienie trzech odrÍbnych dziedzin øycia spo³ecznego: kultury, polityki

i gospodarki o analogicznej strukturze wewnÍtrznej1, moøna w nich

bowiem wyrÛøniÊ poziom materialny, instytucjonalny i úwiadomoúciowy.

Na poziomie materialnym øycia politycznego wyrÛøniÊ moøna úrodki

przymusu. Stosunek do nich wyznacza podzia³ na dwie zbiorowoúci

ludzkie: klasÍ w³adcÛw, ktÛra decyduje o przeznaczeniu úrodkÛw przymusu,

oraz pozbawion¹ takich moøliwoúci klasÍ obywatelsk¹. Te dwie

wielkie zbiorowoúci ludzkie zorganizowane s¹ w instytucje, takie jak:

np. partie polityczne, organizacje spo³eczne, stowarzyszenia itp., ktÛre

kanalizuj¹c spo³eczne dzia³ania grup ludzkich, tworz¹ instytucjonalny

poziom polityki. Z kolei úwiadomoúÊ polityczna klas spo³ecznych ñ doktryny

ideowe i programy polityczne ñ sk³adaj¹ siÍ na úwiadomoúciowy

wymiar øycia politycznego.

Analogiczn¹ strukturÍ wewnÍtrzn¹ posiada øycie gospodarcze. Tutaj

takøe na poziomie materialnym moøna wyrÛøniÊ úrodki produkcji,

ktÛre wyznaczaj¹ podzia³ na klasÍ w³aúcicieli oraz bezpoúrednich producentÛw.

Instytucjonalny wymiar gospodarki tworz¹ zwi¹zki zawodowe,

organizacje pracodawcÛw, zrzeszenia konsumentÛw itd. Na poziomie

úwiadomoúciowym øycia gospodarczego moøna rÛwnieø wyrÛøniÊ

1 Leszek Nowak, U podstaw teorii socjalizmu, t I: W³asnoúÊ i w³adza, Nakom, PoznaÒ

1991, s. 167-182.

doktryny i pogl¹dy ekonomiczne, ktÛre dostarczaj¹ uzasadnienia dla

dzia³aÒ podejmowanych przez wielkie grupy spo³eczne.

W kulturze poziom materialny stanowi¹ úrodki produkcji duchowej,

np. maszyny drukarskie, radio, telewizja itd. Stosunek do nich wyznacza

podzia³ na dwie klasy spo³eczne: kap³anÛw, ktÛrzy okreúlaj¹

przeznaczenie úrodkÛw produkcji duchowej, oraz wiernych pozbawionych

tego wp³ywu. Na poziom instytucjonalny øycia duchowego sk³adaj

¹ siÍ organizacje kast kap³aÒskich: koúcio³y, zwi¹zki pisarzy, organizacje

twÛrcze, itd. Natomiast poziom meta-úwiadomoúciowy øycia

duchowego tworz¹ te fragmenty rozpowszechnianych doktryn úwiatopogl

¹dowych, ktÛre zawieraj¹ uzasadnianie dla podejmowanych przez

poszczegÛlne kasty kap³aÒskie dzia³aÒ.

Dokonany podzia³ øycia spo³ecznego pozwala zatem wyrÛøniÊ trzy

odrÍbne i autonomiczne typy podzia³Ûw klasowych. W øyciu politycznym

klasa w³adcÛw, dysponuj¹c úrodkami przymusu, powiÍksza globaln

¹ sferÍ wp³ywÛw ograniczaj¹c autonomiÍ obywateli.Wøyciu gospodarczym

dysponowanie úrodkami produkcji pozwala klasie w³aúcicieli

maksymalizowaÊ produkt dodatkowy kosztem dochodÛw bezpoúrednich

producentÛw. Natomiast w kulturze monopol dysponowania úrodkami

produkcji duchowej pozwala kastom kap³aÒskim na pog³Íbianie

swego panowania duchowego i ograniczanie autonomii wiernych. Antagonizmy

spo³eczne oparte na nierÛwnym dostÍpie do materialnych

úrodkÛw spo³ecznych (przymusu, produkcji i indoktrynacji) w kaødej

z trzech dziedzin øycia spo³ecznego maj¹ wiÍc autonomiczny charakter.

Podzia³y klasowe z s¹siednich sfer øycia spo³ecznego mog¹ je jedynie

os³abiaÊ b¹dü wzmacniaÊ. Podzia³y klasowe mog¹ siÍ teø kumulowaÊ

i np. jedna i ta sama klasa spo³eczna, aby powiÍkszyÊ swoj¹ moc

spo³eczn¹, moøe przej¹Ê np. dyspozycjÍ úrodkami przymusu i produkcji

b¹dü przymusu i produkcji duchowej itd.

Podstaw¹ podzia³u spo³eczeÒstwwn-Mmh jest wiÍc dyspozycja ich

materialnymi úrodkami spo³ecznymi. Na podstawie tego kryterium

moøna wyrÛøniÊ spo³eczeÒstwa klasowe, w ktÛrych istniej¹ce klasy s¹

rozdzielone, oraz spo³eczeÒstwa supraklasowe, w ktÛrych podzia³y

klasowe s¹ skumulowane. Moøna wyrÛøniÊ rozmaite wersje spo³eczeÒstw

klasowych w zaleønoúci od tego, ktÛra klasa spo³eczna: w³adcy,

w³aúciciele czy kap³ani w nim dominuje. W ramach spo³eczeÒstw

supraklasowych moøna wyrÛøniÊ spo³eczeÒstwa totalitarne z podwÛjn

¹ klas¹ w³adcÛw-w³aúcicieli, spo³eczeÒstwa teokratyczne z klas¹

kap³anÛw-w³adcÛw, spo³eczeÒstwa faszystowskie z klas¹ w³adcÛw-

-kap³anÛw oraz spo³eczeÒstwa socjalistyczne z potrÛjn¹ klas¹ w³adcÛwñw

³aúcicieliñkap³anÛw.

Warto wspomnieÊ w tym miejscu o relacji pomiÍdzy pojÍciem Ñklasyî

w Marksowskim a w nie-Marksowskim materializmie historycz-

214 Krzysztof Brzechczyn

nym. Zgodnie z jedn¹ z rekonstrukcji Marksowskiej definicji tego pojÍcia

klas¹ nazywamy zbiÛr osÛb pozostaj¹cych (lub niepozostaj¹cych)

w relacji dysponowania do úrodkÛw produkcji: klasa w³aúcicieli dysponuje

úrodkami produkcji, tj. decyduje o celach,wjakich s¹ stosowane, natomiast

klasa bezpoúrednich producentÛw pozbawiona jest tego rodzaju

wp³ywu2. Natomiast w nie-Marksowskim materializmie historycznym

Ñklas¹ jest zbiÛr osÛb pozostaj¹cych (lub niepozostaj¹cych) w relacji dysponowania

do materialnych úrodkÛw panowania (tj. úrodkÛw produkcji,

przymusu i indoktrynacji)î3. PojÍcie klasy w nie-Marksowskim materializmie

historycznym stanowi zatem uogÛlnienie Marksowskiego pojÍcia

klasy. Pozwala to doszukiwaÊ siÍ autonomicznych podzia³Ûw klasowych

poza sfer¹ gospodarki:wkulturze i polityce, oraz dostrzec skumulowane

podzia³y klasowe, w ktÛrych jedna i ta sama klasa dysponuje

dwoma czy trzema materialnymi úrodkami panowania.

Jednakøe nawet to rozszerzone pojÍcie klasy spo³ecznej rodzi trudnoúci

w zastosowaniu tej klasyfikacji do interpretacji podzia³Ûw spo³ecznych

wystÍpuj¹cych w empirycznych spo³eczeÒstwach. Po pierwsze,

nie bardzo wiadomo, jak inkorporowaÊ do niego pozosta³e typy podzia

³Ûw rÛønicuj¹ce spo³ecznoúÊ ludzk¹, np. rasowe, p³ciowe, narodowoúciowe4.

Po drugie, zaproponowany podzia³ spo³eczny posiada zbyt

ma³¹ zdolnoúÊ rozdzielcz¹, co sprawia trudnoúci w konceptualizacji

konkretnych grup spo³ecznych w historycznej rzeczywistoúci. Konstatacja,

øe zarÛwno, dajmy na to, przedstawiciel szlachty w XVI-wiecznej

Polsce, jak i burøuazji w KrÛlestwie Polskim w drugiej po³owie XIX w.

naleøeli do tej samej klasy w³aúcicieli, to o wiele za ma³o. Zaliczenie

przedstawicieli obu grup spo³ecznych do jednej i tej samej klasy w³aúcicieli

ukrywa spo³ecznie waøkie rÛønice zachodz¹ce pomiÍdzy nimi. Jakie

ñ przekonaÊ siÍ o tym moøna, rozbudowuj¹c wyjúciow¹ klasyfikacjÍ

podzia³Ûw spo³ecznych.

2. Rozbudowa stratyfikacji spo³ecznej

W zak³adanej przeze mnie koncepcji definicyjn¹ cech¹ klasy jest dysponowanie

(b¹dü brak) okreúlonym typem materialnego úrodka spo³ecznego.

Cecha ta okreúlona jest na poziomie materialnym øycia spo³ecznego.

åwiadomoúÊ a klasy spo³eczne 215

2 L. Nowak, O koniecznoúci socjalizmu i koniecznoúci jego zaniku, ÑPrzyjaciel Nauk.

Studia z teorii i krytyki spo³ecznejî 1985, nr 1-2, s. 145-147.

3 Tamøe, s. 146.

4 PrÛba eksplikacji ruchÛw feministycznych i ekologicznych w terminach n-Mmh,

zob. L. Nowak, Efekt kresowy w rozwoju historycznym, [w:] L. Nowak, P. Przybysz (red.),

Marksizm, liberalizm, prÛby wyjúcia, ÑPoznaÒskie Studia z Filozofii Humanistykiî 1997,

nr 17, Zysk i S-ka, PoznaÒ.

UwzglÍdnienie pozosta³ych poziomÛw øycia spo³ecznego pozwoli

rozbudowaÊ tÍ stratyfikacjÍ. Najpierw jednak dokonajmy poszerzenia

koncepcji úwiadomoúci klasowej. W niniejszych rozwaøaniach zajmiemy

siÍ tylko jednym typem úwiadomoúci klasowej, a mianowicie przeúwiadczeniami

øywionymi przez dysponentÛw materialnymi úrodkami

spo³ecznymi okreúlonego typu, czyli ideologi¹.Wdotychczasowym

ujÍciu w sk³ad úwiadomoúci klasowej wchodz¹ te przeúwiadczenia,

ktÛre motywuj¹ cz³onkÛw danej klasy do podjÍcia dzia³aÒ niezbÍdnych

do realizacji interesu spo³ecznego danej klasy w okreúlonych warunkach

materialnych, np. maksymalizacji zysku czy panowania duchowego5.

Poniewaø czynnikiem przeciwdzia³aj¹cym realizacji interesu klasowego

klas ciemiÍzcÛw jest opÛr mas, zatem w interesie klas ciemiÍzcÛw

leøy, aby ciemiÍøeni rozumieli jak najmniej z mechanizmÛw systemu

panowania spo³ecznego jakim podlegaj¹. Ideologia, czyli úwiadomoúÊ

klasowa dysponentÛw okreúlonymi materialnymi úrodkami spo³ecznymi,

ukrywa wiÍc fakt podzia³u spo³ecznego przebiegaj¹cego po linii

dysponowanieñniedysponowanie materialnymi úrodkami spo³ecznymi

danego typu, istniej¹c¹ sprzecznoúÊ interesÛw pomiÍdzy antagonistycznymi

klasami w gospodarce, kulturze i polityce oraz fakt, øe jedynie

sprzeciw ciemiÍøonych mas moøe polepszyÊ ich pozycjÍ spo³eczn¹.

Wyraøaj¹c rzecz w skrÛcie, ideologia za solidarystyczn¹ zas³on¹ ukrywa

wystÍpuj¹ce w øyciu spo³ecznym antagonistyczne podzia³y.

OprÛcz tego, w sk³ad ideologii wchodzi idealny wizerunek cz³onka

danej klasy spo³ecznej. Elementami tego wizerunku mog¹ byÊ np.:

okreúlony wzorzec konsumpcji i styl bycia, kultura jÍzyka, wiÍzy pokrewieÒstwa,

wykszta³cenie, praktyczne umiejÍtnoúci itd. Gdy warunki te

zostan¹ spe³nione, dopiero wtedy pe³nienie spo³ecznej roli dysponenta

okreúlonego typu materialnym úrodkiem spo³ecznym jest uznawane

przez pozosta³ych cz³onkÛw klasy spo³ecznej.

Ze wzglÍdu na wystÍpowanie tego kryterium moøna wyrÛøniÊ klasy:

p r o s t e ñ o przynaleønoúci do nich decyduje dysponowanie materialnym

úrodkiem spo³ecznym danego typu, i z ³ o ø o n e ñ oprzynaleønoúci

do nich decyduje nie tylko kryterium materialne, ale i úwiadomoúciowe:

zgodnoúÊ cz³onka klasy z wizerunkiem idealnego cz³onka klasy

(zaleønego od czasu historycznego, spo³eczeÒstwa i typu podzia³u klasowego)

bÍd¹cym czÍúci¹ ideologii spo³ecznej. W zaleønoúci od tego,

czy Ûw auto-wizerunek jest zinstytucjonalizowany w ramach klasy

z ³ o ø o n e j moøna wyrÛøniÊ subklasÍ p e ³ n ¹ ñ okreúlon¹ na wszyst-

216 Krzysztof Brzechczyn

5 L. Nowak, Ideologia a utopia. Przyczynek do analizy roli úwiadomoúci w ruchu formacji

spo³eczno-ekonomicznej, [w:] J. BrzeziÒski, L. Nowak (red.), åwiadomoúÊ spo³eczna a úwiadomoúÊ

jednostkowa, ÑPoznaÒskie Studia z Filozofii Naukiî 1984, nr 8, PWN, Warszawa

ñ PoznaÒ, s. 43.

kich trzech poziomach øycia spo³ecznego: materialnym, úwiadomoúciowym

i instytucjonalnym, oraz subklasÍ c z ¹ s t k o w ¹ ñ do ktÛrej

przynaleønoúÊ okreúlona jest na poziomie materialnym i úwiadomoúciowym.

Klasa z ³ o ø o n a wytworzy³a ideologiÍ spo³eczn¹ zawieraj¹c¹ wizerunek

idealnego cz³onka klasy.Wjej sk³ad wchodz¹ ci wszyscy, ktÛrzy

oprÛcz dysponowania materialnymi úrodkami panowania spo³ecznego

spe³niaj¹ pewne dodatkowe kryteria wyznaczone przez Ûw klasowy

auto-wizerunek. Z kolei klasa p r o s t a podobnej ideologii na swÛj

w³asny temat nie wytworzy³a. W jej sk³ad wchodz¹ ci wszyscy, ktÛrzy

dysponuj¹ jedynie materialnym úrodkiem panowania danego typu, gdyø

jest to ñ przypomnijmy ñ cech¹ definicyjn¹ przynaleønoúci klasowej.

ZarÛwno cz³onkowie klasy prostej, jak i z³oøonej realizuj¹ swÛj podstawowy

interes spo³eczny. Jednakøe spe³nianie roli spo³ecznej przez

cz³onka klasy, ktÛrego cechy odpowiadaj¹ idealnemu wizerunkowi reprezentanta

klasy, akceptowane jest ³atwiej przez ciemiÍøonych, ktÛrzy

traktuj¹ go jako Ñswego naturalnego panaî, a los swÛj t³umacz¹, øe Ñtak

by³o od zawszeî. Ponadto cz³onek ten moøe liczyÊ na pomoc i solidarnoúÊ

klasow¹ innych dysponentÛw materialnymi úrodkami panowania.

Uznawany jest on przez innych wspÛ³-decydentÛw za Ñswojegoî,

cz³onka Ñsocietyî itp. Parafrazuj¹c F. FukuyamÍ, moøna powiedzieÊ,

øe pomiÍdzy cz³onkami danej klasy spo³ecznej, ktÛra generuje swÛj

w³asny auto-wizerunek, panuje wyøszy poziom zaufania niø pomiÍdzy

cz³onkami struktury spo³ecznej, ktÛrzy tego warunku nie spe³niaj¹6.

Moøna zatem powiedzieÊ, øe jednostka odpowiadaj¹c¹ idealnemu wizerunkowi

reprezentanta klasy moøe swÛj interes spo³eczny realizowaÊ

w sposÛb bardziej efektywny od jednostki naleø¹cej do zbiorowoúci,

ktÛra takiego idealnego wizerunku spo³ecznego na swÛj temat nie wytworzy

³a.

Bliøsza charakterystyka cech wchodz¹cych w sk³ad wizerunku idealnego

cz³onka klasy pozwoli nam dokonaÊ dalszego podzia³u z³oøonego

od³amu klasy.Wzaleønoúci od tego, czy spe³nienie wymagaÒ nak³adanych

przez wizerunek idealnego reprezentanta klasy jest zaleøne b¹dü

niezaleøne od jednostki, klasÍ z³oøon¹ moøna dodatkowo podzieliÊ na:

k o r p o r a c j Í i s t a n. Wsk³ad warunkÛw przynaleønoúci do korporacji

otwartej wchodz¹ kryteria osi¹galne przez dan¹ jednostkÍ. W grÍ

mog¹ tu wchodziÊ takie cechy, jak np.: wzorzec konsumpcji, styl bycia,

sposÛb wys³awiania, wykszta³cenie, praktyczne umiejÍtnoúci, ktÛre

mog¹, z wiÍkszym lub mniejszym trudem, zostaÊ nabyte przez jednostkÍ

w toku jej rozwoju osobniczego. Natomiast warunkiem przynaleønoúci

åwiadomoúÊ a klasy spo³eczne 217

6 Francis Fukuyama, Zaufanie. Kapita³ spo³eczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa

1997.

do stanu s¹ takie kryteria, ktÛrych spe³nienie jest niezaleøne od jednostki.

Do nich zaliczyÊ moøna takie czynniki, jak np.: p³eÊ, rasa, narodowoúÊ,

wiÍzy pokrewieÒstwa, pochodzenie spo³eczne. KlasÍ otwart¹ nazywaÊ

bÍdziemy k o r p o r a c j ¹, natomiast klasÍ zamkniÍt¹ ñ s t a n e m7.

W wielu konkretnych, empirycznych przypadkach granice pomiÍdzy

ñ z jednej strony ñ korporacj¹ a stanem oraz ñ z drugiej strony

ñ klas¹ prost¹ a korporacj¹ ñ mog¹ siÍ zacieraÊ. Na przyk³ad warunki

przynaleønoúci do klasy spo³ecznej formalnie otwartej mog¹ byÊ tak wygÛrowane,

øewpraktyce klasa ta przekszta³ca siÍwstan. Z drugiej natomiast

strony, warunki przynaleønoúci do korporacji mog¹ byÊ ustalone

na tak minimalnym poziomie, øe ta grupa spo³eczna przekszta³ca siÍ

wklasÍ prost¹. Aby wejúÊwjej sk³ad wystarczy tylko dysponowanie materialnym

úrodkiem spo³ecznym danego typu. Graficznie rozbudowana

klasyfikacja spo³eczna wygl¹da w sposÛb nastÍpuj¹cy:

W ramach tej klasyfikacji da siÍ jeszcze wyeksplikowaÊ kategoriÍ

l i t e r a c k i e g o p r z e d s t a w i c i e l a k l a s y. BÍdzie to jednostka

spe³niaj¹ca wszystkie kryteria okreúlone przez wizerunek idealnego

cz³onka klasy, lecz nie dysponuj¹ca úrodkiem materialnym okreúlonego

typu.

W ramach úwiadomoúci spo³ecznej jednej klasy spo³ecznej (np.

w³aúcicieli) moøe dojúÊ do wytworzenia wielu wizerunkÛw idealnych

cz³onkÛw klasy. Zatemwramach jednej klasy spo³ecznej moøna wyrÛøniÊ

liczne korporacje i/lub stany o mniej lub bardziej sztywnych granicach.

W feudalnej strukturze gospodarczej klasa w³aúcicieli dzieli³a siÍ

na dwa zasadnicze od³amy. W³aúcicielami rzemieúlniczych si³ wytwÛrczych

byli mistrzowie ñ pe³noprawni cz³onkowie cechu rzemieúlniczego

218 Krzysztof Brzechczyn

zamkniÍta

(stan)

otwarta

(korporacja)

otwarta

(korporacja)

zamkniÍta

(stan)

prosta

z³oøona

klasa

spo³eczna

pe³na

cz¹stkowa

7 W tradycji marksowskiej mianem stanÛw okreúla siÍ grupy ludzi Ñfunkcjonuj

¹cych w rÛønych nadbudowach spo³eczeÒstwaî i wykonuj¹cych pracÍ nieprodukcyjn¹,

zob. Jacek Tittenbrun, Wprowadzenie do materialistyczno-historycznej teorii spo³eczeÒstw,

Kolegium Otryckie, Warszawa 1986, s. 99-101.

bez ktÛrego zgody nie moøna by³o prowadziÊ dzia³alnoúci wytwÛrczej8.

Kandydat na mistrza musia³ odbyÊ d³ugotrwa³¹ praktykÍ od 4 do 5 lat,

posiadaÊ pewien maj¹tek, oraz uiúciÊ op³atÍ za przynaleønoúÊ do cechu.

Dopiero po spe³nieniu tych warunkÛw adept stawa³ siÍ pe³noprawnym

cz³onkiem cechu. Cech ustala³ wielkoúÊ produkcji poszczegÛlnych warsztatÛw

rzemieúlniczych, ceny wyrobÛw i p³ace czeladnikÛw. Subklasa

w³aúcicieli rzemieúlniczych úrodkÛw produkcji tworzy³a zatem korporacjÍ

spo³eczn¹. W miejskiej strukturze gospodarczej obecni byli tzw.

partacze ñ wytwÛrcy prowadz¹cy dzia³alnoúÊ gospodarcz¹ poza cechow

¹ reglamentacj¹ i niespe³niaj¹cy wymogÛw narzucanych przez

idealny wizerunek rzemieúlnika. TÍ kategoriÍ spo³eczn¹ zaliczyÊ moøna

do nie-oficjalnej czÍúci klasy w³aúcicieli.

Z kolei o byciu szlachcicem decydowa³o urodzenie spo³eczne. Poniewaø

warunek ten by³ niezaleøny od jednostki, szlachta tworzy³a

ñ w przyjÍtym przeze mnie rozumieniu ñ stan spo³eczny.Wúwietle powyøszej

klasyfikacji empiryczny stan szlachecki by³ hybrydowat¹ grup

¹ spo³eczn¹, gdyøwczÍúci by³ ñwprzyjÍtym przeze mnie rozumieniu

ñ stanem spo³ecznym, a w czÍúci ñ korporacj¹ spo³eczn¹. Z jednej strony,

o przynaleønoúci do tzw. szlachty rodowej decydowa³o urodzenie,

a z drugiej ñ droga do przynaleønoúci stanu szlacheckiego by³a moøliwa

poprzez nobilitacjÍ krÛlewsk¹, ktÛra nadawana by³a za wybitne zas³ugi

w s³uøbie na rzecz krÛla.

Wracaj¹c do postawionego na wstÍpie problemu, zarÛwno XVI-

-wieczny szlachcic, jak i kapitalista II po³. XIX w. naleøeli do klasy

w³aúcicieli. Szlachcic naleøa³ do stanu spo³ecznego, a przedstawiciel

burøuazji do korporacji charakteryzuj¹cej siÍ minimalnymi warunkami

dostÍpu.

Problemem o wiele bardziej kontrowersyjnym jest prÛba inkorporacji

podzia³Ûw p³ciowych czy rasowych do niniejszego schematu. Wzbogacenie

stratyfikacji spo³ecznej o poziomy úwiadomoúciowe czy instytucjonalne

pozwala dopiero na naleøyte postawienie tego problemu.

Rozpatrzmy najprostszy wydawa³oby siÍ problem rÛønic p³ciowych.

Rozwi¹zanie tego moøe byÊ dwojakie. Moøna za³oøyÊ, øe na poziomie

materialnym kobiety i mÍøczyüni s¹ sobie rÛwni. WÛwczas rÛønice pomiÍdzy

p³ciami pojawi³yby siÍ dopiero na poziomie úwiadomoúciowym,

faworyzuj¹cym b¹dü dyskryminuj¹cym jedn¹ lub drug¹ p³eÊ.

Moøna rÛwnieø za³oøyÊ, øe rÛønice pomiÍdzy kobietami a mÍøczyznami

naleøy odnotowaÊ juø na poziomie materialnym. Wskazywa³aby na

to np. biologiczna predyspozycja do pe³nienia rÛønych rÛl spo³ecznych

åwiadomoúÊ a klasy spo³eczne 219

8 Jerzy Kuliszer, Powszechna historia gospodarcza úredniowieczna i czasÛw nowoøytnych,

t. 1ñ2, PWN, Warszawa, s. 223 oraz Marian Ma³owist, Studia z dziejÛw rzemios³a w okresie

kryzysu feudalizmu w zachodniej Europie w XIV i XV wieku, PWN, Warszawa 1954, s. 172.

czy zawodÛw. WÛwczas úwiadomoúÊ spo³eczna mog³aby byÊ ñ jednej

strony ñ wzmocnieniem i utrwaleniem rÛønic zachodz¹cych na poziomie

materialnym, a z drugiej ñ mia³aby wymiar dyskryminacyjny, jeøeli

jej treúci nie odpowiada³aby stanowi rzeczy zachodz¹cemu na poziomie

materialnym, lecz by³y wyrazem dominacji jednej czy drugiej p³ci.

3. OtwartoúÊ struktury klasowej a poziom koncentracji

w³adzy spo³ecznej

W nie-Marksowskim materializmie historycznym podstawowym kryterium

oceny systemÛw spo³ecznych jest poziom koncentracji w³adzy

spo³ecznej. Te spo³eczeÒstwa, w ktÛrych poziom kumulacji w³adzy

spo³ecznej jest mniejszy, uchodz¹ za systemy bardziej sprawiedliwe,

Ñdemokratyczneî czy postÍpowe. Tak wiÍc spo³eczeÒstwa z trzema

klasami rozdzielonymi: kap³anami, w³adcami i w³aúcicielami, bÍd¹ce

przybliøeniem systemÛw Ñdemokracji zachodniejî, maj¹ byÊ bardziej

sprawiedliwe od systemÛw Ñrealnego socjalizmuî. Odpowiednikiem

w n-Mmh tego systemu spo³ecznego jest spo³eczeÒstwo trÛjpanowania

klasowego, w ktÛrym jedna i ta sama klasa spo³eczna panuje nad úrodkami

przymusu, produkcji i indoktrynacji. Wychodz¹c konsekwentnie

z za³oøonej klasyfikacji okazuje siÍ øe Ñrealny socjalizmî by³ gorszy od

systemÛw faszystowskich, gdyø w tym pierwszym systemie klasa

panuj¹ca kontrolowa³a wszystkie materialne úrodki spo³eczne natomiast

aparat partii faszystowskiej by³ jedynie klas¹ podwÛjn¹, kontroluj

¹c¹ úrodki przymusu i indoktrynacji.

Rozbudowa powyøszej klasyfikacji podzia³Ûw spo³ecznych pozwala

zaproponowaÊ inne kryterium oceny. Jest nim mianowicie poziom

otwartoúci (resp. zamkniÍtoúci) systemÛw spo³ecznych. Jest to kryterium

niezaleøne od kryterium kumulacji panowania spo³ecznego. Pod

tym wzglÍdem systemy trÛjklasowe mog¹ byÊ spo³eczeÒstwami stanowymi,

w ktÛrych dostÍp do klasy panuj¹cej zawarowanymi jest takimi

warunkami (np. pokrewieÒstwo), øe osoba z zewn¹trz, pretenduj¹ca do

roli cz³onka zbiorowoúci dysponentÛw úrodkami panowania spo³ecznego,

nie jestwstanie ich spe³niÊ. Z drugiej natomiast strony moøna sobie

wyobraziÊ systemy trÛjpanowania klasowego, w ktÛrych warunki

dostÍpu do klasy panuj¹cej s¹ ustalone na tak minimalnym poziomie,

øe mog¹ byÊ spe³nione przez kaødego. Poziom otwartoúci danego systemuspo

³ecznego wp³ywa zatem na akceptacjÍ danego systemu panowania,

niezaleønie od dokonuj¹cego siÍ w nim stopnia kumulacji w³adzy

spo³ecznej. Zatem powodem rewolucji spo³ecznych nie jest juø sam fakt

podzia³Ûw spo³ecznych na gÛrÍ i do³y, ale dostÍpnoúÊ owej gÛry dla

do³Ûw. Moøna zaryzykowaÊ tezÍ, øe rozmaite dziedziny øycia spo³ecz-

220 Krzysztof Brzechczyn

nego charakteryzuj¹ siÍ rÛønym stopniem otwartoúci. Wydaje siÍ, øe

najwiÍksz¹ otwartoúci¹ we wspÛ³czesnym spo³eczeÒstwie charakteryzuje

siÍ sfera gospodarcza, gdzie o przynaleønoúci do klasy w³aúcicieli

decyduje dysponowanie úrodkami produkcji, najmniejsz¹ zaú sfera

kulturowa øycia spo³ecznego, gdyø kasty kap³aÒskie z regu³y generuj¹

w³asny auto-wizerunek. Klasa kap³aÒska jest zawsze klas¹ z³oøon¹.

Warunkiem przynaleønoúci do niej, oprÛcz dysponowania úrodkami

produkcji duchowej, jest spe³nianie takøe kryteriÛw nak³adanych przez

ideologiczny wizerunek idealnego reprezentanta klasy.

4. OtwartoúÊ systemu spo³ecznego a dynamika spo³eczna

Poziom otwartoúci (resp. zamkniÍtoúci) podzia³Ûw spo³ecznych nie jest

li tylko dalszym wysubtelnieniem istniej¹cej typologii spo³eczeÒstw,

lecz ma rÛwnieø waøkie znaczenie dla teorii dynamiki spo³ecznej, albowiem

jednym z waøniejszych problemÛw teoretycznych w n-Mmh jest

czas dokonuj¹cych siÍ przeobraøeÒ spo³ecznych. Okres pe³nego rozwoju

spo³eczeÒstwa politycznego ñ jak pokaza³a historia spo³eczeÒstwa

sowieckiego ñ wynosi oko³o 80 lat9. RozwÛj spo³eczeÒstwa konfesyjnego

przebiega w okresie 2000 lat10. Dysproporcje te s¹ tak znaczne, øe

same przez siÍ potrzebuj¹ wyjaúnienia.

Rozpatrzmy ten problem na przyk³adzie pewnego fragmentu nie-

-Marksowskiego materializmu historycznego ñ teorii w³adzy. Ewolucja

spo³eczeÒstwa politycznego jest pochodn¹ stosunkÛw pomiÍdzy parami

antagonistycznych klas w³adcÛw i obywateli. Realizacja interesu

w³adzy ñ wzrost regulacji w³adczej ñ odbywa siÍ kosztem autonomii

obywatelskiej. Z kolei tendencja maksymalizacji regulacji w³adczej jest

wynikiem konkurencji politycznej zachodz¹cej wewn¹trz klasy w³adcÛw11.

Ten w³adca, ktÛry z rozmaitych powodÛw, np. ideowych, opÛüniaÊ

siÍ bÍdzie w realizacji swojego interesu spo³ecznego polegaj¹cego

na maksymalizacji zakresu regulacji, zostanie zdominowany przez innych

w³adcÛw pozbawionych tego rodzaju skrupu³Ûw. W rezultacie

Ûw w³adca albo zapomni o swoich ideowych przekonaniach i nauczy

åwiadomoúÊ a klasy spo³eczne 221

9 L. Nowak, U podstaw teorii socjalizmu, t III: Dynamika w³adzy. O strukturze i koniecznoúci

zaniku socjalizmu, Nakom, PoznaÒ 1991, s. 213-219.

10 Model spo³eczeÒstwa konfesyjnego zawieraj¹cy interpretacjÍ g³Ûwnych trendÛw

rozwojowych chrzeúcijaÒstwa zak³ada, iø idealne spo³eczeÒstwo konfesyjne przechodzi

przez fazy pierwotnego odrzutu, absorpcji alternatyw, schizm, ekumenizmu, asymilacji

i paganizacji, zob. Piotr Buczkowski, Andrzej Klawiter, L. Nowak, Religia jako struktura

klasowa. Przyczynek do nie-Marksowskiego materializmu historycznego, ÑStudia Religiologicaî

1987, nr 20; artyku³ ten zosta³ nastÍpnie jako dodatek (vi) przedrukowany w:

L. Nowak, U podstaw teorii socjalizmu, t. I, dz. cyt., s. 271- 313.

11 L. Nowak, U podstaw teorii socjalizmu, t. III, dz. cyt., s. 91-93.

siÍ powiÍkszaÊ swoje wp³ywy, albo zostanie wyeliminowany z hierarchii

w³adczej i zast¹piony przez kogoú, kto skuteczniej potrafi zabiegaÊ

o swoje (materialne) interesy. Tak czy inaczej w wyniku mechanizmu

eliminacji ideowych w³adcÛw i uczenia siÍ mniej ideowych, klasa w³adcÛw

jako ca³oúÊ powiÍksza zakres regulacji w³adczej. Globalny wzrost

regulacji w³adczej prowadzi do wzrostu niezadowolenia spo³ecznego,

ktÛrywodpowiednich warunkach moøe przekszta³ciÊ siÍwrewolucjÍ.

Typowy w³adca powiÍksza zatem zakres swojej regulacji, aby nie

zostaÊ zdominowanym przez swoich konkurentÛw klasowych. Na intensywnoúÊ

tej konkurencji wp³ywa zaú poziom otwartoúci (zamkniÍtoúci)

danej klasy spo³ecznej. Niekontrolowany dop³yw nowych adeptÛw

do w³adzy intensyfikuje konkurencjÍ polityczn¹. Nowi uczestnicy

struktury w³adzy, dysponuj¹c ñwporÛwnaniu ze Ñstarymi wyjadaczamiî

ñ niewielkimi sferami regulacji, staraj¹ siÍ ÑodrobiÊ zaleg³oúciî, powiÍkszaj

¹c zakres swojej regulacji. Starzy w³adcy w obawie przed

utrat¹ pozycji zmuszeni s¹ rÛwnieø do bardziej wytÍøonej maksymalizacji

regulacji w³adczej.Wefekcie nastÍpuje szybszy wzrost globalnego

zakresu regulacji w³adczej, prowadz¹c do oporu klasy obywatelskiej12.

Ograniczenie dop³ywu nowych cz³onkÛw do struktury w³adzy

os³abia wewn¹trzklasow¹ konkurencjÍ os³abiaj¹c tempo wzrostu regulacji

w³adczej. Kiedy dana struktura jest idealnie zamkniÍta ñ wewnÍtrzna

konkurencja jest ograniczona b¹dü nawet zanika. Ten stan

rzecz gwarantuje zachowanie satysfakcjonuj¹cego obywateli zakresu

autonomii politycznej, co ³agodzi konflikt spo³eczny i spowalnia ewolucjÍ

ca³ego uk³adu. Z kolei niekontrolowana otwartoúÊ struktury politycznej

prowadzi do nadwyøki kandydatÛw do w³adzy. Nadmierny

przyp³yw adeptÛw sztuki rz¹dzenia intensyfikuje wewn¹trzklasow¹

konkurencjÍ polityczn¹. To zaú ñ w planie globalnym ñ prowadzi do

wzrostu regulacji w³adczej, ktÛry po przekroczeniu pewnego progu

wywo³uje wzrost napiÍÊ spo³ecznych, przyúpieszaj¹c ewolucjÍ ca³ego

uk³adu spo³ecznego.

Pora teraz wyjaúniÊ tak znaczne odrÍbnoúci pomiÍdzy rozwojem

spo³eczeÒstwa konfesyjnego a politycznego. DuchowieÒstwo katolickie,

ktÛrego odpowiednikiem w modelu spo³eczeÒstwa konfesyjnego

jest klasa kap³aÒska, w powyøszym rozumieniu by³o stanem. Idealny

wizerunek kap³ana nak³ada³ wysokie wymagania na adeptÛw posiadaj

¹cych duchowe aspiracje. Wyklucza³ on sprawowanie tej roli spo³ecz-

222 Krzysztof Brzechczyn

12 Dotychczasowe materialistyczne modele rozwoju spo³eczeÒstwa politycznego

zak³ada³y, øe w³adcy dysponuj¹ mniej wiÍcej rÛwnymi sferami regulacji w³adczej; o innych

konsekwencjach zniesienia tego za³oøenia pozwalaj¹ce wyeksplikowaÊ podzia³y

pokoleniowe we w³adzy, zob. Krzysztof Brzechczyn, Pokolenia a demokracja. Przyczynek

do teorii w³adzy w nie-Marksowskim materializmie historycznym, [w:] P. W. Juchacz,

R. Koz³owski (red.), Filozofia a demokracja, WN IF UAM, PoznaÒ 2001.

nej przez kobiety, a przed pozosta³ymi stawia³ surowe warunki dostÍpu

ñ przestrzeganie celibatu, posiadanie odpowiednich kwalifikacji

znaczone ukoÒczeniem seminarium itd.Wten sposÛb ograniczenie wewn

¹trzklasowej konkurencji hamowa³o wzrost panowania duchowego

i gwarantowa³o wiernym znaczny poziom autonomii duchowej.

Takich barierwzasadzie nie by³owspo³eczeÒstwie socjalistycznym.

Warunkiem przynaleønoúci do partii komunistycznej by³o z³oøenie odpowiedniej

deklaracji wyraøaj¹cej zamiar przyst¹pienia. Dalsza kariera

wyraøaj¹ca siÍ w przejúciu w szeregi aparatu partyjnego by³a rezultatem

osobistych cech adepta, np. s³uøalczoúci, po³¹czonych z ambicjami

w³adczymi. Aparat partyjny, ktÛrego odpowiednikiem w modelu spo³eczeÒstwa

socjalistycznego jest klasa trÛj-panuj¹ca, moøna utoøsamiÊ

z korporacj¹ stawiaj¹c¹ adeptom sztuki rz¹dzenia minimalne warunki

dostÍpu. Nowi cz³onkowie partii stanowili zatem narybek, z ktÛrego rekrutowali

siÍ w³adcy. Ten niekontrolowany nap³yw w³adcÛw intensyfikowa

³ konkurencjÍ polityczn¹, co przyczynia³o siÍ do zaostrzenia konfliktu

spo³ecznego i przyúpieszenia ewolucji systemu politycznego.

åwiadomoúÊ a klasy spo³eczne 223