psychologia jako nauka
o świadomości

nieklasyczne wersje psychologii jako nauki o świadomości

Główne szkoły

• Mówimy o jednej klasycznej psychologii świadomości, lecz nieklasycznych wersji psychologii świadomości było wiele:

• William James - strumień myśli.

• Franz Brentano - psychologia aktów.

• James R. Angell - funkcjonalizm.

• Wilhelm Dilthey - psychologia rozumiejąca.

• Henri Bergson:

• „O bezpośrednich danych świadomości".

• Psychologia postaci

• Kurt Kofka, Max Wertheimer, Wolfgang Köhler, Kurt Lewin.

• Radziecka koncepcja świadomości ekstrospekcyjnej.

• Koncepcja fenomenologiczna świadomości - jako kulminacja.

Cechy wspólne
oraz wewnętrzne zróżnicowanie

• Wspólny mianownik nieklasycznych koncepcji świadomości.

• Czy istnieje jedna nieklasyczna koncepcja świadomości?

• Wewnętrzne zróżnicowanie nieklasycznej psychologii jako nauki o świadomości.

• W czym poszczególne koncepcje i szkoły różniły się od siebie.

W opozycji do koncepcji klasycznej

• O ile psychika w teorii Klasycznej Psychologii Świadomości była monadą bez okien:

• Oderwaną od ciała (paralelizm, Körper).

• Oderwaną od świata (fenomenalizm).

• Bez podmiotu (aktualizm).

• Poza czasem (aktualizm w drugim znaczeniu).

• Martwym, analizowanym pośmiertnie:

• Angell - psychologowie klasyczni mieli do czynienienia z analizą pośmiertną swojego przedmiotu badania chwytali go nie w jego dzianiu się tylko już po jego śmierci.

• Statycznym i mechanicznym…

• o tyle NPŚ oferowały coś dokładnie przeciwnego:

• Przeżywanie własnego ciała, eksponowanie związku świadomości z ciałem (Leib).

• Tezę o związku świadomości ze światem, różnie zresztą uzasadnianą:

• od wskazywania nań, jako na konstytutywny rys świadomości, aż do darwinowskich, adaptacyjnych uzasadnień.

• Konieczność wprowadzenia i podjęcia problematyki podmiotu świadomości.

• Powiązanie świadomości z czasem (przeszłym, przyszłym i teraźniejszym).

• Ujęcie psychiki jako żywej, stającej się w każdym momencie, dynamicznej, znaczącej, tzn. sensownej (nie sterowanej wyłącznie poprzez mechaniczne podniety i prawa asocjacji), analizowanej w swym dzianiu się, nie pośmiertnie, tylko źródłowo, tak jak się ona jawi.

Fenomenologiczność

• Fenomenologiczność metodologiczna w obrębie nieklasycznej psychologii świadomości.

• Husserl: zurick zu dem Sache

• z powrotem do rzeczy, od teorii do rzeczy.

• Nieuprzedzony przez wcześniejsze założenia opis pewnego typu przedmiotu danego w odpowiednim typie doświadczenia (epoche).

• Dygresja:

• potocznie - lecz w duchu Platona i Locke’a - sądzi się, że własne stany psychiczne poznajemy bezpośrednio, cudze pośrednio, przez analogię, wnioskując.

• Ingarden mówi o tym, że możliwe jest bezpośrednie poznawanie cudzych stanów psychicznych.

• Swoje pośrednio, cudze pośrednio (behawioryzm).

Antynaturalizm
Wilhelm Dilthey (1833-1911)

• Kontrowersja/spór:

• Naturalizm

versus

• Antynaturalizm

• Naturalizm etyczny

• Naturalizm przedmiotowy

• Naturalizm metodologiczny

• Naturalizm estetyczny

Rozumienie i przeżywanie

• „dźwięki, jakie składają się na utwór muzyczny, płótno, na którym się coś namalowało, sala sądowa, gdzie się wydaje wyroki mają z przyrody jedynie swoje tworzywo.

• Natomiast każda operacja nauk humanistycznych przeprowadzona na takich zewnętrznych formach, ma do czynienia jedynie z sensem i znaczeniem, jakie uzyskały one dzięki działaniu ducha, służy rozumieniu, które to znaczenie, ten sens w nich ujmuje”.

• „Ekspresja przeżycia może zawierać więcej ze związku psychicznego, niż zdolna jest zauważyć wszelka introspekcja.

• Czerpie ona z głębi, których świadomość nie rozświetla”.

• „Jedynie czyny człowieka, utrwalone ekspresje życiowe, ich oddziaływanie na innych, pouczają go o nim samym; tak oto uczy się poznawać samego siebie jedynie na okrężnej drodze rozumienia”.

• „Dlatego ekspresja zawiera w sobie więcej z przeżycia, niż zdolna jest zarejestrować samoobserwacja”.

• „Sam przeżywam swoje stany, jestem wpleciony w kontekst oddziaływań społeczeństwa jako punkt przecinania się różnych jego systemów. Te systemy pochodzą z tej samej natury ludzkiej, którą przeżywam w sobie i rozumiem u innych. Język, w którym myślę rozwijał się w czasie i wyrastały z niego moje pojęcia.

• Dlatego aż po niezbadane głębie mojej jaźni jestem istotą historyczną”.

• „W ten sposób przeżycie czasu we wszystkich kierunkach określa treść naszego życia. Dlatego też teoria uznająca czysto idealny charakter czasu nie ma w naukach humanistycznych żadnego sensu”.

• „W przeżywaniu obecny jestem dla siebie jako zestrój. Każda zmiana sytuacji odmienia położenie całości życia.

• Podobnie w każdej ekspresji życiowej, która zostaje przez nas zrozumiana, oddziaływuje zawsze całość życia” (holizm).

• „Najbardziej swoista natura rozumienia polega właśnie na tym, że - inaczej niż w wypadku poznawania przyrody - nie operuje się tu czymś podlegającym jednoznacznemu określeniu”.

• Przyrodę się opisuje i wyjaśnia.

• Człowieka się (opisuje i) rozumie.

Brentano:
zagadka świadomości

• Każdy akt świadomości ma dwa przedmioty.

• Jeden przedmiot to jest zwykły obiekt tego aktu np. słyszę dzwonek i on jest przedmiotem mojej percepcji.

• Ale każdy akt świadomości ma jeszcze sam siebie za przedmiot - i to jest drugi przedmiot każdego aktu.

• Kiedy percypuję dzwonek - jeśli robię to świadomie - to tym samym (ex opere operato) spostrzegam, że słyszę, że percypuję.

Nieklasyczne rozumienie
świadomości

• Do natury świadomości należy to, że jest ona intencyjna - odznacza się intencyjnością.

• Jest to jedno z ciekawszych rozwiązań problemu odróżnienia tego co fizyczne i tego co psychiczne. Klasyczni psychologowie nie potrafili tego zrobić.

• Termin intencyjny pochodzi od łacińskiego tendere in aliquid - zmierzać ku czemuś.

• Świadomość zawsze kieruje się ku czemuś - stąd intendere.

• Nie ma to nic wspólnego z intencją w sensie zamiaru.

• To coś ku czemu się kieruje nazywamy intencjonalnym odpowiednikiem świadomości.

• Pojawia się rozróżnienie na

• akt i przedmiot świadomości.

• To akt jest tym co interesuje psychologa.

• Narodziny relacyjnego ujęcia psychiki.

Nieklasyczne rozumienie
świadomości

• Jamesa metafora strumienia świadomości.

• Za pomocą tej metafory chwyta się świadomość w taki sposób, o jakim się psychologom klasycznym w ogóle nie śniło.

• Strumień świadomości nie składa się z części, jest płynięciem, jest jednością i ciągłością.

James: pięć cech myślenia

• We notice immediately five important characters in the process, of which it shall be the duty of the present chapter to treat in a general way:

• Every thought tends to be part of a personal consciousness.

• Within each personal consciousness thought is always changing (Thought is in Constant Change).

• Within each personal consciousness thought is sensibly continuous.

• It always appears to deal with objects independent of itself - that is, it is cognitive, or possesses the function of knowing.

• It is interested in some parts of these objects to the exclusion of others, and welcomes or rejects - chooses from among them, in a word - all the while.

Świadomość

• Metafora strumienia świadomości jest pewnym rozstrzygnięciem na rzecz określonego ujęcia struktury świadomości:

• Po pierwsze świadomość jest szczególnego rodzaju szeregiem przeżyć.

• Po drugie przesądza się tutaj jedność świadomości jako jej cechę konsytytutywną.

• Po trzecie świadomość tak w przekroju podłużnym jaki i poprzecznym jest całością organiczną.

Rzecz czy relacja?

• Pojawia się spór czy też kontrowersja:

• Strukturalizm vs funkcjonalizm.

• Titchener i Angell:

• obydwaj wychodzą od metafor biologicznych, ale zupełnie odmiennie je interpretują.

• Dla Titchenera funkcje są zmienne, natomiast stałe są struktury.

• Dla Angella odwrotnie.

Błąd psychologii klasycznej…

Transcendencja danych zmysłowych

• Akt (świadomość) transcenduje siebie wykraczając ku przedmiotowi.

• Co to znaczy?

• Przede wszystkim trzeba powiedzieć, że transcendowane są:

• dane zmysłowe

• i ostatecznie świadomość ma do czynienia z czymś, co ma sens, z przedmiotem – a nie zbiorem wrażeń czy atomów psychicznych.

Konstanzahnname

• Obowiązująca w ramach Klasycznej Psychologii tzw. zasada stałości głosi, iż istnieje ścisły i stały, jedno-jednoznaczny związek między podnietami a odpowiadającymi im wrażeniami.

• "przyjmowano w filozofii niemal powszechnie, że przedmiotem bezpośrednio spostrzeganym jest nie sam przedmiot zewnętrzny (fizyczny i pozaorganiczny), lecz jego obraz w mózgu lub zespół wrażeń w umyśle" (Hempoliński).

• W związku z tym nie jest możliwe:

• Po pierwsze, percypowanie tego samego przedmiotu (te same podniety) i w efekcie, posiadanie dwóch odrębnych spostrzeżeń (czyli dwa różne zestawy wrażeń).

• Po drugie, odbieranie dwóch różnych zestawów podniet, a w efekcie spotrzeganie tego samego przedmiotu.

• W 10. latach XX wieku pojawił się jednak kierunek, który zachwiał powyższym przekonaniem - była to psychologia postaci.

• W pomysłowych eksperymentach badacze wykazali, że rzeczywistość zachowuje się inaczej, niż to sugeruje zasada stałości.

Jakości postaciowe

• Eksperymenty Köhlera i Wertheimera ze zjawiskiem ruchu pozornego fi

• oraz spostrzeganiem u kur.

• Powstanie koncepcji jakości postaciowych.

• Christian von Ehrenfels:

• Asumatywne

• Transponowalne

• przeniesienie tej psychologicznej teorii na całość wszechświata.

Jeden obraz: dwa spostrzeżenia

Transponowalność postaci

Myślenie twórcze
u szympansów

Świadomość i czas

• Transcendowanie teraźniejszości, za Husserlem, jest najczęściej ujmowane w kategoriach retencji i protencji.

• Retencja jest współdaniem przeszłości z teraźniejszością, a protencja jest współdaniem przyszłości z teraźniejszością.

• Chodzi tutaj o to, jak specyficznie dane nam jest to, co się dzieje w czasie, mianowicie jak się uteraźniejsza przyszłość, jak uteraźniejszywszy się staje się przeszłością.

• Na gruncie polskim, za Ingardenem, mówi się o retencji jako o żywej pamięci.

Perspektywiczność

• Innym charakterystycznym rysem świadomości jest jej perspektywiczność.

• Świadomość zawsze ujmuje swój przedmiot w określonej perspektywie, zatem perspektywiczność jest istotnym rysem świadomości, pojawiającym się w rozwinięciu intencyjności.

• To, co jest wyjątkowo ważne, to fakt, że owa perspektywiczność jest cieleśnie określona.

Jedność świadomości

• Jedność świadomości jest czymś niezwykle złożonym, wieloaspektowym.

• Jednym z aspektów jest ciągłość świadomości - to jest coś, co się narzuca - gdyż strumieniowość sygnalizuje od razu ciągłość świadomości.

• Jedność świadomości ma swój aspekt jeszcze inny, mianowicie aspekt stałości przedmiotu świadomości - jedność świadomości jest tutaj ugruntowana na tej stałości przedmiotu.

• Jedność świadomości ma też aspekt podmiotowy - jest określona przez tożsamość podmiotu świadomości.

Unitas multiplex

• Mamy więc trzy aspekty jedności świadomości - aspekt ciągłości, stałości przedmiotu i tożsamości podmiotu świadomości.

• Mówiąc o jedności świadomości przeczy się od razu złożoności świadomości z części, właśnie z atomów i przeczy się także od razu bezwzględnej prostocie świadomości.

• W ramach eksplikacji pozytywnej wskazuje się, że świadomość jest jednością w wielości czy jednością w różnorodności - unitas multiplex.

Ciągłość świadomości

• Ciągłość stopni świadomości - teza ta jest właściwa tzw. polowym teoriom świadomości - Feldtheorien des Bewusstseins.

• Jeśli istnieją płynne przejścia w stopniach świadomości, to istnieje także płynne, nieostre przejście od tego, co jest jeszcze świadome do tego, co jest już nie świadome.

• Ciągłość funkcjonalna - chodzi o to, że jedna funkcja przechodzi w drugą płynnie, aczkolwiek wyraźnie oddzielają od siebie, na przykład, percepcję przedmiotu, od związanej z tym przedmiotem, na przykład, radości, czy potem od chcenia tego przedmiotu.

• Ale odmienność tych rozmaitych fragmentów strumienia świadomości nie przekreśla jedności.

• Ciągłość aktualna - chodzi o to, że w świadomości zawsze się coś dzieje.

• Związek świadomości i ciała wywołuje kwestię obiektywizowania się świadomości, czyli kolejnego rysu - obiektywności świadomości.

• Świadomość obiektywizuje się w trzech takich obszarach czy dziedzinach:

• W tym, co się dzieje w ciele (de Biran, Abramowski).

• W zachowaniu werbalnym.

• W postępowaniu jednostki.