3. Miejsce antropologii wśród nauk o człowieku

Ogólny, wszechogarniający charakter antropologii ujawni się wówczas, gdy przedstawię jej poddyscypliny oraz nauki pomocnicze, z których wyników korzysta ona czasem tak intensywnie, że po części je zawłaszcza. Te dyscypli-

3. Miejsce antropologii wśród nauk o człowieku

39

ny pomocnicze są oczywiście odrębnymi naukami, które bynajmniej nie poj­mują swojego zadania jako służby wobec jakiejkolwiek innej dyscypliny.

W niniejszym podrozdziale zaprezentuję pewną koncepcję wewnętrzne­go podziału antropologii oraz jej granic. Wydaje się, że pozwoli ona najlepiej i najbardziej logicznie odnaleźć się w gąszczu problematyki, którą zajmuje się antropologia oraz dziedziny jej pokrewne. Propozycja ta ma charakter porząd­kujący i sprawozdawczy, nie pretenduje więc do roli koncepcji absolutnie obo­wiązującej.

3.1. Poddyscypliny antropologii

Najgłębszy i najistotniejszy, z punktu widzenia problematyki badawczej i podstaw metodologicznych, jest podział na antropologię kulturową i fizycz­ną. W tradycji europejskiej terminem „antropologia" określało się do niedaw­na naukę o fizycznym zróżnicowaniu człowieka, w niektórych krajach czyni się tak do dziś (w Niemczech na przykład Anthropologie była to do niedawna tylko antropologia fizyczna, podobna jest polska tradycja językowa). W tych krajach antropologię kulturową lub społeczną określono terminami „etnolo­gia", „etnografia" czy „ludoznawstwo". W Polsce było tak przez długie dzie­sięciolecia.

W dziejach refleksji antropologicznej panował zresztą absolutny nieład terminologiczny, a zakres znaczeniowy poszczególnych pojęć pozostawał nie­jasny. Będę się starała wprowadzić pewien porządek do problematyki antro­pologicznej, z konieczności pomijając różnorodność terminologii.

Z podziałem antropologii na fizyczną i kulturową (społeczną) wiąże się zasadnicze pęknięcie w obrębie całej dyscypliny - jedna bowiem należy do na­uk przyrodniczych, druga do nauk humanistycznych. W związku z tym, moż­na podważać zasadność wiązania tych dwóch dziedzin badawczych w jedną naukę. Przy takim podejściu, używanie w obu wypadkach jednego terminu -„antropologia" - może być traktowane jako w znacznej mierze przypadkowe. Jednakże w dziejach obu poddyscyplin nie dostrzegamy bynajmniej izolacji, ale wręcz przeciwnie - ścisłe współdziałanie. Mimo głębokich różnic metodo­logicznych badania nad kulturami, społeczeństwami i nad fizycznymi typami ludzkimi od zarania rozwoju obu kierunków pozostawały ze sobą w bliskim związku; nawet ci sami autorzy zamieszczali w tych samych publikacjach in­formacje z obu dziedzin (por. Malinowski 2005; Radcliffe-Brown 1922).

Antropologowie kulturowi lub społeczni otrzymują dość gruntowne wy­kształcenie w zakresie antropologii fizycznej, co umożliwia im przynajmniej bierne korzystanie z jej wyników. W dalszych rozdziałach skupię się na docie­kaniach i efektach badań antropologii społecznej i kulturowej, by jednak zro­zumieć stosunek między tą dziedziną a antropologią fizyczną, trzeba tej ostat­niej poświęcić trochę miejsca.

40 Rozdział 1. Przedmiot antropologii

3.2. Antropologia fizyczna

Najogólniej rzecz biorąc, antropologia fizyczna jest nauką o fizycznym zróżnicowaniu człowieka w przestrzeni i w czasie oraz o biologicznym rozwo­ju gatunku Homo sapiens, rodzaju Homo, a nawet rodziny Hominidae. Antro­pologia fizyczna ma wiele związków z antropologią kulturową przez swój przedmiot zainteresowań, musi więc brać pod uwagę wyniki jej badań. Powin­na na przykład uwzględniać rozwój kultury, istniejącej już u gatunków bezpo­średnio poprzedzających Homo sapiens; musi brać pod uwagę czynnik kultu­rowy, badając proces historycznej i przestrzennej zmienności budowy fizycznej człowieka kierującego się w codziennej walce o przetrwanie w znacznym stop­niu względami kulturowymi, na przykład normami estetyki, sposobem odży­wiania się, trybem życia. Jednocześnie antropologia kulturowa ze wszech miar potrzebuje efektów badań antropologii fizycznej, gdyż kultura człowieka, w ujęciu zarówno historycznym, jak i przestrzennym, jest ściśle związana z bio­logicznymi cechami gatunku Homo sapiens i rodzaju Homo. Inne uzasadnienie wzajemnego korzystania obu dziedzin ze swoich osiągnięć wiąże się z pojmo­waniem kultury jako pozabiologicznego mechanizmu adaptacyjnego. Choć funkcja adaptacyjna nie jest jedyną funkcją kultury (można by mówić choćby o funkcji ekspresyjnej), nie ma wątpliwości, że jest to funkcja ze wszech miar istotna, a w początkach procesu rodzenia się kultury absolutnie kluczowa. Wzory kultury tworzyły się nie tylko zgodnie z pewną strukturą biofizyczną, ale też zgodnie ze stosunkiem tej struktury do środowiska. Stanowiły więc ro­dzaj zarówno nadbudowy, jak i substytutu struktury biologicznej w kontakcie ze środowiskiem przyrodniczym. Wytwory i mechanizmy kulturowe pomagają człowiekowi wykorzystywać zasoby środowiska z jak największym pożytkiem. Jest to szczególnie ważne w początkach tworzenia się kultury, ale uwarunko­wania biologiczne oddziaływują we wszystkich bez wyjątku okresach rozwoju człowieka; z niemniejszą siłą we współczesnym społeczeństwie przemysłowym niż w społeczeństwie górnego paleolitu. Wraz z rozwojem kultury można, jak się zdaje, mówić o coraz lepszym zaspokajaniu potrzeb człowieka, nie znaczy to jednak, że w procesie rozwoju kultury, jej komplikowania się i specjalizowa­nia społeczeństwo uwalnia się od uwarunkowań biologicznych.

Antropologia fizyczna musi brać pod uwagę fakt, że rodzaj ludzki jako jedyny stworzył kulturę, która stanowi jego specyficzny i ogromnie ważny, jeśli nie najważniejszy, mechanizm adaptacji.

3.3. Antropologia kulturowa i jej działy

Wszystkie dziedziny stanowiące rdzeń antropologii kulturowej mają pewną wspólną właściwość. Jest nią poszukiwanie cech typowo ludzkich, czy­li takich, które wiążą się z kulturową istotą człowieka. Dotyczy to także antro-

3. Miejsce antropologii wśród nauk o człowieku

41

pologii fizycznej, która szuka cech biologicznych specyficznych dla gatunku Homo sapiens, zwłaszcza mających związek z powstaniem i rozwojem kultury ludzkiej. Antropologię kulturową interesują odrębności międzyosobnicze wy­nikające z faktu posiadania przezeń kultury. Poszukiwanie cech specyficznie ludzkich to nić łącząca pozornie tak odległe nauki, jak nauka o religii i nauka o rozwoju fizycznej budowy człowieka, nauka o materialnych przejawach naj­wcześniejszych okresów kultury i nauka o językach pierwotnych.

Przedstawię teraz wewnętrzne podziały w obrębie antropologii kulturo­wej oraz spory wokół terminów stosowanych do ich określenia. Wszystkie te podziały i propozycje porządkujące mają charakter dyskusyjny. Mimo pewnej umowności uważam je za niezbędne do stworzenia całościowego obrazu dys­cypliny i ustalenia jej miejsca wśród innych nauk o człowieku.

Podziały te nie zawsze występują z całą jasnością w świadomości antro­pologów. W odniesieniu do wyróżnionych tu - do pewnego stopnia sztucznie - poddyscyplin (a ściślej - pól zainteresowań) antropologii bywają używane czasem takie pojęcia, jak „etnologia" czy „etnografia". Będę jednak unikała tego rodzaju skojarzeń, by uniknąć zagmatwanej i dla tej książki nieistotnej dyskusji terminologicznej. Pominięta tu zatem zostanie kwestia niezwykle cha­otycznego rozwoju terminologii stosowanej do określania dziedzin wiedzy o społeczeństwach pierwotnych, wiejskich czy ludowych. W dziejach antropo­logii bałagan był tak ogromny, a sposób używania poszczególnych pojęć tak dowolny, że stosowna wydaje się rezygnacja z bliższych informacji na ten te­mat. Co więcej, wydaje się, że do owej tak zmiennej terminologii znakomita większość antropologów po prostu nie przywiązuje większej wagi.

W związku z tym, że niektórzy antropologowie dostrzegli konieczność podjęcia działań na rzecz społeczności, z którymi się stykali, zaczęto określać ich jako przedstawicieli subdyscypliny zwanej antropologią stosowaną. W jej ramach prowadzi się badania nakierowane na wprowadzanie konkretnych rozwiązań mających poprawić sytuację społeczną, ekonomiczną lub politycz­ną poszczególnych grup.

W ostatnich dziesięcioleciach szczególnego znaczenia nabrały badania nad grupami etnicznymi i nad zjawiskami patologii społecznej w obrębie wie-loetnicznych centrów miejskich. Wiedza antropologiczna pochodząca z tych badań bywa rzeczywiście stosowana w polityce społecznej; tak było w Stanach Zjednoczonych za kadencji prezydenta Lyndona Johnsona. Wiedza antropo­logów bywała zresztą wykorzystywana w praktyce już wcześniej, na przykład przez instytucje zarządzające koloniami, ale dopiero od niedawna mówi się o antropologii stosowanej jako o odrębnej specjalności. Informacje antropo­loga potrzebne są szczególnie tam, gdzie kulturowo różnią się od siebie rzą­dzący i rządzeni, autorzy reform społecznych i ci, którzy mają być przedmio­tem tych reform. W zasadzie zatem antropologię można podzielić na antropo­logię akademicką, która stawia sobie cele głównie poznawcze, i antropologię stosowaną, nastawioną na działania na rzecz badanych społeczności.

Rozdział 1. Przedmiot antropologii

Ramka 1.2. Etnografia i etnologia

Wielu autorów stosuje terminologiczne rozróżnienie etnografii i etnologii (czasem do­dając jeszcze inne dziedziny), posługując się w gruncie rzeczy zupełnie odmiennymi kryteriami. I tak, na przykład, Claude Levi-Strauss podział na etnografię, etnologię i an­tropologię kulturową wiąże wyłącznie ze stopniem ogólności twierdzeń, do których for­mułowania zdążają. Etnografia jest więc dla niego nauką ściśle opisową, zajmującą się

Wewnętrznej systematyzacji antropologii akademickiej dokonuje się we­dle różnych kryteriów, na przykład wedle kryterium ogólności twierdzeń, ich cech metodologicznych i przedmiotowych. Kilka propozycji systematyzacji antropologii akademickiej przedstawiam w Tabeli 1.2.

Tabela 1.2. Systematyzacja antropologii akademickiej

	Autor koncepcji podziału	Kryteria podziału	■MmMMMMMMMNNMHNHNMIIMMMNmMlMlNMWMM Poddyscypliny
	Claude Levi-Strauss	ogólność twierdzeń	etnografia
			etnologia
			antropologia
	Edward E. Evans-Pritchard	metoda, przedmiot	badania biologiczne (antropologia
			fizyczna)
			badania historyczne (etnologia,
			archeologia historyczna)
			badania socjologiczne (antropologia
			społeczna)
	Kazimierz Moszyński	przedmiot: dziedzina	etnografia
		kultury (kultura materialna	etnologia
		i niematerialna)

3.4. Antropologia społeczna

W tradycji naukowej i w wielu podziałach antropologii kulturowej (w szerokim sensie) wyróżnia się antropologię społeczną i kulturową. Na przykład, Edward E. Evans-Pritchard (1972: 7) po wyodrębnieniu antropolo­gii fizycznej (badania biologiczne) dokonuje podziału antropologii na etnolo­gię i archeologię (badania historyczne) oraz antropologię społeczną (badania socjologiczne). Podział ten uważam za słuszny tylko w pierwszej części, inna jest bowiem podstawa wyodrębnienia antropologii fizycznej, a inna podziału na dwie pozostałe poddyscypliny.

Tak zwaną antropologię społeczną traktuję tu jako jeden z działów antropologii kulturowej, gdyż jej przedmiotem podstawowym są te zjawiska

3. Miejsce antropologii wśród nauk o człowieku

43

konkretnymi społeczeństwami; etnologię pojmuje on jako naukę porównawczą, sumu­jącą niejako wiedzę o rozmaitych kulturach; antropologia zaś ma na celu uogólnianie badań porównawczych i formułowanie twierdzeń ogólnych o ludzkości, człowieku i kul­turze. Niektórzy uczeni etnografię rozumieją jako naukę wyłącznie lub głównie o mate­rialnym aspekcie kultury (por. np. Moszyński 1951). Przykładowo przytoczone tu po­działy na etnografię i etnologię wydają się jednak dość sztuczne i w praktyce wcale nie są respektowane.

kulturowe, które wiążą się ze strukturą i organizacją społeczną. Tylko wtedy rozróżnienie antropologii kulturowej i społecznej ma sens. Antropologia kul­turowa jest bowiem pojęciem szerszym, antropologia społeczna zaś staje się jednym z jej istotnych działów (może nawet najistotniejszym). Kiedy badamy kierunki rozwoju antropologii, jej kształtowanie się w różnych krajach, do­strzegamy, że problematyka społecznej organizacji zbiorowości pozaeuropej­skich, plemiennych i przedpiśmiennych, wzbudziła szczególnie silne zainte­resowanie w Wielkiej Brytanii. Dlatego to właśnie na gruncie antropologii brytyjskiej na określenie całej dyscypliny został ukuty termin „antropologia społeczna". W Stanach Zjednoczonych stosowano od początku istnienia tej dziedziny termin „antropologia kulturowa" na zmianę z terminem „etnolo­gia", co było wyrazem zainteresowania raczej wytworami kulturowymi niż or­ganizacją społeczną. Ciągle istnieje pewna odmienność orientacji badawczych antropologów brytyjskich, dla których problemy struktury społecznej i orga­nizacji politycznej pozostają centralnym tematem badań, i antropologów ame­rykańskich częściej skupiających się na badaniu wytworów kultury. Często ta­kie same sfery, na przykład mitologię, religię czy zasady własności, bada się po prostu z różnych punktów widzenia. Jest to więc ukształtowana jedynie przez tradycję odmienność zainteresowań, która nie może stanowić podstawy wy­dzielania się osobnych dyscyplin. Bariery między nauką rozwijaną w poszcze­gólnych krajach mają tendencję do zmniejszania się; sądzę, że różnice między antropologią społeczną a kulturową nie mają głębszego znaczenia metodolo­gicznego i poznawczego. Kultura i życie społeczne to dwa prawie całkowicie nierozróżniałne aspekty człowieczeństwa. Życie człowieka, w przeciwieństwie do innych gatunków prowadzących społeczny tryb życia, jest bowiem zarazem społeczne i kulturowe. Wprawdzie w obrębie rodziny Hominidae życie spo­łeczne jest historycznie wcześniejsze od kultury, ale dopiero pojawienie się kultury pozwoliło określić jej przedstawiciela jako człowieka. Kultura zatem, a nie życie społeczne, ma znaczenie definicyjne przy określaniu gatunku, a na­wet rodzaju ludzkiego. Oczywiście życie społeczne człowieka jest ściśle zwią­zane z kulturą, gdyż opiera się na normach przekazywanych nie na drodze biologicznej, ale w sposób społeczny. Takie normy regulują stosunki między jednostkami a grupami, organizują hierarchię społeczną, zakres funkcji, są efektem socjalizacji, określanej czasem mianem enkulturacji, czyli wpajania

44

Rozdział 1. Przedmiot antropologii

kultury. Proces wchodzenia w życie społeczne jest u człowieka zarazem proce­sem wchodzenia w kulturę. Uczenie się funkcjonowania w społeczeństwie jest równocześnie uczeniem się kultury. Socjologię i antropologię można sensow­nie rozróżnić w płaszczyźnie przedmiotowej tylko o tyle, o ile aspekt społecz­ny życia ludzkiego można odróżnić od jego aspektu kulturowego. Niektórzy badacze, tak jak na przykład Siegfried F. Nadel (1953: 91), traktują to, co kul­turowe i to, co społeczne jako dwa wymiary opisu tej samej rzeczywistości.

3.5. Antropologia historyczna

Interesującym działem antropologii kulturowej, który rozwinął się głów­nie we Francji i zaowocował serią niezwykle cennych badań, jest antropologia historyczna. Jej istota polega na zastosowaniu podejścia charakterystycznego dla antropologii do materiału, z którego korzysta historyk. Wzór nauki o spo­łeczeństwie egzotycznym, przedpiśmiennym i o prostej strukturze zostaje tu zastosowany do badania dawnych społeczeństw o skomplikowanej strukturze społecznej i zaawansowanej organizacji politycznej. Analizuje się więc systemy wartości, modele rodziny, kategorie moralne czy wzory estetyczne (na przy­kład percepcja i porządkowanie kolorów) w dawnych okresach rozwoju cywi­lizacji europejskiej. Powstają w ten sposób prace dotyczące zarówno euro­pejskiego kręgu kulturowego, jak i pozaeuropejskich społeczeństw cywilizo­wanych, takich jak na przykład cywilizacja starożytnych Chin. To połączenie materiałów historycznych z problematyką i metodami antropologii dało w efekcie wartościowy kierunek badań, których realizatorzy skupili się wokół czasopisma „Uannee sociologique". Na marginesie trzeba tu zaznaczyć, że humanistykę francuską już w najwcześniejszym okresie rozwoju naukowej myśli antropologicznej charakteryzowało wzajemne czerpanie inspiracji przez antropologię, socjologię i historię.

Poza tym w obrębie antropologii, wraz z gromadzeniem się wiedzy o różnych działach kultury, rośnie liczba podziałów wewnętrznych związa­nych z badaną sferą kultury. Tak, na przykład, powstała antropologia religio­znawcza, studia nad mitologią, nad literaturą ustną, językoznawstwo ludów pierwotnych, antropologia polityczna czy gospodarcza.