Opis formalny dzieła rzeźbiarskiego
A. FORMA, TECHNIKA, TEMATYKA
I rzeźba pełna - płaskorzeźba (podział ze względu na technikę)
Rzeźba pełna, pełnoplastyczna - przedstawienie pełnoplastyczne, wolnostojące, przeznaczone do oglądania ze wszystkich stron
Relief - przedstawienie skomponowane łącznie z tłem (wydobyte z płaszczyzny płyty), przeznaczone do oglądania wyłącznie od frontu. W zależności od stopnia wypukłości kompozycji relief dzieli się na:
- płaski (płaskorzeźba, płaskoryt, bas-relief) gdy kompozycja występuje niezbyt mocno przed płaszczyznę tła
- wypukły (płaskorzeźba, haut-relief) gdy kompozycja występuje bardzo wydatnie przed płaszczyznę tła
- wklęsły (wklęsłorzeźba), gdy płaszczyzna tła występuje przed wykonaną w głąb kompozycję (np. Szczepkowski)
- stiacciato - rodzaj reliefu wydobytego z tła płasko i ciętego delikatnie tak, iż robi wrażenie rysunku (często stosował np. Donatello)
II materiał
Kamień (marmur, piaskowiec, granit, kamień sztuczny, kamienie szlachetne i wiele innych), drewno, metal (odlew: brąz, aluminium), inne (kość, róg, tworzywa sztuczne, tkanina), techniki mieszane (asamblages, instalacje, przedmioty gotowe - „ready mades”)
- rzeźba może być polichromowana
III funkcja i przeznaczenie
Rzeźby dekoracyjne
Rzeźby portretowe
Rzeźby architektoniczne (np. płaskorzeźba w tympanonie budowli, kariatyda, atlant)
Rzeźby kultowe (np. posąg Chrystusa, Pieta, Atena Partenos Fidiasza)
Rzeźby memoratywne, w tym
Pomnikowe - dzieło rzeźbiarskie lub rzeźbiarsko-architektoniczne wzniesione dla upamiętnienia osoby lub zdarzenia historycznego. Forma pomnika może być różna, najczęściej jest to posąg lub grupa rzeźb na cokole, ale też np. kolumna, obelisk, naturalny głaz, sztucznie usypane wzgórze (kopiec) lub budynek, nowoczesna - niekonwencjonalna kompozycja przestrzenna (np. Pomnik III Międzynarodówki Tatlina)
Nagrobne (sepulkralne)
Rzeźby plenerowe - wolno stojące dzieło rzeźbiarskie, w odróżnieniu od pomnika nie posiadające wyraźnych funkcji memoratywnych. Rzeźby plenerowe najczęściej znajdują się w parkach, na placach, w otoczeniu zieleni, na osiedlach mieszkaniowych (np. fontanny).
Instalacje - wieloelementowa realizacja artystyczna w konkretnej przestrzeni (miejscu, obiekcie itp.) zastanej, lub konstruująca taką przestrzeń. Instalacje wykorzystują wszelkie materiały i media. Ze względu na operowanie przestrzenią wywodzi się z doświadczeń rzeźby (np. Piramida zwierząt Katarzyny Kozyry)
Asamblaże - trójwymiarowa odmiana kolażu, kompozycja z zestawionych przedmiotów gotowych, kolekcja przedmiotów, aranżacja rzeźbiarska zwracająca uwagę na relacje pomiędzy obiektami (np. rzeźby Hasiora)
Environment - aranżowanie otoczenia, wnętrza, przestrzeni w taki sposób, by widz poddawany był działaniu dzieł sztuki ze wszystkich stron jednocześnie
Sztuka publiczna - zespół działa artystycznych, również rzeźbiarskich (rzeźbiarskich para-rzeźbiarskich), mających na celu kształtowanie relacji między człowiekiem człowiekiem przestrzenią go otaczającą (np. Pozdrowienia z Alei Jerozolimskich Joanny Rajkowskiej)
Inne (medalierstwo, rzeźba z kości słoniowej, gliptyka)
IV przedstawiające - nieprzedstawiające
Rzeźby przedstawiające m.in.:
- antropomorficzne
pełnopostaciowe - posąg lub grupa (kompozycja dwu- lub kilkupostaciowa)
popiersia (biusty) - przedstawienie w ujęciu do ramion
głowy - przedstawienia samej głowy
- zoomorficzne
zwierzęta rzeczywiste i fantastyczne
- floralne (balustrady w domach secesyjnych Antonio Gaudiego)
- inne
Rzeźby abstrakcyjne
geometryczne
niegeometryczne (w tym organiczne)
UWAGA NA TAUTOLOGIE!, np. posąg to pełnoplastyczna rzeźba przedstawiająca człowieka
B. OPIS I CECHY KOMPOZYCJI
Kompozycja w przypadku rzeźby oznacza układ i wzajemne relacje poszczególnych elementów - brył w obrębie harmonijnej całości dzieła
KOMPOZYCJA
otwarta i zamknięta
zwarta i luźna
jedno- lub wieloplszczyznowa
statyczna i dynamiczna
geometryczna (opisana lub zamknięta figurą lub kształtem np. spirali) i swobodna
symetryczna i asymetryczna
diagonalna, horyzontalna i wertykalna
abstrakcyjna i realistyczna
dośrodkowa i odśrodkowa
centrum lub dominanta kompozycyjna - istnieje czy brak
oparta na kontrastach (brył, faktur, światła i cienia, kierunków statyki i ruchu, itp.)
UWAGA! Przy opisie i analizie kompozycji reliefu dodatkowo należy uwzględnić cechy kompozycji dwuwymiarowej, takie jak:
Plany (kompozycja jedno- lub wieloplanowa)
Perspektywa (linearna - ewent. Zagadnienie horyzontu, punktów zbieżnych, kierunków linii)
Kompozycja strefowa, pasowa, kulisowa
Przy analizie kompozycji można również dostrzec i uwzględnić następujące kompozycje:
Figura serpentinata - rzeźba, w której autor posłużył się, czasem nienaturalnym, skręceniem portretowanej przez siebie postaci, w celu nadania jej lekkości. Rzeźby takie znane są już ze starożytnej Grecji, później styl ten został wykorzystany przez włoskich manierystów (np. Dyskobol Mylona)
Kontrapost - sposób upozowania postaci pozwalający na ukazanie ruchu i jednocześne harmonijne zrównoważenie układu ciała. Polega on na takim ustawieniu „ciała” rzeźby, aby cały ciężar opierał się na jednej nodze, podczas gdy druga, wysunięta do tyłu i nieco zgięta, dotyka ziemi czubkami palców. Barki są pochylone przeciwnie w stosunku do bioder, co w połączeniu z pochyleniem głowy sprawia, że kręgosłup postaci tworzy kształt litery „S”. Jedna z rąk zwykle jest spuszczona, a druga coś trzyma (dzieła Polikleta oraz Mylona, także Dawid Michała Anioła)
Horror vacui - lęk przed pustką - tendencja przejawiająca się w tworzeniu dekoracji zapełniających całą powierzchnię obiektu, bez pozostawienia pustego tła (spotykana w sztuce wielu kultur, m.in. Celtów, też w baroku). Amor vacui - tendencja przeciwna - umiłowanie pustej przestrzeni, obecne m.in. w sztuce rokoka
Izokefalizm - rodzaj kompozycji wielofigurowej np. reliefu, w której głowy postaci znajdują się na tej samej wysokości (antyk, średniowiecze i wczesny renesans)
Prawo ram - dopasowanie figury do powierzchni, którą ma wypełnić; stąd specyficzne skrócenie lub wydłużenie wyobrażanej postaci, ściśle wypełniającej zdobioną powierzchnię (tympanony, ościeża i archiwolty portali oraz kapitele kolumn - szczególnie w romanizmie)
C. BRYŁA I FAKTURA
Bryła
Zwarta - rozczłonkowana
Prosta - złożona (czy bryła ma jednolity charakter, czy też istnieje kontrast kształtów?)
Kształt obły, organiczny - kształt graniasty, kubiczny (kształt zbliżony do...., aluzje do...., widoczne nawiązania...., w bryle czytelne są formy...)
Pełna - ażurowa
Światłocień
Kontur bryły - jasny/czytelny, czy rozmyty/rozproszony
Faktura rzeźby zależna jest m.in. od surowca z jakiego została wykonana oraz sposobu jego obrobienia, stopnia wypolerowania, użytych narzędzi.
Powierzchnia: wklęsła - wypukła
Gładka - szorstka/chropowata
Błyszcząca/refleksy świetlne - matowa
Jednolita - urozmaicona/zmienna
Naturalna - polichromowana/szkliwiona
Na powierzchni rzeźby mogą być pozostawione ślady narzędzi, rąk rzeźbiarza
SZRAFOWANIE (równoległe, ukośne kreski), ślady klinów i inne, składające się na ostateczny efekt estetyczny.
Odciski faktury innych materiałów - efekt często stosowany szczególnie w rzeźbie ceramicznej, np. odciski koronki (np. Szapocznikow)
Przeciwieństwo:
Efekt akademickiego fini - doskonałe „wykończenie” dzieła sztuki, polegające na uzyskaniu idealnej powierzchni rzeźby poprzez usunięcie wszelkich śladów pracy artysty (ślady palców, dłuta). Dzieło musi sprawiać wrażenie skończonego, dopracowanego, w odróżnieniu od ekspresyjnego, szkicowego bozzetta.
Zagadnienie tak zwanej rzeźby „impresjonistycznej” - impresjonizm w rzeźbie sprowadza się do obecności charakterystycznej faktury dzieła - silnie pofałdowanej, postrzępionej, dającej silne efekty światłocieniowe (ale w obrębie samej powierzchni dzieła), efekty rozedrgania, migotliwości (Degasm Rodin, Laseczka)
D. ŚRODKI WYRAZU/EKSPRESJI I NASTRÓJ RZEŹBY
Środki artystycznego wyrazu:
Cechy najbardziej charakterystyczne dla dzieła, epoki i artysty, identyfikujące i określające charakter obiektu (bez podawania nazwy stylu)
Realizm/abstrakcja
Idealizm przedstawienia
Iluzyjność
Narracyjność
Portretowość, psychologiczna charakterystyka modela
Ekspresja, deformacja, stylizacja (dekoracyjność, ornamentalizm)
Bryła syntetyczna (sumaryczna)
Impresjonizm - szkicowość
Symbolizm przedstawienia (ew. atrybuty)
Ruch (dynamika) lub statyka
Kontrasty lub harmonia
Kolorystyka - w przypadku rzeźby polichromowanej
Mimika, gesty, układ postaci (w przypadku grup rzeźbiarskich rzeźbiarskich portretów)
Nastrój rzeźby:
Charakter dzieła i jego najsilniej przemawiające cechy oraz wrażenie, jakie wywiera na odbiorcy np.
Rzeźba silnie ekspresyjna, budząca wrażenie niepokoju, dysharmonii, pustki, melancholii, chaosu, dynamiki, nierównowagi
Rzeźba przywołująca skojarzenia z ... (ze śmiercią, z zagadką/z mitem arkadyjskim)
Rzeźba klasyczna, budząca wrażenie statyczności, harmonii, porządku, równowagi
Inne przymiotniki: przepych, dekadencka, prymitywna, groteskowa
E. KRÓTKIE WNIOSKI KOŃCOWE
Przy pracy nad powyższym opracowaniem, autorce pomocą służyły:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, PWN Warszawa 1996
http://pl.wikipedia.org
4