METODA IKONOLOGICZNA W BADANIACH NAD SZTUKĄ
Erwin Panofsky - metoda ikonologiczna (Studies in Iconology 1939, Meaning in the Visual Arts 1955).
Dzieło sztuki jest zespołem znaków o określonym znaczeniu, zatem jego treściowa interpretacja musi być interpretacją semantyczną. 3 etapy:
opis preikonograficzny - interpretacja semantyczna przedmiotowa i wyrazowa przez interpretację układu elementów przedstawiających, poznanie przedmiotów przedstawionych, ich układów oraz ich elementów wyrazowych (np. Ostatnia Wieczerza Da Vinci - grupa mężczyzn za stołem). Potrzebne - doświadczenie życiowe, ew. wiedza historyczna (historia stylu)
analiza ikonograficzna - dotyczy konwencjonalnego znaczenia przedmiotów i faktów przedstawionych (znaczenie ilustracyjne, symboliczne, alegoryczne, typologiczne itd.). Typowe obrazy, storie, alegorie (np. opowieść biblijna, temat Ostatnia wieczerza). Potrzebna - znajomość źródeł literackich (Biblia, filozofowie etc.), znajomość repertuaru i historii typów ikonograficznych.
interpretacja ikonologiczna - odczytanie dzieła jako zjawiska historycznego, dokumentu, symptomu. Oczytanie `wewnętrznego znaczenia', które dzieło sztuki ma jako `forma symboliczna' (Cassirer) (np. Ostatnia wieczerza jako dokument osobowości Leonarda lub kultury włoskiego Odrodzenia lub szczególnej postawy religijnej)
Ikonologia - metoda integralnej interpretacji dzieła sztuki w jego pełnym historycznym powiązaniu, ale przy oparciu interpretacji przede wszystkim na analizie treści.
Relacja ikonologia-ikonografia jak etnologia-etnografia (Riegel - pojęcie `woli artystycznej', Dworak - historia sztuki jako historia umysłowości).
pseudomorphosis - proces stapiania się klasycznych motywów artystycznych z nowymi znaczeniami, często chrześcijańsko-moralnymi (np. typ `niewidomy Cupido' i `ojciec Czas').
Instytut Warburga (Hamburg-Londyn)
2
II definicja (Hans Sedlmyar): termin `ikonologia' może być rozumiany rzeczowo i metodologicznie; w pierwszym wypadku jest to „ogólny sens dzieła ukazany i wyjaśniony w swym powiązaniu; w drugim jest to integralna i wyjaśniająca ikonografia, gdy zwykła ikonografia jest cząstkowa i opisowa.
W ujęciu teoretycznym Panofsky'ego każdy obraz ma swoją ikonologię, gdyż interpretacja 3 stopnia może być stosowana, nawet, gdy obraz nie ma drugiej, konwencjonalnej warstwy znaczeniowej. Węższe ujęcie - zawężanie metody do odczytywania drugiej warstwy dzieł - znaczeń symbolicznych i alegorycznych.
Sukces badań ikonologicznych - uznanie architektury za przedmiot interpretacji treściowej (Panofsky - Architektura gotycka i scholastyka, Otto von Simson - Katedra gotycka).
Zarzuty wobec metody ikonologicznej:
brak estetycznego wartościowania dzieł
`naciągana' interpretacja, przypisywanie dziełu sztuki obcych mu treści
`ikonologia totalna' np. renesansu (każde dzieło ma głębszą treść)
! problem - pojawienie się w renesansie `utajonej symboliki' (Panofsky)
POLSKA HISTORIA SZTUKI WOBEC METODY IKONOLOGICZNEJ
Zofia Ameisenowa, Jan Białostocki, Lech Kalinowski
1882 - katedra HS na UJ (M. Sokołowski). Badania głównie sztuki polskiej. Metoda filologiczno-historyczna, wzbogacana elementami komparatystyki formalnej (podobnie jak szkoła wiedeńska)
Lwów 1893 (J. Boloz Antoniewicz) historia sztuki nauką najbliższą filologii, cel obu - wyjście poza analizę wątków tematycznych, skupienie badań na formie, wyrażającej myśli i uczucia ludzkie. Dzieło sztuki jako twór autonomiczny wobec czasu powstania (ahistoryczny formalizm)
Zofia Ameisenowa (1897-1967) - szefowa Zbiorów Graficznych Biblioteki Jagiellońskiej, związana z Biblioteką Warburga. Prace o malarstwie miniaturowym, sztuce żydowskiej, historii nauki.
Lech Kalinowski (ur. 1920) `Geneza Piety średniowiecznej', Treści artystyczne i ideowe Drzwi gnieźnieńskich/Kaplicy Zygmuntowskiej', `Ikonologia czy ikonografia'.
Jan Białostocki (1921-1988) - `Metoda ikonologiczna w badaniach nad sztuką', uczeń Panofsky'ego. Wprowadził terminy `modusu' i `tematu ramowego'.
SŁOWO I OBRAZ
Benedetto Croce - estetyka jako nauka o ludzkiej ekspresji, czyli jako linguistica generale.
Semiologia - sprowadzała mit, religię, sztukę, naukę, prawo do wspólnego mianownika, widząc w nich różne aspekty znaku
Strukturalna lingwistyka - próbowała narzucić literaturze i dziełom innych sztuk, produktom różnych dziedzin kultury kategorie właściwe językowi.
Nie tylko językoznawcy i semiologowie, lecz także niektórzy historycy sztuki wprowadzili do rozważań nad dziełami sztuki pojęcie języka wraz z pojęciami zależnymi, takimi jak składnia czy słownictwo (np. R. Bianchi Bandinelli)
Mieczysław Porębski wyróżniał badania semiotyczne i badania ikoniczne nad dziełami sztuki. Te pierwsze, zbieżne z orientacją semiotyczno-semiologiczną, pojmują kazde kulturowe zachowanie i wytwór, a w szczególności każde dzieło sztuki jako tekst, to jest znaczącą kombinację odrębnych, dających się z góry ustalić i przewidzieć, bo przynależnych do określonego systemu znakowego (odczytania warstwy znaczeniowo-tekstowej). W metodzie ikonicznej dzieło sztuki `jest czymś więcej niż tekstem, jest obrazem
Sztuka |
Język |
Umiejętność wytwarzania przedmiotów ekspresyjnych i estetycznie atrakcyjnych |
Umiejętność porozumiewania się |
Umiejętność, której technikę i zasady trzeba opanować, sztucznie tworzone reguły |
Umiejętność powszechna i naturalna, powszechne reguły poprawności |
Ernst H. Gombrich (1972) - 3 funkcje języka: reprezentatywna (opisowa), ekspresyjna (emotywna), wzywająca (konatywna). `Obraz wizualny odznacza się największymi walorami w zakresie funkcji wzywającej, jego użyteczność ekspresyjna jest już problematyczna, zaś nie wspomagany (przez napisy lub dodatkowe informacje) pozbawiony jest w ogóle możliwości dorównania reprezentacyjnej funkcji języka (zawodzi jako środek narracji)'
Porębski - brak systemu pierwotnego wobec systemu modelującego, za jaki uważa się sztukę. Sztuki wizualne jako odrębne jednostki sensu znaczonego czytelnego wprost na zasadzie bliższych czy dalszych analogii wglądowych (motywy). Z nich tworzą się obszerniejsze znaczone całości (tematy)
Sztukom wizualnym odpowiada nie język, lecz inny wtórny system modelujący - literatura. Na płaszczyźnie motywów, tematów, symboli może mieć związki ze sztukami wizualnymi. Obraz i poemat należą do różnych światów. Mają inną substancję i inną egzystencję. Poza sferą tematów jedyne, co może je łączyć, to najogólniejsze zasady budowy i niektóre funkcje.
SYMBOLE I OBRAZY
A. Riegl: `sztuki plastyczne interesują się nie treścią zjawisk, lecz sposobem, w jaki się ona ujawnia, samej zaś treści dostarczają im poezja bądź religia'
A. Warburg: `każda próba wyrwania obrazu z jego powiązań z religią i poezją, liturgią i teatrem oznacza przecięcie dopływu niezbędnych dlań soków życiowych' - zrozumienie obrazu nie jest możliwe bez wzięcia pod uwagę wszystkich czynników złożonego procesu kulturotwórczego, którego obraz jest wynikiem.
Obraz - przedmiot idealny, kształtowany w jakimś momencie przez wyobraźnię indywidualnego człowieka, jako wyraz pewnych treści wspólnych jakiejś grupie, przekazywany następnie środkami właściwymi dla rozmaitych dziedzin kultury i stający się elementem świata społecznej wyobraźni (ikonosfery).
W obrazie wizualnym tkwią szczególne wartości ekspresyjne: `gdyby mógł być opowiedziany słowami, nie trzeba by go było malować ni rzeźbić' (J. Burchardt)
M. Eliade - obraz pełni funkcje kosmologiczne, antropologiczne i psychologiczne.
Jest formą, dzięki której człowiek może pojąć rzeczywistość absolutną.
Jest wieloznaczny i jednoznaczne myślenie pojęciowe nie umie go pojąć; `prawdziwy jest jako zespół znaczeń, nie zaś jedno z jego znaczeń bądź jeden tylko z licznych planów odniesienia'.
! `w podświadomości współczesnego człowieka krzewi się nadal mitologia'
C.G. Jung - sprowadzał fakt ustawicznego powracania pewnych przedstawień i symboli w sztuce różnych epok, ludów i kręgów kulturowych do niezmiennej struktury ludzkiej psychiki. (archetyp-obrazy archetypiczne, zbiorowa nieświadomość)
Tematy ramowe - repertuar obrazów o intensywnym ładunku treściowym i emocjonalnym, ekspresyjnym, wyrażające i podkreślające zasadniczą ideę stylu (np. król i pory roku w scholastyce i katedrach). Trwałe, od starożytności. Np. uskrzydlona postać ludzka, jeździec.
IKONOLOGIA CZY IKONOGRAFIA?
Nazwa ikonologia - dialog Platona Faidros' - mówienie przy pomocy obrazów (w sensie przenośnym.
Cesare Ripa (1560-1625) - tytuł słownika o układzie alfabetycznym, służącego do obrazowego przedstawiania pojęć ogólnych, głownie z dziedziny moralności, ale i innych, za pomocą alegorii, personifikacji i atrybutów. Był to podręcznik retoryki, mroźniej nabrał znaczenia wzornika alegorii i personifikacji przeznaczonego dla artystów.
J. Winckelmann - rozprawa o `alegorii'
1. znaczenie ikonologii - charakter normatywny, wzorcowy, pozwalający umieścić barokowe ikonologie na linii rozwojowej tematycznych i formalnych pomocy artystycznych
2. znaczenie - metoda badania dzieła sztuki, termin z dziedziny praktyki naukowej.
A. Warburg (1912) interpretacja malowideł w Palazzo Schifanoia w Ferrarze
Pierwszy wprowadził do nauki termin ikonologia i posłużył się nim na określenie odrębnej metody holenderski historyk sztuki Godeferdius Johannes Hoogewerff. Wyróżnił 4 rodzaje postępowania w stosunku do sztuki:
1, studia historyczne, które traktują dzieje sztuki jako rozdział dziejów cywilizacji ludzkiej
2. spostrzeżenia o charakterze praktycznym, dotyczące zewnętrznych jakości lub też właściwości technicznych dzieła sztuki
3. rozważnia o charakterze spekulatywnym, mające na celu rozumienie i ocenę estetyczną zjawisk artystycznych
4. studia ikonologiczne, określone jako należące do `czwartego wymiaru'
Ikonografia ma charakter opisowy i inwentaryzacyjny (jak geografia i kosmografia), ikonologia bada pochodzenie i ustalenie ewolucji typów ikonograficznych oraz tłumaczy w sposób systematyczny rozwój tematów (jak geologia i kosmologia)
Ikonografia - termin użyty przez Stracona i Dionizego Areopagitę na oznaczenie opisu - przedstawienia obrazowego w sensie nie przenośnym. W literaturze o sztuce wyst od 2 połowy XVII w znaczeniu zbioru portretów wybitnych osób w starożytności i współczesnych, opatrzonego bibliograficznymi wyjaśnieniami. Od początku XVI w. termin Icones określał też wyobrażenia scen z życia Chrystusa i świętych. Icones to też w XVI i XVII w. zbiory podobizn roślin i zwierząt. W XIX w wykształciła się ikonografia portretowa (nauka pomocnicza historii), ikonografia sakralna (nauka pomocnicza historii sztuki chrześcijańskiej), ikonografia przyrodnicza (nauka pomocnicza botaniki i zoologii)
We francuskiej Encyklopedii (XVIII w.) ikonografia to ;opis obrazów lub rzeźb, posagów antycznych z marmuru i brązu, popiersi, półpostaci, penatów, malowideł freskowych, mozaik i dawnych miniatur'. Ikonologia to `nauka odnosząca się do postaci i przedstawień tak ludzi, jak bogów. Ona to przypisuje każdemu z nich jemu właściwe atrybuty w celu odróżnienia ich od siebie.'
Stanowisko badawcze Warburga, Frmmholda i Hoogewerffa przyczyniło się ostatecznie do zastąpienia w 1 tercji XX w. tradycyjnie pojętej ikonologii przez nową ikonologię jako metodę wyjaśniania symbolicznych i alegorycznych przedstawień sztuki minionej.
5