PROBLEMY SOCJOLOGII MORALNEJ

I J. Mariański „Wprowadzenie do socjologii moralności”

SOCJOLOGIA MORALNOŚCI

• to świadomość i zachowania moralne, zwłaszcza w ich konkretnych kształtach, uzależnione w dużym stopniu od wpływów wywieranych na jednostkę przez poszczególne grupy społeczne i społeczeństwo globalne.

Dotyczy wzajemnych stosunków moralności i struktury społecznej. Podlega imperatywom obyczajowych i odmiennie uwarunkowanymi (tj. społ. doniosłe podstawy i zachowania moralne ludzi).

PODSTAWY MORALNE

• postawy te są całościami i konfiguracjami społecznymi bardziej kompleksowymi niż: zachowania, uczucia, intuicje i sądy, oraz modele, przepisy, wartości, ideały, aspiracje.

• zakładają je wszystkie i integrują oraz przewyższają.

DOŚWIADCZENIA MORALNE

Postawy moralne są przeniknięte doświadczeniem moralnym - rozumianym jako: walka i zmaganie się (przeżyte, dostrzeganie, przyjmujące rożne stopnie symbolizacji i konceptualizacji) z wszelkimi trudnościami sprzeciwiającymi się ludzkiemu wysiłkowi.

FAKTY MORALNE

Są to postawy zbiorowe i indywidualne, pojmowane jako aspekty rzeczywistości społecznej, o ile pojmowane przez doświadczenie walki przeciw przeszkodom stojącym na drodze wysiłkowi ludzkiemu jako manifestacji uznanej za godną bezinteresownej aprobaty.

Rodzaje moralności:

1. moralność tradycyjna

• trwałość obyczajów

• powtarzające się regularnie zachowania

• charakter statystyczny

• wrogi wobec nowości

• kultury patriarchalne

• np. „Stary testament”, „Iliada”

2. moralność celowościowa (finalistyczna)

• utylitarystyczna

• ukierunkowana na dobra tego świata

• cele i środki odpowiednie do osiągnięcia założonych celów

• dobro to: zdrowie, porządek, bezpieczeństwo, potęga państwa

np. klasa mieszczańska (klasy średnie)

kapitalizm wolnokonkurencyjny.

3. moralność cnót

• oparta na stałej doskonałości (odwaga, wierność, lojalność, duch ofiary, wspaniałomyślność)

• społeczeństwa ustabilizowane,

np. warstwa rycerska

obecnie związana z etyką zawodową (lekarze, adwokaci, profesorowie).

4. moralność zachęty lub kary (sądów albo ocen po fakcie)

• oparta na przewadze nagany lub zachęty w stosunku do zachowań już dokonanych ze względu na konsekwencje tych czynów (aprobata / dezaprobata otoczenia)

• w społeczeństwie o krzyżujących się strukturach społecznych bez przewagi jednej z nich, np. partie komunistyczne

organizacje kościelne

5. moralność imperatywna (normatywna)

• oparta na przewadze przepisów i obowiązków (imperatywów)

• podporządkowanie obowiązków jest kryterium dobra moralnego

• to co pociąga jest zakazane

• moralność surowa, represyjna, negatywna (oparta o sankcje)

• sprzyja średniej burżuazji i kapitalizmowi wolnokonkurencyjnemu

np. społeczności lokalne

dobrowolne zrzeszenia.

6. moralność symbolicznych wzorów idealnych

• oparta na wzorach i przykładach osobowych

• zachęcająca do działania moralnego, np. heroicznego

• wzorce zależą od kontekstu społecznego

np. prorok, tyran, organizator, męczennik, rycerz, robotnik - stachanowiec itp.

7. moralność aspiracji

• oparta na przewadze tego co jest pożądane i wiąże się z moralnością symbolicznych wzoru

• występuje w zakresie gwałtownych przemian społecznych lub rewolucji

np. wszystkie klasy społeczne, głównie proletariat oraz loże masońskie.

8. moralność aktywna i twórcza (demiurgiczna i kreatywna)

• obejmuje całość postaw moralnych

• tworzenie nowych treści i sytuacji (moralność prometejska, pracy, rewolucji)

np. nowa cywilizacja techniczna.

FORMY MORALNOŚCI

• przybierają charakter dychotomiczny

1. Formy mistyczne albo racjonalne

Mistyczne

• aureola nadprzyrodzoności

• sacrum

• religijne, transcendentne, irracjonalne

Racjonalne

• to co niezależne od nadprzyrodzoności

• racjonalność

• świeckie, immanentne

2. Formy intuicyjne albo refleksyjne

Intuicja

• emocjonalna, intelektualna, wolitywna

Refleksja

• poprzedzająca, towarzysząca lub następująca po działaniu

3. Formy rygorystyczne lub tzw. darów naturalnych

Dary naturalne (skłonności naturalne)

• Harmonia między skłonnościami a kryterium naturalnym

Rygoryzm

• Rozbieżność między doskonałością moralną a skłonnościami naturalnymi.

4. Formy ekspansji lub ograniczeń

Ekspansja

• dzieła cywilizacji i kultury

otwarta, optymistyczna

Ograniczeń

• zamknięta, pesymistyczna

odcięcie się od tego co nie doskonałe

5. Formy surowo przestrzegane albo chwiejne.

6. formy kolektywne albo indywidualne.

NORMY MORALNE

• wiążą się z wartościami i z nich wynikają, są podstawą ludzkich działań, reguł postępowania, które są w konkretnych społecznościach zinternalizowane.

• siła obowiązywania

a) normy kategoryczne

• reguły, obowiązki, niepodporządkowanie sprowadza sankcję

• podporządkowanie się nim uznane jest za właściwe i naturalne

• oczekiwane przez grupę oraz możliwe do realizacji

b) nadstandardy (reguły ideału)

• niczego bezwzględnie nie wymagają, ale sugerują określone postępowanie, np. heroizm, poświęcenie

• nie wywołują potępienia, ani negatywnych sankcji, ich realizacja budzi podziw i szacunek

• „wirtuozy moralności”

II Świdka - Ziemba

„Kondycja moralna społeczeństwa polskiego”

• „Pesymizm moralny a postawa polskiej młodzieży”

Nihilizm moralny

Postawa świadomie nie uznająca norm moralnych za ważne regulatory życia osobistego i społecznego

• zamiast moralności eksponuje: np. spontaniczność, skuteczność, korzyść, efektywność.

Relatywizm moralny

a) relatywizm poznawczy

• w różnych okresach historycznych, środowiskach, kręgach kulturowych istnieją odmienne kodeksy moralne

• czyn uznany w pewnych kręgach społecznych za niemoralny w innych jest moralnie dozwolony lub godny pochwały

• relatywizm moralności

odrzucenie tezy o „jednej moralności uniwersalnej”

• występują w potocznym myśleniu.

b) tolerancja moralna

• wartość etyczna

• różnorodność przeświadczeń moralnych

• uznanie suwerenności każdej jednostki, aprobuje różnoralnie kodeksy moralne

• ocena moralna jest zrealizowana do systemu przekonań moralnych ocenianego

c) zasada kodeksualnej obowiązywalności

• reguły określające, w jakich sytuacjach dana norma obowiązuje, a jakich może lub powinna być łamana.

d) zasada instrumentalizacji norm moralnych

• typowa dla abstrakcyjnej refleksji teoretyków (np. filozofów, psychologów itp.)

• norma moralna, która działa ze względu na funkcję jaką pełni.

PESYMIZM MORALNY

• to tolerancja wobec łamania norm moralnych, towarzyszy mu abstrakcyjne uznanie norm moralnych, a nawet społeczna zgoda co do jej treści i przypisywanie jej treści rangi uniwersalnej,

• „pęknięcie” miedzy uznaniem norm a reakcją na ich łamanie

• normy uznawane nie stanowią pryzmatu poprzez które ocenia się rzeczywistość.

Pesymizm moralny społeczeństwa poleskiego.

• (na podstawie analizy przekazów mass-mediów i „dziennika obserwacji” badania młodzieży licealnej i studenckie)

• wiele norm moralnych odznacza się społeczna zgoda i podzielane prze znaczącą większość jako uniwersalne

np. Powszechnie za złe uznaje się: nieżyczliwość, agresję, egoizm, oczernianie, niedbalstwo, lenistwo, korupcję , oszustwo, interesowność.

• powszechnej zgodzie co do oceny konkretnych czynów jako złych towarzyszy swoista wyrozumiałość wobec osób popełniających takie czyny

np. gdy dane osoby zalicza się do „swoich” tj. należącymi do grupy / środowiska z którymi oceniający się identyfikują

• Czyny te są potępione , ale tylko u „obecnych” (zantagonizowane grupy, konkurencyjne partie polityczne)

• „swoich” usprawiedliwia się

• naruszenie norm (nawet nagminne) nie jest faktem w wprowadzającym dystans poznawczy w postrzeganiu osób, swoim wszystko da się wybaczyć.

• Rzutuje to na funkcjonowanie sumienia. Ludzie nie dostrzegają, że sami łamią normy które uznają za obowiązujące.

• Normy moralne w społeczeństwie polskim słabo pełnią funkcje regulacyjne.

• Następuje dezintegracja w społeczeństwie struktur i rozwianie etosów zawodowych.

• Istnieje powszechna zgoda co do wielu zakresów pojęć „dobro” / „zło”, lecz większość „złych czynów” uznaje się za usprawiedliwione.

• Normy moralne w słabym stopniu spełniają warunki „faktu społecznego” w znaczeniu „durkheimowskim” - regulowane bowiem są społeczne mechanizmy, dzięki którym funkcjonują one jako „przymus” wpływają na konkretne zachowania jednostek.

Przekonania młodzieży o słuszności i uniwersalnej ważności norm moralnych.

• Badania Zbigniewa Rączki

Ankietowani mieli ocenić, które normy są uzasadnione i słuszne.

a) ponad 90 %

1. nie zabijaj

2. nie kradnij

3. nie wypowiadaj fałszywej opinii o ludziach

4. nie wykorzystuj ludzkiego nieszczęścia

5. dotrzymuj danego słowa

b) ponad 70 %

1. nie nadużywaj władzy

2. nie oszukuj

3. pomagaj innym

4. mów odważnie o racjach uznanych za słuszne

5. pracuj sumiennie i nie bądź pasożytem.

• Młodzież licealna i studencka respektuje w zdecydowanej większości mentalnie wiele norm moralnych.

• Podstawowym wartościom przypisuje wartości uniwersalne

• Nasila się tendencja do relatywizacji norm moralnych, w sensie indywidualizacji.

• Młodzieży nie cechuje nihilizm moralny, a tylko w ograniczonym stopniu relatywizm.

c) dla 52,8 % badanych „życie moralne” jest sprawą priorytetową.

d) dla 30,6 % wartości te są na 2 miejscu decydującym o sensie życia.

Sygnały świadczące o pesymizmie moralnym:

• ponad ¼ młodzieży uznaje, że własne cele i poczucie wolności są ważniejsze od przestrzegania zasad moralnych,

• młodzi deklarują chęć kierowania się w życiu zasadami, ale negują regulatywną rolę samokontroli i wyrzutów sumienia,

• 50% młodzieży deklaruje wyraźny permisywizm moralny już na starcie swojego życia,

• przy tym 50 % uznaje, że wiele norm moralnych jest słusznych i uniwersalnych.

W badaniach Dominiki Rodzeń

• 1/3 opowiada się za pesymizmem - akceptuje go oraz 1/3 jest przeciwko niemu,

• wśród młodzieży kształcącej się, znacząca część uznaje permisywizm za właściwą postawę wobec życia,

• 41 % uznaje za dopuszczalne wpisanie kolegi na listę obecności,

15,7 % uznaje to za czyn niedozwolony,

• występuje brak „mechanizmów zabezpieczających” przed pesymizmem

• brak świadomości konfliktów wewnętrznych

konflikt jest oczywisty jeśli walczymy o:

- niezależność (dla 80 %)

- sukces (70 %)

- dobra materialne (50%)

• naruszenie uznanych przez siebie norm moralnych w dążeniu do celu może zostać niezauważone bądź łatwo usprawiedliwione,

• postrzeganie religii - jako wspomagająco - terapeutycznej, jednowymiarowe traktowanie religii, religia integruje jednostkę przed cierpieniem, osamotnieniem, lękiem przed śmiercią,

• im silniejsze nastawienie prospołeczne, tym większa skłonność do postaw permisywizmu moralnego wobec innych,

• tendencja łagodnej tolerancji wobec innych, „rozumienie odmienności”,

• młodzież cechuje paradoks:

przekonanie o słuszności uniwersalności postaw moralnych, z drugiej strony „tolerancja” i brak wyczulenia wobec nawet nagminnego ich naruszania.

1

---