Klasyfikacja błędów wychowawczych (wg A. Guryckiej):
Wśród błędów wychowawczych występuje bardzo duże zróżnicowanie, jednak wyróżnia się dwa główne rodzaje błędów:
1. Błędy, w których została zaburzona lub zerwana interakcja wychowawcza i równocześnie powstała realna przyczyna bądź ryzyko niekorzystnych doświadczeń dziecka
2. Błędy, w których interakcja nie została zaburzona ani zerwana, lecz mimo jej pozornie harmonijnego i bezkonfliktowego przebiegu zachowanie wychowawcy stanowi realną przyczynę bądź ryzyko niekorzystnych doświadczeń dziecka.
Skala napięć konfliktowych zachodzących w interakcji waha się od przebiegu bezkonfliktowego, poprzez drobne zaburzenia, do różnych form poważnego zaburzenia i zerwania interakcji. Zaburzeniom lub zerwaniu interakcji towarzyszy zwykle spadek nastroju, izolacja od wychowawcy, a nawet całego otoczenia. Zespół niekorzystnych doświadczeń wychowanka, wynoszonych na skutek zachowań wychowawcy, zaburza podmiotowe funkcjonowanie, z którym wiąże się prawo do aktywności, dokonywania wyborów, poczucie odpowiedzialności oraz percepcja świata społecznego jako bezpiecznego.
Kategorie błędów wychowawczych (za podstawę kategoryzacji przyjęto zachowanie wychowawcy) Oto trzy dwubiegunowe kryteria:
Ekstremalna emocjonalna akceptacja dziecka („żar”) oraz ekstremalne emocjonalne odrzucenie dziecka („lód”)
Nadmierna koncentracja na dziecku oraz nadmierna koncentracja na sobie
Nadmierna koncentracja na zadaniu dziecka oraz niedocenianie zadań dziecka
Pomiędzy biegunami przedstawionych kryteriów znajdują się różne stopnie ich nasilenia: pomiędzy „żarem” a „lodem” emocjonalnym znajduje się uczucie silne, ale adekwatne. Pomiędzy nadmierną koncentracją na sobie czy dziecku znajduje się zrównoważona koncentracja, dzięki której w interakcji liczą się zarówno potrzeby dziecka, jak i wychowawcy. Pomiędzy nadmierną koncentracją na zadaniu dziecka a jego niedocenianiem znajduje się adekwatne traktowanie zadań dziecka zgodnie z ich naturą i jego potrzebami. W tym ujęciu pozbawione błędów zachowanie wychowawcy to takie, poprzez które w sposób zrównoważony traktuje on siebie i partnera interakcji, jego zadania oraz panuje nad krańcowymi emocjami w stosunku do dziecka.
Błędy "ciepłe" (idealizacja dziecka, zastępowanie, uleganie, eksponowanie siebie)- Dzieci często ich nie zauważają. Stanowiąc ryzyko niekorzystnych skutków dla dziecka, nie pogarszają one percepcji rodziców jako wychowawców, lecz je stale optymalizują. Jednak dzieje się to wszystko do pewnego wieku. Wytwarza się również nadmierne uzależnienie od obojga rodziców czy jednego z nich, co wtórnie hamuje rozwój indywidualności, kompetencji społecznej dziecka, przysparzając mu zwykle poza rodziną kłopotów związanych z przystosowaniem. Może zmniejszyć się odporność dziecka na wszelkie trudne sytuacje, a równocześnie na skutek stałego i nasyconego emocjami dodatnimi wzajemnego stosunku, wytwarzać się uzależnienie od kochających osób. Postawa nadopiekuńczości przyczynia się do głębokiego zaburzenia zdolności dziecka, do autokreacji i przystosowania społecznego. Wobec sytuacji trudnych, grożących porażką i wymagających samodzielnego panowania nad sytuacją, nie sprosta wymaganiom i przyjmie postawę obronną.
Błędy „zimne” (rygoryzm, agresja, hamowanie aktywności, obojętność)- Dzieci są bardziej niezależne emocjonalnie, mają ocenę adekwatną do swych możliwości oraz są bardziej odporne na stres. Przyjmują wobec trudności postawę zadaniową. Można powiedzieć, że to co uważamy za ryzyko doświadczeń niekorzystnych dla rozwoju nie zawsze jest takim ryzykiem, a więc nie jest błędem, bo też nie jest przyczyną złych skutków. Z drugiej strony może być błędem jeżeli wywoła negatywne skutki dla rozwoju. Agresja powoduje spadek nastroju wychowanka, wywołuje w nim poczucie winy. Skutkiem agresji może być operacyjny wzrost orientacji przedmiotowej przejawiający się ucieczką, izolacją dziecka czy agresją wobec wychowawcy.
Błędy nadmiernej koncentracji na dziecku: zastępowanie, idealizacja, rygoryzm, agresja.
Błędy nadmiernej koncentracji na sobie: hamowanie aktywności dziecka, obojętność, eksponowanie siebie, uleganie dziecku.
Błędy przeceniania zadań dziecka: zastępowanie (wyręczanie), idealizacja dziecka i jego zadań, rygoryzm, agresja.
Błędy niedoceniania zadań dziecka: hamowanie aktywności, obojętność, eksponowanie siebie, uleganie (bezradność)
Niekonsekwencja- charakteryzuje się ona występowaniem różnych błędów niepokrewnych wobec siebie w czasie trwania jednej sytuacji. Występuje zmienność wymagań jakie stawia się dziecku oraz zmienność zachowań wychowawcy wobec dziecka, nieadekwatna do jego postępowania. Te same zachowania dziecka są różnie traktowane przez wychowawcę i w podobnych sytuacjach są dziecku stawiane różne wymagania i różnie jest oceniane jego postępowanie. Zaburzona i zerwana interakcja stanowi realną przyczynę lub ryzyko wystąpienia niekorzystnych skutków dla rozwoju dziecka. Bezpośrednim skutkiem błędu wychowawczego jest niekorzystny obraz wychowawcy powstający w umyśle dziecka. Błąd niekonsekwencji utrudnia i opóźnia przebieg uczenia się, obniża nastrój uczniów, wytwarza poczucie winy i zagrożenia spowodowane brakiem orientacji i niemożnością ukształtowania się właściwych oczekiwań. Niekorzystnie wpływa na stopień i przebieg przyswajania norm społecznych i moralnych. Wywołuje niepewność wobec trudności, lęki, zaburzenie własnej perspektywy, zniekształcony obraz świata. U wychowanków o słabym typie nerwowym i niższej inteligencji powoduje obniżenie poziomu ich pokonania. Może również spowodować wzrost kontroli osobistej ucznia nad sytuacją, w której się znajduje. Uczniowie mają poczucie, że lepiej panują nad sytuacją niż nauczyciel.
Czynniki w efekcie prowadzące do nieadekwatnych, niezrównoważonych i błędnych zachowań wychowawcy, a także dostarczające wychowankowi niekorzystnych doświadczeń :
-uprzedmiotowienie dziecka (utożsamianie z zadaniem- rygoryzm; utożsamianie z ideałem- idealizacja; utożsamianie z przeszkodą- agresja)
-postrzeganie dziecka jako słabego, niepełnowartościowego, gorszego od siebie (pejoratywna ocena aktywności dziecka- hamowanie aktywności; mała wartość dziecka i jego spraw odczuwana rzeczywiście lub wytwarzana obronnie- obojętność; porównanie dziecka ze sobą na niekorzyść dziecka- eksponowanie siebie; przekonanie o nieporadności, niezdolności dziecka do poradzenia sobie z sytuacją- zastępowanie)
-odczuwanie sytuacji dziecka i swojej jako nadmiernie trudnej (zagrożenie dziecka- idealizacja, zastępowanie; zagrożenie siebie- agresja, uleganie, eksponowanie siebie, obojętność)