WYKŁAD I: Socjologia czy antropologia kultury? (Preambuła)
Na podstawie: Filipiak M., Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 1996; Geertz C., O gatunkach zmąconych (nowe konfiguracje myśli społecznej), przeł. Z. Łapiński, [w:] Postmodernizm. Antologia przekładów, red. R. Nycz, Kraków 1998, s. 214-235; Kempny, Antropologia bez dogmatów- teoria społeczna bez iluzji, Warszawa 1994; Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 1983; Nowicka E., Świat człowieka - świat kultury, Warszawa 2004; Olszewska-Dyoniziak B., Antropologia kulturowa i socjologia: tradycja i perspektywy [w:] Socjologia a antropologia, red. E. Tarkowska, Wrocław 1992.
Zagadnienia: wzajemne relacje antropologii oraz socjologii.
Motto: „jeśli nawet istniały niegdyś pewne intelektualne racje, by oddzielać socjologię od antropologii, to obecnie zniknęły one z pewnością” (Anthony Giddens).
Pozytywizm naukowy nakazywał, by badania aspirujące do miana naukowych spełniały twarde kryteria standaryzacji, weryfikowalności, zdolności do syntezy. Tymczasem antropologia jest od swych początków nauką opisową, polegającą na stapianiu horyzontów poznawczych badającego i badanych. Jeszcze Florian Znaniecki uważał, że badaniami kultury winna się wobec tego zająć socjologia, jako spełniająca owe standardy, a współczesnej sobie antropologii odmawiał „zdolności, a nawet ambicji tworzenia syntez” (Kłoskowska, s. 100), ponieważ charakteryzujący ją emiczny typ badań wykluczał ją z obszaru „porządnej”, nomotetycznej (uogólniającej) nauki. Z końcem XIX wieku obowiązujący wzorzec poznania naukowego jako ustalania „obiektywnej” wiedzy o świecie doprowadził do wyodrębnienia się socjologii oraz antropologii jako odrębnych dyscyplin; jak pisze Marian Kempny, antropologia miała wówczas „stanowić rodzaj `historii naturalnej' społeczeństw ludzkich” (Kempny, s. 49).
W XX wieku dochodzi jednak do znaczących przeobrażeń paradygmatu naukowego: kryzys metanarracji (brak zaufania do wielkich, tłumaczących świat światopoglądów, systemów wiedzy), zauważenie językowego (a więc symbolicznego i subiektywnego, a także zdeterminowanego przez medium przekazu) charakteru ludzkiej wiedzy o świecie, rozpoznanie w „obiektywnej” wiedzy konstruktów zależnych od kulturowych determinantów, a w konsekwencji relatywizacja sądów i autorytetów, doprowadziły do „rozmiękczenia” dawniejszego wzorca naukowości - karierę zrobiły np. etnometodologia, różne nieklasyczne socjologie: socjologia także rozpoznała tradycyjny dla antropologii problem etnocentryzmu poznawczego.
Ponadto, antropologia kulturowa poszerzyła swe zainteresowania poza zagadnienia społeczeństwa pierwotnego - czym zajmowała się początkowo - toteż „zaciera się granica miedzy socjologią zajmującą stanowisko określone […] jako orientacja kulturalistyczna a antropologią z dodatkiem kwalifikującej przydawki `społeczna' lub `kultury'” pisze Antonina Kłoskowska (Kłoskowska, s. 100), i dalej: „Nowsze określenia antropologii kultury […] mówią o wszechstronnym badaniu kultury, czyli wyuczonych wspólnych w obrębie grupy lub zbiorowości społecznej zachowań człowieka i rezultatów tych zachowań” (tamże), wreszcie „jakkolwiek ani socjologowie, ani antropologowie nie godzą się w większości wypadków ze stwierdzeniem tożsamości społeczeństwa i kultury, rozróżnienie tych dwóch pojęć zaciera się zwykle w badaniach empirycznych i w opisowym ich opracowaniu” (tamże, s. 101). Komentując różnicę nazewniczą między antropologią kultury a społeczną Ewa Nowicka pisze, iż różnice te nie mają większego znaczenia metodologicznego, ponieważ: „kultura i życie społeczne to dwa prawie całkowicie nierozróżnialne aspekty człowieczeństwa. Życie człowieka […] jest zarazem społeczne i kulturowe. Wprawdzie w obrębie rodziny Hominidae życie społeczne jest historycznie wcześniejsze od kultury, ale dopiero pojawienie się kultury pozwoliło wyróżnić jej przedstawiciela jako człowieka. Kultura zatem, a nie życie społeczne, ma znaczenie definicyjne przy określaniu gatunku, a nawet rodzaju ludzkiego” (Nowicka, s. 44).
Kolejnym czynnikiem zbliżającym do siebie obie dyscypliny było ogromne skomplikowanie rzeczywistości społeczno-kulturowej w wieku XX. Marian Filipiak zauważa, że po II wojnie światowej problematyką przemian kulturowych zajmują się, obok antropologii, takie nauki, jak socjologia, politologia, ekonomia, a infiltracja założeń tych dyscyplin do antropologii jest nieunikniona (Filipiak, s. 79). Clifford Geertz opisuje rzeczywistość współczesną jako domenę „gatunków zmąconych” - tekstowe reprezentacje (np. „nauka”) opisywanych obiektów (np. kultura) odzwierciedlają ich hybrydowość, niejednorodność.
Jeśli próbować określenia swoistości antropologicznego i socjologicznego poznania, to ewentualnie można odwoływać się do specyfiki wynikającej z historii obu dyscyplin. W ten sposób Barbara Olszewska-Dyoniziak charakteryzuje perspektywę antropologiczną w odróżnieniu od socjologicznej, wskazując, iż antropolog przyjmuje perspektywę emiczną, wewnętrzną, podczas gdy socjolog jest na zewnątrz; antropolog stosuje metody porównawcze (badania międzykulturowe), zaś socjolog koncentruje się na tym, co powtarzalne, unifikujące;
antropolog podchodzi interdyscyplinarnie, socjolog zajmuje się wyizolowanymi dziedzinami życia społecznego.
Marian Kempny przywołuje słowa Anthony' ego Giddensa: „jeśli nawet istniały niegdyś pewne intelektualne racje, by oddzielać socjologię od antropologii, to obecnie zniknęły one z pewnością” (cyt. za Kempny, s. 47). Niech będą one uzasadnieniem hybrydycznej formy niniejszego wykładu.
2