TEMAT 2
Etapy i uwarunkowania rozwoju politologii
I. Rodowody politologii
1. Politologia, jak prawie każda nauka humanistyczna i społeczna, swojego rodowodu dopatruje się w rozważaniach starożytnych filozofów nad polityką, a zwłaszcza ich refleksji nad ustrojem politycznym. Podkreśla się zasługi przede wszystkim Platona (państwo totalitarne) i Arystotelesa (sprzeczności interesów różnych grup społecznych). Platon jako pierwszy dokonał analizy systemu politycznego. Poza tym wymienia się Demokryta z Abdery jako zwolennika demokratycznych form rządów. W okresie Cesarstwa Rzymskiego studia nad polityką dotyczyły historii politycznej i metod rządzenia (m.in. Polibiusz, Tytus Liwiusz, Plutarch i Cyceron).
2. W średniowieczu myśl polityczna w Europie zdominowana była przez myślicieli kościoła chrześcijańskiego (m.in. Aureliusz Augustyn i Tomasz z Akwinu), i wyjątkowo spoza niego (Marsyliusz z Padwy). Dzieła tych myślicieli koncentrowały się na relacjach państwo - kościół. Dawano wykładnię "państwa bożego" i "państwa ziemskiego", wskazując na boskie pochodzenie władzy i hierarchiczną strukturę państwa. Incydentalnie pojawiały się idee ludowładztwa oraz uniezależnienia władzy świeckiej od kościelnej. W świecie arabskim pojawiały się w tym okresie pierwsze analizy polityczne (na przykład Rubajat Chajjam Omar) oraz rozprawy z filozofii politycznej w oparciu o tradycję nauk Arystotelesa (m.in. Mojżesz Majmonides, Avicenna i Aweroes).
3. Zasadnicze zmiany w myśli politycznej nastąpiły w Odrodzeniu, a to głównie za sprawą dzieł Niccolo Machiavellego (m.in. traktaty na temat władzy, zasada w działalności politycznej: "cel uświęca środki"). Z kolei mniej eksponowany Jean Bodin w badaniach nad ustrojem państwa zastosował metodę historyczną i porównawczą.
4. Za cezurę badań politologicznych uznaje się Oświecenie. W tej epoce swoje dzieła
tworzyli wybitni teoretycy państwa:
* John Locke (koncepcja państwa liberalnego),
* . Jean Jacques Rousseau (teoria umowy społecznej),
Thomas Hobbes (koncepcja "wojny wszystkich ze wszystkimi"),
Charles Louis Montesqieu (koncepcja trójpodziału władzy).
W tej epoce mają swoją genezę również główne ideologie polityczne (m.in, liberalizm i konserwatyzm) .
5. Wiek XIX to początek krystalizowania się partii politycznych i rozwoju innych instytucji demokratycznych. Nastąpiło też ostateczne oddzielenie kategorii moralnych od politycznych. Pojawiły się prace będące refleksją nad doktrynami politycznymi, nauką o państwie i jego instytucjach, ujmujące świat polityki w powiązaniu z filozofią i socjologią. Na koncepcje polityki, a zwłaszcza ustrojów państw, ogromny wpływ wywarło ujęcie dialektyczne (Georg W.F. Hegel, Fryderyk Engels i Karol Marks, kontynuowane przez Włodzimierza Iljicza Lenina), demo liberalne (John Stuart Mill) i normatywistyczne (Georg Jellinek). Problem funkcjonowania demokracji w oparciu o obserwację bezpośrednią rozwinął Alexis de Tocqueville. Wśród innych koncepcji można wyróżnić: darwinizm społeczny (Ludwik Gumplowicz), świadomość społeczną (Emil Durkheim), elity (Vilfredo Pareto).
6. Następne stulecie zaowocowało licznymi nowymi ujęciami teoretycznymi i aplikacyjnymi.
II. Geneza politologii jako dyscypliny naukowej i jej rozwój organizacyjno - instytucjonalny
1. Jako prekursora politologii wymienia się często Francisa Bacona z jego ideą nabywania sprawdzonej wiedzy o świecie, w którym żyjemy, poprzez eksperyment, a następnie zastosowania jej w praktyce. Uważa się go za prekursora idei wiedzy politycznej jako techniki. Za prekursora myślenia naukowego o społeczeństwie uważa się także Marie Jean Antoine Condorcet.
2. Wyodrębnianie się politologii jako osobnej dyscypliny naukowej przypada na wiek XIX. Za kolebkę politologii uznaje się państwa anglosaskie, w szczególności Stany Zjednoczone, oraz Francję.
3. W Stanach Zjednoczonych w 1880 roku John W. Burgess na Columbia University w Nowym Jorku założył "Graduate School of Political Science"'. Trzy lata wcześniej utworzono historycznopolitologiczne towarzystwo naukowe Johns Hopkins Historical and Political Science Association. Dla amerykańskiej politologii kluczowym momentem, zapewniającym jej status dyscypliny naukowej, było utworzenie w 1903 roku Amerykańskiego Towarzystwa Politologicznego (APSA). Przełom nastąpił wraz z ogłoszeniem przez Arthura Bentley'a teorii grup (docenionej dopiero pół wieku później) i wspieranie koncepcji "polityki nauki"
(a science of politics), mającej na celu odkrywanie praw rządzących zjawiskami i procesami politycznymi.
4. Za kolebkę politologii uważana jest także Francja, w związku z utworzeniem Ecole Libre des Sciences Politiques (założonej już w 1872 roku i kształcącej urzędników państwowych) oraz nauczaniem na niektórych francuskich uniwersytetach przedmiotów politycznych już od 1819 roku. Jednak do końca XIX wieku politologia nie wyodrębniła się tam jako samodzielna dyscyplina naukowa. Dopiero po II wojnie światowej można mówić we Francji o politologii jako dyscyplinie naukowej. Wówczas na bazie wspomnianej Ecole Libre des Sciences Politiques powstała Fondation Nationale des Sciences Politiques, a także Institut d'Etudes Politiques, zaczęto też wydawać pierwszy periodyk politologiczny (1951).
5. Trzecim państwem uznawanym za kolebkę politologii jest Wielka Brytania, gdzie w 1895 roku powołano do życia London School of Economics and Political Science, a w 1912 roku utworzono pierwszą katedrę politologii na uniwersytecie w Oksfordzie. Uprawianie politologii "przesiąknięte" było filozofią i podejściem tradycyjnym. Dopiero w drugiej połowie lat 60. XX wieku zaczęto uprawiać tam "nowoczesną" politologię, co się zbiegło z utworzeniem Social Science Research Council.
6. Wśród państw, w których politologia rozwijała się dynamicznie, można wymienić m.in.
Niemcy (RFN). Niemiecka politologia wyrosła z niezmiernie bogatej tradycji filozoficznej i historycznej, a także prawnej i socjologicznej. Nawet pierwsi amerykańscy politolodzy wychowywali się na tradycji Staatswissenschaft /Nauki o państwie/. Po II wojnie światowej politologia w RFN stała się częścią realizowanej koncepcji "wzmacniania demokracji". Nowa dyscyplina uzyskała poparcie polityczne władz, jednak opór innych nauk społecznych wobec politologii był znaczny. Powstały wówczas Deutsche Hochschule fuer Politik i Hochschule fuer Verweltungswissenschaft. Do zjednoczenia Niemiec powstało tam ponad 50 katedr politologii.
7. We Włoszech politologia jako samodzielna dyscyplina naukowa wyodrębniła się bardzo późno (tocząc "walkę" o swoją tożsamość z prawem, historią i socjologią). Na początku lat 70. XX wieku na tamtejszych uniwersytetach funkcjonowała tylko jedna katedra politologii, a Włoskie Towarzystwo Politologiczne zostało założone dopiero w 1981 roku. Lata 80. i 90. XX wieku przyniosły jednak znaczący rozwój politologii (rosnąca liczba publikacji oraz tworzenie katedr i instytutów). Najważniejszymi ośrodkami politologicznymi są uczelnie z Rzymu, a także Bolonii, Florencji, Mediolanu i Turynu.
8. Wśród państw nordyckich największe osiągnięcia w zakresie politologii mają ośrodki naukowo-badawcze w Szwecji (m.in. wydziały politologii na uniwersytetach w Goteborgu,
Lund i Uppsali oraz Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem - SIPRI), Norwegii (m.in. International Peace Research Institute w Oslo i Christian Michelsen Institute w Bergen oraz instytuty politologiczne na uniwersytetach w Oslo i Bergen), a także w Finlandii. W Szwecji badania naukowe z zakresu politologii oraz dydaktyka tego przedmiotu były uprawiane już w latach 70. XIX wieku. Szwedzi podkreślają, że pierwsza w Europie katedra zajmująca się kwestiami rządzenia została utworzona już w 1622 roku na uniwersytecie w Uppsali, a pierwszy jej profesor, Johan Skytte, został upamiętniony w przyznawanej od 1995 roku nagrodzie jego imienia, zwanej też Politologiczną Nagrodą Nobla.
9. Proces usamodzielniała się politologii jako dyscypliny naukowej postępował powoli.
Zadecydowały o tym dopiero ostatnie dziesięciolecia. Dowodem może być kalendarium tworzenia pierwszych towarzystw politologicznych: Stany Zjednoczone - 1903, Kanada _ 1913, Finlandia - 1935, Indie 1938, Japonia - 1948, Francja - 1949, Wielka Brytania _ 1950, Szwecja dopiero 1970 rok. Również dopiero w ostatnich dekadach notuje się nawiązanie instytucjonalnych form współpracy międzynarodowej wśród politologów. Współpraca ta zapoczątkowana została przez powstanie pod auspicjami UNESCO Międzynarodowego Towarzystwa Politologicznego (International Political Science Association) w 1949 roku. Polska została członkiem tego towarzystwa w 1950 roku.
10. We współczesnej politologii zdecydowanie dominują przedstawiciele krajów anglosaskich, przede wszystkim zaś Stanów Zjednoczonych. Prymat, a właściwie hegemonia amerykańskiej politologii, wyraża się m.in. w liczbie politologów, którzy stanowią 75-80% ogólnej liczby politologów na świecie. Zdecydowana większość projektów badawczych powstaje i jest realizowana w tym kraju. Tam też wydaje się zdecydowanie najwięcej publikacji politologicznych (książki, artykuły) o zasięgu ogólnoświatowym. Najbardziej cenione tytuły politologicznych periodyków naukowych z tzw. listy filadelfijskiej publikowane są w Stanach Zjednoczonych. Ponadto zdecydowanie największe i najbardziej prestiżowe na świecie jest Amerykańskie Towarzystwo Politologiczne (APSA), które zrzesza obecnie ponad 15 tys. członków zamieszkałych w 80 państwach świata. O pozycji amerykańskiej politologii świadczy także ranking 200 najlepszych na świecie politologicznych jednostek organizacyjnych w latach 1998-200258. Na 200 sklasyfikowanych jednostek zdecydowaną większość stanowiły amerykańskie, zaś w pierwszej 50 znalazło się jedynie 14 wydziałów, instytutów i centrów politologicznych spoza Stanów Zjednoczonych.
III. Geneza i rozwój politologii w Polsce
1. Rodowód politologii w Polsce jest stosunkowo krótki. Politologia zaczęła SIę wyodrębniać z innych nauk społecznych na początku XX wieku. W 1902 roku we Lwowie powstała Szkoła Nauk Politycznych, a w Krakowie w 1911 roku na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego otwarto Polską Szkołę Nauk Politycznych. W 1914 roku uruchomiono Szkołę Nauk Politycznych w Warszawie (przemianowaną w 1939 roku na Akademię Nauk Politycznych). W okresie międzywojennym notowano rozwój naukowy, organizacyjny oraz dydaktyczny tych trzech szkół, zaczęto nawet mówić o dwóch ośrodkach politologicznych: lwowsko-krakowskim i warszawskim. W tym ostatnim rozpoczęto prace nad encyklopedią politologii (nauk politycznych) w ujęciu głównie prawno - administracyjnym. Realizacja tej idei częściowo ziściła się w innej formie dopiero na przełomie XX i XXI wieku. Kształcenie z zakresu nauk politycznych uruchomiono także w Poznaniu, Łodzi i Wilnie. Działalność naukowo-dydaktyczną koordynował Centralny Komitet Polskich Instytucji Politycznych powstały w 1929 roku.
2. W czasie II wojny światowej aktywność politologiczna została ograniczona do wąskiego kształcenia na tajnych kompletach i kształcenia korespondencyjnego.
3. W kilka lat po zakończeniu wojny nastąpiło daleko idące uzależnienie nauk politycznych od oficjalnej ideologii. W 1950 roku zamknięto akademie nauk politycznych w Warszawie i Krakowie, a rok później zlikwidowano kształcenie w zakresie nauk politycznych. Wprowadzono natomiast przedmiot .Podstawy marksizmu-leninizmu. Niesprzyjający klimat polityczny spowodował, że politologia jako odrębna dyscyplina badawcza w zasadzie przestała istnieć, a jej przedstawiciele zasilili szeregi dyscyplin pokrewnych. Sferę badań i kształcenia kadr z zakresu nauk politycznych w końcu lat 40. i w następnych dekadach w dużym stopniu przejęła Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, co wpłynęło na akcentowanie ideologicznej funkcji tej dyscypliny naukowej oraz kierunku kształcenia.
4. Po 1956 roku dało się wyraźnie odczuć ożywienie w polskiej politologii, a właściwie rozpoczęcie procesów integrowania badaczy zajmujących się zjawiskami i procesami politycznymi w wymiarze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Zaczęto tworzyć ramy instytucjonalne w zakresie naukowym i dydaktycznym. W 1957 roku powstało Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych (PTNP) jako federacja specjalistycznych towarzystw naukowych zajmujących się badaniami świata polityki. PTNP bardzo aktywnie działało w ramach Międzynarodowego Towarzystwa Politologicznego IPSA (udział we władzach,
kolegium redakcyjnym "International Political Science Review", aktywność na kongresach, współorganizowanie konferencji, publikacje o zasięgu międzynarodowym). Na niwie dydaktycznej zrezygnowano z wykładania przedmiotu "Podstawy marksizmu-leninizmu" (1955), a od roku akademickiego 1963/1964 wprowadzono przedmiot "Podstawy nauk politycznych" (w większych ośrodkach akademickich przygotowano do tego przedmiotu podręczniki i skrypty). Polska wraz z Jugosławią po II wojnie światowej należały do jedynych państw bloku wschodniego, w których nie wykładano naukowego komunizmu.
5. W drugiej połowie lat 60. zaczęły powstawać jako jednostki naukowo-badawcze dydaktyczne instytuty politologiczne w Krakowie, Poznaniu, Lublinie i Warszawie, gdzie w 1967 roku powołano do życia Instytut Nauk Politycznych na Uniwersytecie Warszawskim (przekształcony w Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych w 1975 roku).
6. W latach 70. trwał proces dalszej instytucjonalizacji polskiej politologii. W 1972 roku powołano Komitet Nauk Politycznych PAN, który był wyrazem utrwalania się tej młodej dyscypliny wśród innych nauk. Zadaniem komitetu było organizowanie i koordynowanie badań politologicznych. Rok wcześniej powstał Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Politycznych, który zajmował się początkowo dydaktyką, a później studiami metodologiczno-teoretycznymi z zakresu politologii. Zintensyfikowane zostały kontakty PTNP z światową politologią. W tej dekadzie pięcioletnie studia magisterskie z zakresu nauki o polityce uruchomiono na uniwersytetach w Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu. W drugiej połowie lat 70. XX wieku obroniono pierwsze doktoraty z politologii.
7. Lata 80., a zwłaszcza przełom lat 80 i 90. XX wieku, ujawniły kryzys w obrazie funkcjonowania politologii. Zarzucano jej brak krytycyzmu, naukowości, służalczość wobec władz partyjnych, a nawet twierdzono, że instytuty politologii były szkołami do przygotowywania instruktorów partyjnych. Skutkowało to m.m. rozwiązywaniem politologicznych jednostek organizacyjnych (na przykład na uniwersytetach w Gdańsku, Łodzi i Toruniu), Centralnego Ośrodka Metodycznego Studiów Nauk Politycznych, Instytutu Nauk Politycznych PAN, stało SIę też zaczątkiem podziałów na politologów postkomunistycznych i opozycyjnych, czego przejawem było powstanie Instytutu Studiów Politycznych PAN.
8. Lata 90. XX wieku przyniosły rozwój instytucjonalny politologii, czemu towarzyszyła swoista moda na kształcenie się na kierunkach politologia, stosunki międzynarodowe i europeistyka. Edukację w tym zakresie zaczęły realizować mniejsze ośrodki akademickie, powstawały nowe instytuty i wydziały politologii.
9. Obecnie politologia jest wykładana na wszystkich polskich uniwersytetach i kilkunastu uczelniach prywatnych. Znacznemu wzrostowi liczby studentów nie towarzyszy jednak kształcenie samodzielnych pracowników naukowo-dydaktycznych.
IV. Dydaktyka na kierunku politologia
1. Przynajmniej od lat 60. XX wieku nauki społeczne na świecie, jako kierunki kształcenia studentów na studiach licencjackich i magisterskich, cieszą się dużą popularnością. Dotyczy to również politologii. Od tego okresu stała się ona nie tylko autonomicznym, ale wyróżniającym się kierunkiem studiów na większości uniwersytetów nie tylko na Zachodzie.
2. W Europie w procesie dydaktycznym, będącym pochodną dokonań badawczych, początkowo korzystano w dużym stopniu z dorobku prawa, historii i filozofii. Politologia była wykładana pod kątem szczegółowych polityk.
3. Politologia cieszy się dużą popularnością zarówno wśród studentów, którzy studiują ją jako kierunek kształcenia, jak i wśród studentów nauk społecznych. Również studenci różnych kierunków często wybierają przedmioty politologiczne jako fakultatywne.
4. Współcześnie przedmiot politologia, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, często nauczany jest pod nazwą "Polityka" czy "Rząd", a w Wielkiej Brytanii nawet jako "Konstytucja Brytyjska" (notabene przy braku ustawy zasadniczej w tym państwie). W Wielkiej Brytanii większość kursów z politologii obejmuje elementy polityki brytyjskiej i teorii politycznej (interpretowanej na różny sposób). Wyłoniła się też tam tendencja do zwracania uwagi na rosnące znaczenie wymiaru europejskiego. Do niedawna rdzeniem programu na kierunku politologia były tam wykłady o brytyjskich instytucjach politycznych w ujęciu historycznym (wielcy filozofowie polityki) oraz nauka o ustroju i polityce Stanów Zjednoczonych, Francji i ZSRR. Wykłady z politologii często stanowią blok przedmiotów z nauk społecznych (humanistycznych), na przykład na uniwersytecie w Oksfordzie tzw. PPE (Philosophy, Politics and Economics).
5. Innym rozwiązaniem jest wykładanie politologii jako nauki społecznej. Na uczelniach zachodnich, a zwłaszcza amerykańskich wśród przedmiotów niemal zawsze znajduje się "Politologia jako nauka społeczna", "Politologia w nauce społecznej" lub "Politologia w naukach społecznych". Wprowadzenie do politologii jako dyscypliny nauk społecznych związane jest z postawieniem podstawowych pytań dotyczących polityki, istoty analizy
politologicznej, głównych podejść badawczych teoretycznych i empirycznych oraz naukowej krytyki tej dyscypliny.
6. W kształceniu politologicznym niezmiernie istotne miejsce zajmują kwestie podstawowych kategorii i pojęć tej stosunkowo nowej dyscypliny naukowej. Z reguły na uczelniach zachodnich podstawowe kursy z politologii dotyczą genezy, ewolucji i rozwoju tej dyscypliny oraz jej głównych epistemologicznych założeń (w tym najważniejsze ujęcia teoretyczne - prezentacja różnych szkół badawczych oraz podstawy metodologiczne). W Stanach Zjednoczonych studia na kierunku politologia są ściśle powiązane ze współczesnością pod kątem interesów politycznych i ekonomicznych tego kraju. Propaguje się podejście komparatystyczne.
7. W państwach zachodnich układ studiów politologicznych obejmuje z reguły:
Teorie polityczne
Systemy polityczne
Dzieje myśli politycznej
Stosunki międzynarodowe
Naukę o administracji i o polityce wewnętrznej wraz z nauką o podejmowaniu decyzji politycznych
Politykę gospodarczą
Psychologię społeczną.
V. Uwagi końcowe
1. Politologia, w zależności od tradycji w danym państwie, stopniowo wyodrębniała się od innych dyscyplin naukowych, na przykład prawa we Francji. W Stanach Zjednoczonych na kształtowanie się podstaw politologii istotny wpływ wywarło także prawo, ale również i historia. Przez dekady w badaniach politologicznych zajmowano się formalnymi strukturami władzy, a przede wszystkim instytucjami rządowymi. Tematem badań były też konstytucje. Dopiero doświadczenia okresu międzywojennego i II wojny światowej spowodowały zaadaptowanie dorobku psychologii i socjologii, i zajęcie się rzeczywistymi zachowaniami jednostek i grup społecznych.
2. Uważa się, że politologia zaczęła stawać się nauką w końcu XIX wieku, co było m.in. połączone z zapoczątkowaniem jej samodzielności instytucjonalno-organizacyjnej. Podkreśla się też, iż politologia w dużej mierze uzyskała samodzielność naukową za sprawą rozwoju
/Opracowano na podstawie: A. Żukowski, Politologia jako dyscyplina naukowa i kierunek kształcenia. Zarys problematyki, Olsztyn 2006/.
nurtu behawioralnego w latach 30. i 40. XX wieku. Prawie powszechną akceptację jako samodzielna dyscyplina politologia uzyskała z pewnością w ostatnich dekadach XX wieku. Podkreśla się, że przesądziły o tym lata 60. i 70., kiedy nastąpiło rozszerzenie i sprecyzowanie pola badawczego, wykształcenie podstaw własnej terminologii i metod poznawczych oraz powstanie i rozwój teorii szczegółowych.
3. Spotyka się głosy kwestionujące uznawanie politologii za dyscyplinę naukową. Zwraca się uwagę na fakt, iż dotychczas nie wykształciła ona własnej i jej tylko właściwej metody badawczej. Sytuacja taka wynika m.in. ze zróżnicowania przedmiotu badawczego. Politologię określa się także jako dyscyplinę naukową o niesamodzielnym i kompilacyjnym charakterze. Uważa się ją za dyscyplinę naukową wielce eklektyczną, co w dużej części wynika z genezy politologii.