Ustrój państwa polskiego od XVI do XVIII wieku na tle innych państw europejskich
Średniowieczna ewolucja stosunków społeczno-politycznych w większości krajów europejskich doprowadziła je do stanu rozbicia politycznego, gdy państwo z nominalnym władcą na czele było właściwie zbiorowiskiem księstw, hrabstw czy nawet królestw, dodatkowo skłóconych ze sobą. Niekiedy rozbity politycznie kraj zostawał uzależniony od władzy z zewnątrz. To uzależnienie pogłębiało jeszcze osłabienie i zamęt wewnętrzny. Jednakże już w XIV-XV stuleciu wiele krajów osiągnęło zjednoczenie, choć proces ten trwał zazwyczaj do XVI wieku, a w wypadku Włoch i Niemiec aż do XIX wieku.
Zjednoczenie polityczne i likwidacja samodzielnych księstw nie mogło się ograniczyć tylko do odebrania władzy poszczególnym księciom. Trzeba było albo zlikwidować wielkich feudałów w krwawej walce i uniemożliwić pojawienie się następców, albo też tak ich osłabić by nie mieli jak i czym sięgnąć po niezależną władzę. Te wszystkie posunięcia były możliwe dla władzy królewskiej jednak tylko wtedy, gdy miała za sobą silne poparcie społeczne, a poparcia takiego udzielały jej miasta i drobne rycerstwo. Obie te grupy były poszkodowane i przytłaczane przez wielkich feudałów. Realizacja zaś planów zjednoczeniowych wymagała środków, którymi mogłaby działać władza królewska, a tymi środkami były przede wszystkim zreorganizowany skarb i utworzone nowe wojsko królewskie.
Pogłębione w okresie rozbicia feudalnego różnice w prawach poszczególnych terytoriów, częściowo także odmienności prawnego położenia różnych grup społecznych na terenie całego państwa starano się teraz likwidować. Nie oznaczało to jednak unifikacji prawnej wszystkich stanów. Wprost przeciwnie, prawodawstwo dążyło do wyraźnego podkreślenia różnic stanowych, z upośledzeniem zazwyczaj położenia prawnego chłopstwa. Jednakże starania o ujednolicenie prawa przejawiały się po pierwsze w spisywaniu, a przez to stabilizowaniu zmieniającego się stale prawa zwyczajowego. Ponadto monarchowie usiłowali zastępować uchwały zgromadzeń stanowych w dziedzinie prawodawstwa zarządzeniami królewskimi.
Ogólny kierunek tworzenia scentralizowanej monarchii absolutnej nie był procesem powszechnym w XVI i pierwszej połowie XVII wieku ani nie wytworzył państwa tak wyraźnie absolutystycznego, jak to, które pojawiło się w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku w Europie, na przykład we Francji. W Anglii te przemiany zakończyły się wytworzeniem monarchii parlamentarnej.
Z wojen domowych i religijnych XVI wieku Francja wyszła bardzo osłabiona i zniszczona gospodarczo. Uspokojenie i próba poprawy sytuacji gospodarczej i politycznej przypadły na lata rządów króla Henryka IV. Za panowania Ludwika XIII kontynuowano proces wzmacniania władzy królewskiej. Prawą ręką króla był wówczas kardynał Richelieu. Wszelkie bunty i opozycja były dławione siłą. Richelieu likwidował odrębności prowincji, w polityce zagranicznej dążył do osłabienia wpływów habsburskich. W realizacji polityki zagranicznej narzędziem była rozbudowywana armia i flota wojenna. Dostrzegając korzyści płynące z handlu Richelieu rozbudowywał flotę handlową i dbał o rozwój kolonii francuskich. Dla realizacji tych celów potrzebne były pieniądze, które kardynał uzyskiwał dzięki odpowiednio prowadzonej polityce gospodarczej. Prowadził politykę opartą na zasadach merkantylizmu. Oznacza to, że wspierał rozwój rodzimej produkcji, nakładał wysokie cła na towary sprowadzane z zagranicy i dbał o dodatni bilans handlowy. W polityce tej ważniejsze są interesy państwa niż jednostki.
Za panowania Ludwika XIV nastąpił okres utrwalania rządów absolutnych. Za jego panowania Francja stała się pierwszą potęgą w Europie i monarchią absolutną, na której wzorowali się inni władcy. Cechami charakterystycznymi rządów absolutnych „króla słońce” było odsunięcie od władzy starej szlachty rodowej i duchowieństwa. Do współrządów zostali dopuszczeni mieszczanie i szlachta urzędnicza. Wprowadzono scentralizowaną, poddaną królowi nowoczesną administrację. W gospodarce cały czas funkcjonowały zasady merkantylizmu.
W XVIII wieku mieliśmy do czynienia z innym rodzajem absolutyzmu, a mianowicie z absolutyzmem oświeconym. Występował on w Austrii, Rosji i Prusach i wzorował się na zasadach absolutyzmu francuskiego. Odwoływał się także do filozofii i zdobyczy Oświecenia. Cechy tego ustroju były niemal w stu procentach analogiczne do ustroju Francji Ludwika XIV. Nastąpiło wzmocnienie władzy centralnej, rozwój kilkusettysięcznej armii, rozwój oświaty, powstała także nowoczesna, zależna od władcy administracja. Dzięki popieraniu przez władców merkantylizmu i protekcjonizmu w krajach tych nastąpił szybki rozwój gospodarczy.
Na przełomie XVI i XVII wieku okres rozkwitu gospodarczego, kulturalnego i politycznego przeżywała monarchia angielska. W wyniku zmieniających się relacji, związanych z początkami nowych stosunków kapitalistycznych, do coraz większego znaczenia zaczęły dochodzić nowe warstwy społeczne, do tej pory nie uczestniczące w życiu politycznym i społecznym, tj. mieszczaństwo, rodząca się burżuazja i nowa szlachta, czyli gentry. Prosperity w rozwoju Anglii przypada na okres panowania królowej Elżbiety I. Ugruntowała się wtedy władza absolutna, lecz nie tak silna jak we Francji, gdyż poniekąd z udziałem sejmu, który zwołany był w tym okresie jedyne 10 razy. W połowie XVII wieku na wyspie wybuchła rewolucja burżuazyjna poprowadzona przez Olivera Cromwella. Anglia wyszła z niej jako inne państwo. Powstało pierwsze w świecie burżuazyjne, które stało się wzorem dla innych państw. W Anglii pojawiły się warunki do powolnego rozwijania się społeczeństwa obywatelskiego. Krótko mówiąc ukształtował się wzór monarchii parlamentarnej.
W tej samej dobie w Rzeczypospolitej szlacheckiej układ sił społecznych i ustrój polityczny oddziaływały w kierunku petryfikacji, tj. ustaleniu pewnych form, istniejących stosunków społecznych. W rezultacie zamiast wzmocnienia władzy monarszej następowała jej stopniowa erozja, zabrakło bowiem sił społecznych, na których monarchia mogłaby się oprzeć. Nie były nią miasta, które nie potrafiły się zjednoczyć, ani wytworzyć takiego ośrodka, jakim dla Anglii był Londyn. Zabrakło też - po zakończeniu wojny trzynastoletniej - zagrożenia z zewnątrz, które zmuszałoby szlachtę do troszczenia się o utrzymanie stałej armii i przekazywanie królowi pełnomocnictw, związanych z obroną kraju. W istniejącej sytuacji szlachta widziała w monarchii przede wszystkim konkurenta, który przez nakładanie podatków pozbawiał ją części dochodów płynących z eksploatacji chłopów.
Czasy Rzeczypospolitej szlacheckiej, obejmujące blisko trzy i pół wieku, przedstawiają się w sposób zróżnicowany. Wyróżniamy w niej zasadnicze dwa podokresy. Pierwszym z nich jest demokracja szlachecka, a drugim oligarchia magnacka.
Demokracja szlachecka charakteryzowała się w pierwszym etapie, przypadającym na drugą połowę XV i pierwszą XVI wieku, wzrostem aktywności politycznej średniej szlachty, która dążyła do poszerzenia współudziału we władzy przede wszystkim kosztem magnaterii, najpierw w sojuszu z królem Kazimierzem Jagiellończykiem, a potem i przeciw sprzymierzonym z magnatami monarchom. Posłowie delegowani przez sejmiki na sejm walny Królestwa utworzyli wkrótce odrębną izbę poselską. Konstytucja Nihil Novi z 1505 roku usankcjonowała równouprawnioną w stosunku do możnowładczych senatorów rolę posłów ziemskich. Odtąd zgoda posłów ziemskich była konieczna dla ustanowienia nowych praw. O pełną realizację swoich uprawnień toczyła szlachta w pierwszej połowie XVI wieku uporczywą walkę przeciw silnej wciąż magnaterii i związanemu z nią Zygmuntowi Staremu.
Drugi etap demokracji szlacheckiej - jej sukcesów - przypadł na czasy od połowy XVI wieku do połowy XVII wieku. Działało wówczas stronnictwo egzekucyjne. Na forum sejmowym postulaty egzekucjonistów reprezentował Mikołaj Sienicki. Pod jego kierunkiem stronnictwo to zrealizowało znaczną część swoich postulatów. Zdołała też szlachta ugruntować wolność religijną.
W tym czasie ukształtowała się w polskiej myśli politycznej doktryna szlacheckiego państwa prawnego, według której król, jak i każdy poddany, podlega prawom ustanowionym przez sejm jako reprezentację „narodu politycznego” - szlachty. Wolność szlachecka prowadziła do decentralizacji władzy.
Od schyłku XVI i początku XVII wieku zaznaczało się stopniowe umacnianie pozycji magnatów. Różnice między poszczególnymi etapami Rzeczypospolitej szlacheckiej wynikały głównie ze zmian w układzie sił wewnątrz stanu szlacheckiego. Sam model ustrojowy państwa nie ulegał zmianie. Pozostał on w zasadzie taki sam zarówno w dobie demokracji szlacheckiej, jak i oligarchii magnackiej. Umocnienie pozycji magnatów w aparacie władzy wpłynęło w istotny sposób na charakter ustroju społeczno-politycznego Rzeczypospolitej. Kryzys demokracji szlacheckiej przejawił się w latach 1606-1607, kiedy to nastąpił tzw. rokosz Zebrzydowskiego. Średnia szlachta podjęła w nim walkę o zahamowanie kontrreformacji, o zerwanie sojuszu króla z zsiadającymi w senacie magnatami i o ograniczenie władzy króla. Klęska rokoszan umocniła pozycję magnatów, ale osłabiła króla.
Magnaci by zdobyć sobie poparcie szerokich rzesz szlachty występowali w Polsce - odmiennie niż w innych krajach - jako obrońcy „złotej wolności” szlacheckiej przeciw niepokojącemu szlachecki ogół widmu absolutyzmowi.
Utrzymywanie pozorów równości szlacheckiej stanowiło wygodne tło dla faktycznych rządów magnackich. Model ten odpowiadał również ogółowi szlacheckiemu dając mu poczucie uczestniczenia w sprawowaniu władzy. Sprzyjało to trwaniu rządów magnackiej oligarchii mimo kryzysu, a później upadku czy wręcz rozkładu w czasach saskich organizmu politycznego szlacheckiej Rzeczypospolitej.
Petryfikacja istniejących stosunków społecznych i ustrojowych była o tyle ułatwiona, że zarówno magnaterii jak i szlachcie przyświecał zasadniczo wspólny cel jakim było utrzymanie monopolu władzy politycznej i dziedziczenia uprzywilejowania, przy ograniczeniu do minimum czy wręcz uniemożliwienia awansu jednostek i grup wywodzących się z innych stanów.
Rządy magnackie doprowadziły do daleko idącego ograniczenia uprawnień króla, do decentralizacji władzy, a w praktyce nieraz wręcz do dezorganizacji aparatu państwowego, zastępowanego często prywatnym aparatem „państw” magnackich.
Z biegiem czasu szlachta przejawiała coraz większą ekskluzywność, starając się uniemożliwić dopływ nowych elementów do stanu panującego. W tym celu konstytucja z 1578 roku zastrzegła, że tylko sejm miał prawo do nobilitacji tj. do przyznania komuś szlachectwa. Obok nobilitacji występował indygenat, który polegał na udzieleniu szlachcicowi zagranicznemu szlachectwa polskiego. Instytucja ta wykształciła się w drugiej połowie XVI wieku. Nadanie indygenatu przez króla było dokonywane na sejmie, co stanowiło formę kontroli. Z czasem uznano ją za niedostateczną, toteż w 1641 roku uchwalono, że indygenatu może udzielać tylko sejm.
Szlachta również dążyła do pozbawienia miast wszelkiego wpływu na władzę. Politycznie pozycja miast w Rzeczypospolitej była o wiele słabsza niż wobec przewagi szlachty. Polityka eliminacji miast z życia politycznego kraju jako potencjalnych sojuszników władzy monarszej łączyła się z dążeniem do osłabienia pozycji społeczno-ekonomicznej mieszczan. Szlachta zmierzała do tego przez ograniczenie mieszczan we wszystkich dziedzinach życia. Konstytucja z 1496 roku zakazała mieszczanom nabywania i posiadania dóbr ziemskich. Tylko niektóre największe miasta i ich mieszkańcy otrzymali wyjątkowy przywilej posiadania majątków ziemskich. Mieszczanie nie mogli piastować urzędów państwowych i ograniczono możność zajmowania przez nich wyższych stanowisk duchownych.
W XVI stuleciu przyjęto zasadę, że szlachcic sprawujący urząd miejski lub zajmujący się handlem lub rzemiosłem tracił szlachectwo. Również w tym stuleciu miasta utraciły reprezentację w sejmie. Nawet stołeczny Kraków, który posiadał prawa szlacheckie i wysyłał z tego tytułu posłów na sejm, korzystał z praw ograniczonych. Posłów Krakowa nie dopuszczano do udziału w głosowaniach, a specjalna konstytucja ustaliła, że mają prawo zabierać głos wyłącznie w sprawach miejskich. Po unii lubelskiej takie prawa przyznano również Wilnu. W latach późniejszych dołączyły do nich Lwów, Kamieniec Podolski i Lublin.
W tym okresie nastąpił również rozwój gospodarki folwarcznej. Prowadziło to do zwiększenia wyzysku chłopów, co jednocześnie łączyło się ze zwiększeniem poddaństwa. Wprowadzano coraz częściej robociznę, określaną mianem pańszczyzny. Wprowadzaniu pańszczyzny towarzyszyło łamanie dotychczasowych praw chłopskich, w szczególności w postaci przypisania chłopów do ziemi.
Król w Rzeczypospolitej był uważany za dzierżyciela władzy najwyższej. W drugiej połowie XV wieku zakres władzy królewskiej faktycznie wzrastał. Kazimierz Jagiellończyk i Jan Olbracht stosowali system rządów osobistych. Reprezentowali oni koncepcję, że król jest jedynym podmiotem suwerenności w państwie.
Na początku XVI wieku Zygmunt I Stary opierając się na magnatach starał się zahamować ruch szlachecki, który dzięki konstytucji Nihil Novi z 1505 roku uzyskał współudział we władzy dla swoich reprezentantów. Średnia szlachta wysuwała w tym czasie program ograniczenia władzy królewskiej. Wyrazem tego była koncepcja suwerenności prawa, któremu podporządkowany był także król. Suwerenność prawa miał realizować król razem ze stanem szlacheckim w sejmie. Niezależnie od rosnącego znaczenia sejmu, ostatni Jagiellonowie potrafili utrzymać szeroki zakres władzy królewskiej. Wykorzystywali oni w tym celu rozdawanie urzędów, starostw oraz nominacje biskupów. Miało to duże znaczenie, pozwalając monarsze prowadzić własną politykę i skupiać wokół siebie stronnictwo dworskie.
Osłabienie władzy królewskiej rozpoczęły elekcję po 1572 roku. Król ograniczony przez pakta konwenta i artykuły henrykowkie nie miał już takiej pozycji jak dawniej.
Władzę ustawodawczą król sprawował wraz z sejmem. Tu uprawnienia królewskie były dość znaczne. Królowi przysługiwało prawo inicjatywy ustawodawczej i sankcji uchwał sejmowych. Konstytucje sejmowe były ogłaszane w imieniu króla z zaznaczeniem, że są wydane za zgodą sejmu. Królowi przysługiwało również zwierzchnictwo nad krajami lennymi. Miał wyłączne prawo mianowania urzędników, ograniczone co do ziemskich urzędów sądowych. Największe znaczenie miało królewskie prawo nominacji na urzędy senatorskie, co pozwalało królowi wpływać na skład senatu. Monarcha wykonywał sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami.
Aż do bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta korona utrzymywała się, mimo elekcji, w rękach dynastii Jagiellonów. Lecz jednak w 1530 roku kiedy to z inspiracji Zygmunta Starego i Bony Zygmunt August został jako dziesięcioletni chłopiec obrany królem i koronowany za życia ojca krok ten w kierunku monarchii dziedzicznej spotkał się z opozycją szlachty. Sejm oświadczył, że nie wolno za życia króla obierać jego następcy.
Wolne elekcje, nie ograniczone względami na dynastię, zaczęły się od 1572 roku, choć nieraz obierano kolejno członków jednej dynastii, np. Wazów czy Sasów. W czasie bezkrólewia w 1572 roku przyjęto zasadę elekcji viritim, tj. że cała szlachta ma prawo wyboru króla bezpośrednio. Udział w elekcji był dobrowolny. Formalnie najbardziej demokratyczna elekcja viritim torowała w praktyce drogę przewadze magnaterii, pod wpływami której pozostawały rzesze drobnej szlachty, stwarzała pole do intryg obcych państw, dążących do wprowadzenia na tron polski swoich kandydatów.
Na czele państwa w czasie bezkrólewia jako interrex stał prymas. Reprezentował on państwo na zewnątrz i kierował administracją. Do niego też należało przygotowanie elekcji. W jej obrębie można wyróżnić trzy fazy, tj. konwokację, sejm elekcyjny i sejm koronacyjny.
Układane przez sejm elekcyjny pakta konwenta były umową pomiędzy szlachtą i nowo obranym królem. Zawierały zobowiązania elekta przyjęte przed wstąpieniem na tron. Dotyczyły one wytycznych polityki zagranicznej, spraw wojska, zobowiązań finansowych i innych. Powstałe jednocześnie z pierwszymi paktami konwentami artykuły henrykowskie stanowiły sformułowanie podstawowych zasad ustrojowych państwa. Pakta były umową konkretną, której treść zmieniała się zależnie od osoby elekta, artykuły natomiast miały charakter podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej Rzeczypospolitej. W artykułach henrykowskich król uznawał wolną elekcję i zrzekał się tytułu dziedzica. Zobowiązywał się również spraw wojny i pokoju nie załatwiać bez opinii senatu, pospolitego ruszenia nie zwoływać bez zgody sejmu i nie wprowadzać go za granicę chyba, że za opłatą 5 grzywien od kopii.
Zakończeniem bezkrólewia była koronacja. Specjalny sejm koronacyjny zbierał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas. Król wydawał generalne potwierdzenie praw, składał przysięgę koronacyjną, a zaraz potem zawiadamiał obce dwory o odbyciu koronacji. Następnie sejm koronacyjny przystępował do zatwierdzenia praw uchwalonych w czasie bezkrólewia.
Momentem przełomowym w polskim parlamentaryzmie był rok 1493. Wtedy to na zjeździe w Piotrkowie oddzielnie zaczęły obradować izba poselska, czyli szlachta i senat, tj. członkowie dawnej Rady Królewskiej. Datę tę przyjmuje się za powstanie parlamentu w Polsce. Sejm walny składał się z trzech tzw. stanów sejmujących. Pierwszym z nich był król, który zwoływał sejm walny, naznaczał termin, miejsce i tematykę obrad. Drugim był senat, do którego należeli, jak wcześniej wspomniałem, członkowie dawnej Rady Królewskiej tzn. biskupi i arcybiskupi Kościoła Katolickiego, wojewodowie, kasztelanowie i najwyżsi urzędnicy, czyli kanclerz, podskarbi i marszałek. Ostatnim był sejm składający się z posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich. W 1569 roku na wspólnym sejmie Litwy i Korony w Lublinie liczba posłów w izbie poselskiej ukształtowała się w wysokości 170 a w senacie 140 senatorów.
Do kompetencji sejmu walnego należało między innymi uchwalanie podatków, wyrażanie zgody na pospolite ruszenie, ustalanie głównych kierunków w polityce zagranicznej państwa, kontrola ministrów itd.
W XVI i na początku XVII wieku decyzje na sejmach zapadały większością głosów, a sejm walny funkcjonował sprawnie. W 1652 roku poseł Władysław Siciński po raz pierwszy sam jeden sprzeciwił się przedłużeniu obrad sejmowych ponad termin sześciu tygodni, co uniemożliwiło uchwalenie konstytucji. Dopiero sejm w 1669 roku został zerwany przed upływem terminu zakończenia obrad. Przypadek ten można uznać za początek instytucji liberum veto. W XVIII wieku większość sejmów była zrywana, niektóre nawet jeszcze przed wyborem marszałka sejmowego.
W XVI-XVIII wieku w Polsce szlacheckiej nastąpił rozwój i wzrosło znaczenie sejmików szlacheckich. W XVIII wieku mówi się wręcz o okresie rządów sejmikowych. Wtedy to król, wobec zrywania sejmów walnych, odwoływał się często do sejmików relacyjnych, podczas których podejmowano decyzje dotyczące polityki całego państwa. Istniało kilka rodzajów sejmików szlacheckich, między innymi sejmiki przedsejmowe, relacyjne, elekcyjne, deputackie i kapturowe.
Okres trzydziestu ostatnich lat Rzeczypospolitej szlacheckiej był bardzo ważny w dziejach Polski. W obrębie stanu szlacheckiego dokonywał się proces wiązania ze sobą bardziej aktywnych i światłych żywiołów spośród szlachty i uzyskujących nobilitację mieszczan. Stan szlachecki dotąd hermetycznie zamknięty, otworzył się dość szeroko dla zamożnego mieszczaństwa. Wszystko zmierzało do kompromisu szlachecko-mieszczańskiego.
Niestety żadne zmiany nie zdołały uchronić Polski przed pierwszym rozbiorem, który miał miejsce w 1772 roku.
Po kilkunastu latach od rozbioru, w sprzyjającej, jak sądzono, sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej oraz w wyniku dalszego wzrostu dążeń reformatorskich zwołano do Warszawy sejm, który przeszedł do historii pod nazwą Czteroletniego albo Wielkiego. Jego dziełem była pierwsza w Europie ustawa zasadnicza uchwalona w 1791 roku zwana Konstytucją 3 maja.
W nowym systemie politycznym przewagę zyskała władza ustawodawcza, reprezentowana przez izbę poselską, ponieważ uprawnienia senatu ograniczono. Uchwały miały zapadać większością głosów, co znosiło liberum veto.
Władzę wykonawczą miał sprawować król, który przewodniczył rządowi zwanemu Strażą Praw, przy czym ministrowie odpowiadali przed sejmem, a decyzje monarchy musiały być kontrasygnowane przez odpowiedniego ministra. Król obsadzał urzędy i w czasie wojny dowodził armią. Po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczony w dynastii saskiej.
Do konstytucji włączono również Prawo o sejmikach i Prawo o miastach królewskich. Przewaga szlachty w zreformowanym państwie została zachowana, lecz dotychczasowy ustrój stanowy uległ pewnej modernizacji. Odebrano między innymi prawa polityczne szlachcie gołocie, nastąpił awans mieszczaństwa i ukształtowała się protekcja prawa wobec chłopów. Konstytucja 3 maja stanowiła wielki krok na drodze budowy nowoczesnego państwa i narodu. Była wyrazem pragnienia uratowania niepodległości. Ustawa zasadnicza wprowadziła w Polsce ustrój monarchii konstytucyjnej.
Jednak nawet nowoczesna konstytucja nie dała rady uratować chylącego się ku upadkowi państwa. W roku 1793 i 1795 nastąpiły dwa kolejne rozbiory. Rzeczpospolita przestała istnieć.
Można zauważyć, że w okresie, gdy w Europie, z wyjątkiem Anglii, przeważały monarchie absolutne, Rzeczpospolita szlachecka z obieralnym królem, dominacją szlachty z najpotężniejszymi panami na czele, reprezentowała zasadniczo odmienną formę państwa. Z biegiem czasu, można powiedzieć, że demokracja szlachecka przekształciła się wręcz w samowolę szlachecką, co było moim zdaniem główną przyczyną upadku Polski.
1