Metoda Vojty: diagnozowanie i terapia metodą odruchowej lokomocji
Vaclav Vojta (1917-2000), czeski neurolog dziecięcy, w niezwykły sposób przyczynił się do ratowania dzieci przed utrwalaniem się objawów mózgowego porażenia dziecięcego. Początkowo w klinikach Uniwersytetu Karola w Pradze a potem w Kinderzentrum w Monachium, w ciągu blisko pięćdziesięciu lat pracy zawodowej opracował diagnostyczną i terapeutyczną metodę, nazwaną jego nazwiskiem.
Badanie niemowląt metodą Vojty pozwala bardzo wcześnie zwrócić uwagę nawet na drobne objawy uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Mogą one wystąpić u dzieci z zagrożonej ciąży, urodzonych przedwcześnie lub po ciężkim porodzie, a także u niemowląt, które w okresie okołoporodowym przebyły infekcje, zaburzenia oddychania, drgawki.
Badanie sposobem Vojty można zastosować już u noworodków a nawet u bardzo małych, niedojrzałych wcześniaków. Potem najkorzystniej jest badać najmłodsze niemowlęta na przełomie I i II kwartału życia. Wczesne podejrzenie zagrożenia dla prawidłowego rozwoju daje czas i szansę niedopuszczenia do utrwalenia się zaburzeń poprzez wczesną i skuteczną terapię.
Ocenia się wzorce ruchowe niemowlęcia. Obserwuje się je zarówno podczas spontanicznego zachowania dziecka na stole do badań jak i podczas prób zmiany ułożenia ciała, kiedy niemowlę powinno wykazać mechanizmy obronne. Ocenia się odruchy pierwotne.
Dziecko przed przystąpieniem do terapii metodą Vojty przechodzi kliniczną ocenę rozwoju i jest to:
Ocena reaktywności posturalnej - czyli ocena wszystkich reakcji potrzebnych do zmiany pozycji ciała w przestrzeni.
Umożliwia to wykrycie zakłóceń w kierowaniu mechanizmami posturalnymi przez ośrodkowy układ nerwowy, a także ocenę poziomu rozwoju dziecka w danej chwili. Reaktywność posturalną ocenia się na podstawie reakcji nagłej zmiany położenia ciała w przestrzeni (reakcje ułożenia).
Ocena spontanicznej motoryki - każdy poziom rozwoju posiada charakterystyczne zachowania dziecka w zakresie orientacji, chwytności, lokomocji, które wymagają odpowiedniego rozwoju motorycznego.
Vojta jasno określa kolejne etapy rozwoju motorycznego opartego na wielokątach, np. dziecko w 3 m-cu życia podpiera się na łokciach tworząc trójkątną płaszczyznę podparcia; w 4, 5 m-cu życia dziecko odrywa jedną rękę od podłoża do chwytu, przechyla się lekko na bok, a kończyna dolna po tej stronie tworzy nowy punkt podparcia na kolanie.
Diagnostyka rozwojowa. "Monachijski test diagnostyczny funkcji wieku rozwojowego w 1 - 3 roku życia" - na podstawie tego testu dokonuje się w odstępach miesięcznych oceny tzw. wieku raczkowania, wieku siedzenia, wieku chodzenia, wieku chwytania, wieku zręczności, wieku postrzegania, wieku mówienia, wieku rozumienia mowy, wieku rozwoju społecznego i wieku rozwoju samodzielności.
Rodzice, którzy uczestniczą w badaniu otrzymują każdorazowo obszerną informację o rozwoju niemowlęcia. Znają odchylenia od stanu prawidłowego własnego dziecka. Obserwują postępy rozwoju poszczególnych funkcji. Najczęściej są bardzo zainteresowani w osiągnięciu przez ich dziecko najlepszego stanu sprawności. Gdy kontakty z lekarzem są rzeczowe i przyjazne, a rodzice zadowoleni z postępów leczenia, właśnie oni są najskuteczniejszym nośnikiem reklamowym metody.
Terapia metodą odruchowej lokomocji wg Vojty głęboko wnika w drogi i ośrodki nerwowe. Toruje nową drogę nerwową w przypadkach uszkodzeń mózgu. Proces nazwany torowaniem powoduje, że efekt pobudzenia układu nerwowego, widoczny jako reakcja mięśniowa, jest podczas stymulacji dwóch miejsc na ciele dziecka jednocześnie większy niż suma efektów drażnienia każdej z tych stref osobno.
Torowanie wymaga ułożenia dziecka w pozycji aktywującej, która ułatwia osiągnięcie stanu napięcia mięśni podczas stymulowania wybranych stref stymulacji. Ściśle określone strefy znajdują się na brzuścach mięśni, na ścięgnach lub na okostnej, najczęściej w miejscach spotkania się przyczepów kilku mięśni. Rozciągnięcie danego mięśnia powoduje jego reakcję skurczową. Skurcz jednego mięśnia pociąga mięsień sąsiedni i powstaje reakcja łańcuchowa tak, że całe ciało pacjenta ulega pewnemu napięciu, a nawet można obserwować reakcje ruchowe części ciała.
Tak długo, jak długo trwa stymulacja danej strefy, tak długo możemy oczekiwać odpowiedzi z mięśni. Wyzwalane są w ten sposób globalne wzorce ruchu, zbliżone do lokomocji w postaci odruchowego pełzania i odruchowego obrotu. Dlatego terapeutyczna metoda Vojty nazwana została metodą odruchowej lokomocji.
Stymulacja powoduje tworzenie się nowych wypustek komórek nerwowych. Wypustki te, które są liczne, trafiają na inne zdrowe komórki nerwowe i tworzą na nich nowe połączenia, czyli synapsy. Tak powstaje odbudowana droga nerwowa i uzyskuje się bardziej zbliżony do prawidłowego sposób wykonania ruchu, a więc prawidłowy wzorzec ruchu. Im mniejsze uszkodzenie tym szybciej osiąga się dobry efekt.
Stymulacja wyzwala aktywnie ale nieświadomie własną pracę mięśni. Możliwe są ruchy części ciała np. stopy, których swobodnie dziecko nie potrafił dotąd wykonać. Doznaje ono przy tym nowych doświadczeń czuciowych, jakich przedtem nie znało. Ponieważ bodziec zmusza do napięcia mięśni a to związane jest z wysiłkiem i pewnie niewygodą pozycji, dziecko próbuje unikać tego poprzez takie ustawienie ciała, które zmniejsza obciążenie, wysiłek i niewygodę. Terapeuta musi rozpoznać ten mechanizm unikania i stale poprawiać pozycję dziecka lub zmienić sposób ćwiczenia. Pracuje się nad wyprostem kręgosłupa, nad prawidłowym ustawieniem w stawach kulistych kości ramiennych i udowych, ponieważ to organ osiowy (głowa i tułów) jest najważniejszą częścią człowieka a kończyny są tylko wypustkami tułowia.
Podstawowymi odruchami wykorzystywanymi w terapii metodą Vojty jest odruch pełzania naprzemiennego i odruch obrotu wokół własnego ciała. Wyzwalanie odruchu pełzania i obrotu według prawidłowego wzorca uzyskuje się za pomocą :
Pozycji ułożeniowej, czyli pozycji wyjściowej, która wprowadza w stan aktywacji i niestabilnego ułożenia.
Punktów stymulacyjnych, które mają charakter proprioceptywny. Znajdują się na mięśniach (pośladkowy średni) i okolicach okołokostnych (strefa piersiowa, nadkłykieć przyśrodkowy kości ramieniowej, wyrostek barkowy łopatki, kolec biodrowy przedni górny, wewnętrzny brzeg łopatki, wyrostek rylcowaty kości promieniowej, strefa tułowiowa, nadkłykieć przyśrodkowy kości udowej, guzowatość kości piętowej). Stosuje się ty zasadę sumacji przestrzennej punktów (stymulacja jednocześnie kilku punktów).
Oporowaniu pozycji wyjściowej, czyli stawianie oporu przeciw prowokowanemu ruchowi dziecka, Występuje tu sumacja czasowa stymulacji, która trwa od 1 do 5 minut.
O skuteczności połączenia tych trzech elementów terapii decyduje rozwój funkcjonalny mózgu dziecka, jego stan psychiczny i motywacja do ruchu.
Terapia metodą Vojty jest tania. Nie wymaga drogiej aparatury. Poza stołem do ćwiczeń nie wymaga specjalnych warunków. Prowadzona w domu przez członków rodziny, głównie matkę, ogranicza wysiłek związany z każdorazową wyprawą do terapeuty, wystawanie na przystanku, potem w kolejce w poczekalni. Do poradni mogą dojechać pacjenci nawet z daleka.
Matka otrzymuje dokładny instruktaż wykonania ćwiczeń z własnym dzieckiem a poprzez swoją miłość, cierpliwość, świadomość zagrożenia i samozaparcie staje się najlepszym terapeutą swojego dziecka. Wizyty u terapeuty powinny odbywać się o tyle często, o ile rodzice niepewni są swoich praktycznych umiejętności. Na początku może to być jeden czy dwa razy w tygodniu, potem co dwa tygodnie lub nawet rzadziej.
Czas prowadzenia terapii jest zróżnicowany. W najlżejszych przypadkach i gdy rozpocznie się wcześnie usprawnianie mogą wystarczyć 2 lub 3 miesiące. W trudniejszych przypadkach ćwiczenia prowadzi się do uzyskania umiejętności prawidłowego raczkowania i wstawania przy sprzętach.
Rehabilitacja w domu
Pamiętaj, żeby:
ćwiczenia wykonywać zawsze o tej samej porze dnia i w tej samej kolejności
ćwiczyć w pomieszczeniu, w którym jest ciepło
dotykać dziecka bardzo delikatnie, bez gwałtownych ruchów (trzeba zdjąć wcześniej pierścionki, obciąć krótko paznokcie)
rozebrane dziecko kłaść na miękkim kocu czy flaneli
w czasie ćwiczeń cały czas mówić do dziecka
unikać ostrego światła i głośnych dźwięków (mogą wzmagać napięcie mięśniowe)
kojąco wpływa na dziecko masaż i spokojna muzyka.
Uważa się, że terapia metodą Vojty jest bardzo skuteczna. Lekkie i średnie uszkodzenia układu nerwowego, wcześnie rozpoznane i poddane systematycznie usprawnianiu dają się skutecznie leczyć. W ciężkich postaciach, nawet gdy nie uda się zatrzymać procesu utrwalania nieprawidłowych zachowań dziecka i dojdzie do mózgowego porażenia dziecięcego mimo ogromnych starań rodziców, terapeutów i lekarzy, uzyskuje się znaczne zmniejszenie nasilenia nieprawidłowości. Usprawnianie w takich przypadkach trzeba prowadzić stale i małymi kroczkami poprawiać stan możliwości ruchowych dziecka.