1. Temat: Zagadnienia i pojęcia teoretyczne z etyki
1.Etyka – podobnie jak polityka jest za Arystotelesem (IV w. p.n.e.) uznawana za filozofię praktyczną, dlatego iż formułuje wartości – czyli cele życia ludzkiego, które w greckiej etyce określano jako cnoty (aretes), oraz formułuje normy etyczne w języku dyrektywalnym wskazujące jak przyjęte wartości w praktyce życiowej realizować.
2.Za twórcę etyki – uznaje się Sokratesa ( V w. p.n.e.) jako autora tzw. „intelektualizmu etycznego”. Głosił on że mądrość każdego rozumnego człowieka jest „cnotą” (bycie mądrym jest tożsame z dążeniem do dobrego życia). W swej mądrości każdy człowiek jest w stanie rozpoznać treści logiczne poszczególnych cnót, które powinny być traktowane jako cele życia (czyli wartości) oraz jako sposoby postępowania.
Sokrates głosił że cnota etyczna (moralna) oznacza określoną wiedzę o postępowaniu i sposobach postępowania, czyli oznacza to iż wiem jak postępować oraz w jaki sposób działać. Takie rozumienie cnoty zostało zapoczątkowane przez Arystotelesa i Etyce Katolickiej. Pojęcie to jest również współcześnie używane w innych etykach jako umiejętność postępowania.
Sokrates w szczególności zajmował się cnotą sprawiedliwości – głosił że sprawiedliwość oznacza iż każdy człowiek powinien otrzymywać od drugiego człowieka to co mu się należy, i nawzajem dawać drugiemu to co powinien. Np.:
- dzieciom rodzice zobowiązani są bezinteresowne wychowanie, dzieci natomiast bezinteresownie powinni dawać opiekę starym rodzicom.
- pracodawca powinien sprawiedliwie płacić pracownikom
- ze strony prawa należy się sprawiedliwe osądzanie każdego człowieka.
Sokratejskie rozumienie sprawiedliwości w tym brzmieniu zostało zaakceptowane w kulturze „judeochrześcijańskiej” oraz „europejskiej”.
Sokrates głosił kolejną cnotę, a mianowicie że celem życia ludzkiego jest dobro:rozumiane jako utrzymanie życia które dla każdego jest najwyższą wartością. Takie rozumienie dobra zostało w etyce zaakceptowane.
Platon ( V w. p.n.e.) jako wychowanek Sokratesa głosił w swej etyce, że celem życia ludzkiego jest dążenie do realizacji dobra, piękna (w tym sensie że kto postępuje cnotliwie zawsze jawi się nam jako człowiek piękny), oraz dążenie do prawdy tzn. dążenie do posiadania wiedzy o cnotach które są prawdziwe.
(Wspomniane trzy wartości : dobro, piękno i prawda są akceptowane również w etyce katolickiej w wersji Platońskiej z odpowiednim rozwinięciem).
Arystoteles m.in. w swej „Polityce” oraz etyce Nikomachejskiej w szczególności zalecał cnoty obywatelskie :
1. praworządność – czyli posłuszeństwo prawu stanowionemu ze strony władzy i obywateli
2. dobrowolne uczestnictwo w życiu publicznym – zwłaszcza w demokracji, w zakresie wyboru i pełnienia władzy
3. poszanowanie polis – czyli państwa i społeczeństwa , jego władzy, opłacanie podatków, przyjmowanie obowiązku służby w armii lub służby publicznej.
Arystoteles w swej etyce oraz „Polityce” rozumianej jako sztuka rządzenia ludźmi (jak to wykładał Platon V w.p.n.e.) używał pojęcia „phronesis” tj. cnoty roztropności którą zalecał kształcić i stosować zarówno w środowisku rodzinnym, jak również w działalności politycznej i ekonomicznej. Bez tej cnoty roztropności życie jednostek i zbiorowości zawsze w efekcie przynosi szkody (jednostkowe lub zbiorowe) pomimo często dobrych zamiarów działających ludzi.
Cnota roztropności – oznacza umiejętność logicznego rozważenia w umyśle każdego rozumnego człowieka skutków projektowanych przez niego działań w każdej dziedzinie życia. Projektowane działania w żadnym razie nie mogą szkodzić dobru człowieka tzn. jego życiu. Cnota roztropności musi zapobiegać nie rozważnym działaniom które są projektowane pochopnie, bez rozważenia w myśli jego skutków.
Cnota roztropności została przejęta do Etyki Chrześcijańskiej oraz Etyki Katolickiej (jest akceptowana i głoszona m.in. przez Jana Pawła II.
Jan Paweł II w encyklice „ Laborem Exercens” (o pracy ludzkiej) pisze w sensie normatywnym (nakazowym, dyrektywalnym) „gospodaruj roztropnie” oraz pisze w odniesieniu do polityki że „polityka to roztropna troska o dobro wspólne” (str.86).
Cnota roztropności jest również akceptowana w Etyce świeckiej menedżera gospodarki – i zaleca się by każdą decyzję gospodarczą i jej projekt oraz decyzję wykonania rozważać właśnie ze względu na spodziewane pozytywne lub negatywne skutki, dla życia ludzkiego, dla utrzymania jakiś wartości i dóbr kultury. Należy rozważyć czy np. decyzje inwestycyjne nie przyniosą po zrealizowaniu inwestycji, szkód dla tzw. „naturalnego środowiska przyrodniczego”. Jeśli przewiduje się negatywne skutki dla wspomnianych wartości, to cnota roztropności bezwyjątkowo nakazuje zaniechać projektowanych działań oraz inwestycji.
2. Temat: Imperatyw kategoryczny – Emanuel Kant
1. Pojęcie imperatywu – zostało sformułowane przez Emanuela Kanta (zm. w 1804r. i jest twórcą klasycznego filozoficznego idealizmu niemieckiego), w swej „etyce świeckiej”.
W książce którą wyłożył pt. „Wstęp do metafizyki moralności” opisywał m.in. dwa imperatywy:
A) imperatyw teoretyczny – który nakazuje żeby umysł ludzki poszukiwał takiej zasady postępowania, którą uznaliby za własną zasadę wszyscy inni rozumni ludzie (taką zasadę wyraża właśnie drugi imperatyw nazywany imperatywem praktycznym)
B) imperatyw praktyczny – który mówi iż „postępuj tak abyś człowieczeństwa zawartego w sobie oraz w innym człowieku nigdy nie używał jako środka do zewnętrznych celów, albowiem każdy człowiek posiada własne cele życia.
Imperatyw praktyczny – przyjmuje iż człowieczeństwo wyraża się w rozumnym przyjmowaniu osobistych celów życia, oraz w akceptacji celów życia innych ludzi. Oznacza to że żaden człowiek nie może być traktowany w sensie instrumentalnym tzn. jako środek do osiągania wspomnianych celów zewn. Np.:
- zbudowania potęgi władzy politycznej i państwa
- osiągnięcia dominacji narodowej
- osiągnięcia potęgi gospodarczej
Imperatyw praktyczny oznacza zatem niekwestionowany przez rozum i doświadczenie obowiązek postępowania każdej jednostki z jego zaleceniami – albowiem rozumność i doświadczenie każdemu podpowiada iż najważniejsze są cele jego własnego życia, oraz podpowiada przyjęcie obowiązku wobec ludzi nierozumnych, tzn. opieki i wsparcia dla ich celów życia, a w szczególności ochrony przed cierpieniem.
Imperatyw praktyczny i teoretyczny – zostały zaakceptowane w Etyce Katolickiej w wersji rozwijanej przez Karola Wojtyłę, który w okresie lubelskim jako wykładowca etyki w KUL-u opracował swoją „normę personalistyczną”.
Norma personalistyczna głosi że każda osoba ludzka jest celem dla siebie i nie może być używana do zewn. wobec niej celów. Norma ta zatem przyjmuje jako podstawę wspomniane imperatywy kategoryczne. Normę tą autor odnosi do działań gospodarczych i polityki, w których osoby ludzkie nie powinny być traktowane przedmiotowo.
3. Temat: Pojęcie resentymentu
Max Scheler (niemiecki etyk) na początku XX w. opracował pojęcie „ressentymantu” (resentyment), które to pojęcie odniósł do szczególnych sytuacji wymiany wartości kultury w tym wartości etycznych i zachowań ludzi dotychczas uznawanych w kulturze. Jest to wymiana na wartości i zachowania oraz instytucje które dotychczas nie były znane a które zostają siłą prze siłę wprowadzone do społeczeństwa jako dominujące, oraz wypierają dotychczasowe wartości i zachowania.
Wartości i zachowania gorsze eliminują wartości i zachowania uznawane za elitarne, godne tradycji oraz będące wzorami życia dla ludzi.
Zjawisko ressentymentu nasiliło się w XX w. gdy (jak opisywał Scheler) wartości ideologiczne, nowa etyka oraz wzory zachowań a także obyczaj głoszony i praktykowany przez zwolenników Hitlera, wyeliminowały dawne uznane wartości kultury niemieckiej.
Pogląd Schelera można odnieść do sytuacji w Rosji sowieckiej, w której tzw. kultura proletariacka eliminowała radykalnie wartości kultury elitarnej i ludowej.
Zjawisko resentymentu występuje we współczesnej kulturze masowej, a także w procesie powszechnej konsumpcji gdy gospodarka zaczęła wytwarzać towary będące substytutami tradycyjnych wartości (np. plastik zastępuje – marmur).
4. Temat: Relatywizm etyczny
1. Relatywizm etyczny – jest pojęciem oznaczającym taki stan przekonań etycznych, oraz określony stan zachowań, które przyjmują zawsze przekonanie że tzw. „wartości naczelne”- czyli cele życia mogą być samorzutnie ustalane przez jednostki lub grupy ludzi, w zgodności z ich partykularnymi celami, które najczęściej zostają uznane za wartości naczelne jako cele życia. W takim stanie jednostki i grupy zawsze przyjmują też podkreślone normy moralne (tzn. okr. sposoby działania codziennego ludzi), które mają służyć osiąganiu zakładanego celu życia.
W takim stanie rzeczy wartości etyczne są traktowane jako względne oraz jako relatywne tzn. iż są porównywalne i dlatego człowiek wybiera takie wartości i normy, które odpowiadają jego interesom lub interesom zbiorowości.
Relatywizm etyczny – jest radykalnie krytykowany przez etyków głoszących religijne doktryny etyczne, które zawsze przyjmują wartości w sensie uniwersalnym jako zasługujące na akceptację (przyjęcie) przez każdego człowieka niezależnie od usytuowania społecznego.
W przeszłości do etyki relatywistycznej należała etyka hedonistyczna w wersji Epikura. Na przełomie III i IV w. Epikur w Atenach w swej szkole etycznej głosił, iż najważniejszym celem człowieka powinien być stan zmysłowej przyjemności , który to stan wszyscy ludzie pożądają. Stan taki dla każdego człowieka jest inny. Środki materialne i doznania zmysłowe są różne.
Zatem nie można mówić o jednoznaczności stanu przyjemności zmysłowej.
W skrajnej wersji Hedonizm był wyrażany w zawołaniu i stwierdzeniu „carepediem” (żyj chwilą).
Współcześnie do etyki relatywistycznej zalicza się utylitaryzm (doktryna etyczna akceptowana przez liberałów, została opracowana z końcem XVIII w.), który jest akceptowany przeważnie przez zwolenników liberalizmu.
5. Temat:Pojęcie doktryny etycznej
1. Pojęcie doktryny etycznej – oznacza określony zbiór wartości naczelnych jako celów życia, oraz zbiór norm moralnych wskazujących jak wspomniane wartości realizować w codziennym życiu.
Każda doktryna etyczna musi być koherentna tzn. trzymać się zasady koherencji , która jest przedewszystkim ważna dla budowania teorii naukowych. Zasada ta w etyce oznacza, że wartości nie mogą się wykluczać wzajemnie, a normy moralne nie mogą być sprzeczne wobec wartości. Powiada się że wewn. Niesprzeczna etyka jest zawsze przekonująca dla ludzi.
6. Temat: Etyka protestancka
Max Weber opublikował w 1905 r. książkę pt. „Etyka protestancka a duch kapitalizmu”. Max Weber dowodzi iż etyka protestancka w wersji opracowanej przez Jana Kalwina w II poł. XVI w. była głównym subiektywnym czynnikiem dla rozwoju kapitalizmu (zarówno od jego początków w formie manufakturalnej).
Pośród czynników subiektywnych powstania kapitalizmu wymieniał:
- kodyfikację ówczesnego prawa, która zapewniała gwarancję i ochronę realizacji działań gospodarczych
- ochronę powszechną własności prywatnej
- pojawienie się grupy zawodowej biurokracji gospodarczej, która kontrolowała działalność w zakresie produkcji a zwłaszcza kontroli zysków i rozchodów.
Zdaniem Webera etyka protestancka po raz pierwszy w historii kultury i etyki, postawiła pracę ludzką jako naczelną wartość życia. Kalwin pisał: „praca jest miła Bogu”- rozumiana materialnie w sensie przedmiotowym dlatego że żaden człowiek nie zna swego losu, ponieważ Bóg nie objawia nikomu przeznaczenia. A zatem nakazany przez Boga obowiązek pracy każdy od dzieciństwa aż do śmierci powinien traktować jako cel życia.
Kalwin głosił też że jeśli jednostka dzięki swej przedmiotowej pracy bogaci się, to jest to znak błogosławieństwa Bożego.
Wedle M. Webera czynnik ten przyczynił się do powstania „etosu człowieka pracy” , który w krajach protestanckich został powszechnie zaakceptowany (również współcześnie), oraz etyka ta przyczyniła się do wzmożonego rozwoju kapitalizmu w krajach protestanckich, dlatego bo zalecano określone normy etyczne w zakresie pracy i gospodarowania.
Autor uważał że brak takiej wartości w etyce katolickiej, i społecznościach azjatyckich (w tym w Chinach) uniemożliwiał rozwój kapitalizmu a w szczególności powstania wolnego rynku.
Zdaniem autora ogólnie etyka, musi być uznana jako główny chociaż subiektywny czynnik rozwoju gospodarki i społecznego życia, a to dlatego że wartości i normy etyczne, a zwłaszcza normy etyczne regulują wszystkie dziedziny życia prywatnego i społecznego ludzi. Zdaniem autora prawo jest niezbędne do regulowania procedur i zachowań społecznych ludzi.
Można przyjąć pogląd, że etyka protestancka w wersji Kalwińskiej po raz pierwszy w historii usankcjonowała pracę ludzką pod wzgl. etycznym, oraz społecznym jako źródło (podstawa) szacunku społecznego dla jednostki. W teologii również uznawano iż praca ludzka jest wartościom uznawaną przez Boga.
Pośród norm etycznych w doktrynie Kalwina znajdują się m.in. :
- norma nakazująca „godziwą płacę za pracę”, która umożliwia utrzymanie rodziny,
- norma nakazująca stałe oszczędzanie surowców, rezultatów pracy- gdy chodzi o użytkowanie, i pieniędzy- oszczędzanie pomnaża zawsze bogactwo jednostki i zbiorowości.
- wszelkie zyski czerpane z pracy oraz oszczędności muszą być przeznaczane na pomnażanie ilości pracy dla ludzi.
7. Temat: Utylitaryzm
1. Utylitaryzm – jako doktryna etyczna pojawia się z początkiem XIX w. J. Bentham sformułował znane założenie etyczne i zarazem polityczne (rozumiał on politykę jako sztukę kierowania życiem społ. ludzi), które głosi „każdy liczy się za jednego i nikogo więcej”- tzn. że normy etyczne muszą być praktykowane przez poszczególne jednostki, bowiem nie ma moralności zespołowej.
Odpowiedzialność etyczną ponosi konkretna jednostka, nigdy zaś nie może ponosić zbiorowość. Gdyby tak było znika wówczas odpowiedzialność jednostki, a zło przecież jest zawsze wyrządzane przez konkretnego człowieka za które powinien ponieść karę. Dlatego karanie zbiorowości, nigdy nie jest wychowawcze ponieważ nie ma skutków dla konkretnego człowieka.
W polityce założenie to jest akceptowane w ramach demokracji, jako zasada regulująca równoważność głosów obywatelskich (każdy głos znaczy tyle samo).
Doktrynę utylitaryzmu rozwijał w II poł. XIX w. J.S. Mill, w książce pt. „Utylitaryzm” oraz G. Moore na początku XX w.
Autorzy pomimo różnic w poglądach przyjmowali że naczelną wartością (celem życia człowieka) jest dążenie do trwałego stanu przyjemności (głosił Bentham) oraz dążenie do szczęścia ( jak głosili Mill i Moore) tzn. trwałego stanu zadowolenia z życia oraz odczuwania przyjemności, która płynie z zadowolenia ze zdrowia. Człowiek ma stan zadowolenia gdy ma powodzenie w życiu rodzinnym, ma zadowolenie z użyteczności pracy. Gdy człowiek nie żyje w stanie cierpienia wówczas całe życie objawia się jako stan zadowolenia i odczucia zmysłowych i świadomościowych przyjemności.
Żeby taki cel osiągnąć, każdy człowiek powinien kierować się naczelną normą postępowania, czyli użytecznością. Użyteczność nakazuje by czynności życiowe nakierowane były na osiągnięcie wspomnianej wartości, a gdy chodzi o pracę to norma ta nakazuje by każda praca i jej rezultaty były użyteczne dla innych ludzi. Z każdej pracy użytecznej człowiek powinien czerpać zadowolenie, wiedząc iż produkty pracy kierowane są innym ludziom.
Norma użyteczności przyczynia się zawsze do zmniejszania cierpienia ludzkiego.
G. Moore wprowadził pojęcie tzw. „kalkulacji moralnej” , która nakazuje każdej jednostce podejmującej działania postawienia pytania przed podjęciem decyzji- co się stanie gdy rozpocznę projektowane działanie? Jeśli w wyniku takiej kalkulacji przeważać będą negatywne skutki nad pozytywnymi, wówczas człowiek zobowiązany jest nie podejmować działań. Jeżeli kalkulacja przewiduje iż działania przyczynią się do powstania cierpienia choćby jednego człowieka, to trzeba zaniechać projektowanego działania, lub je przerwać.
Utylitaryzm – jest krytykowany przez etyków chrześcijańskich, w tym etyków katolickich za relatywizm etyczny tzn. za względne traktowanie naczelnej wartości oraz normy użyteczności
Można przyjmować jako cel życia wyłącznie dążenie do przyjemności, a użyteczność sprowadzać tylko do zamiaru pomnożenia własnej przyjemności. Wówczas traktuje się innych ludzi zawsze instrumentalnie. Nikt nie prowadzi kalkulacji moralnych, a zatem cierpienia innych ludzi przestają być ważne. Podobnie można rozumieć szczęście jako jednostkowe unikanie cierpienia , co zawsze doprowadza człowieka do obojętności moralnych.
Utylitaryzm – był radykalnie krytykowany przez Jana Pawła II w swoich encyklikach społecznych, za relatywizm etyczny .
Etyki religijne – zawsze przyjmują określone wartości jako uniwersalne i stałe cele życia.
Doktryna Utylitaryzmu – jest akceptowana współcześnie przez zwolenników ideologii liberalnej.
8. Temat: Działalność gospodarcza i etyczna prepozytywistów poznańskich
W latach 30 XIX w. w Poznaniu grupa prepozytywistów sformułowała program rozwoju gospodarczego oraz etycznego dla wielkopolski. Celem tego programu było utworzenie autonomicznej w stosunku do polityki pruskiej gospodarki wielkopolskiej, oraz zdynamizowanie jej rozwoju w długim okresie. Celem było także podniesienie poziomu etycznego życia ludzi poprzez realizowanie działań gospodarczych oraz rozwijanie kultury, a w szczególności kształcenie w zakresie języka polskiego.
Do grupy inicjatorów tego ruchu i twórców programu należało:
- Hipolit Cegielski
- Karol Libelt
- August Cieszkowski
- hr. Dezydery Chłapowski
Program rozwijali i realizowali m.in.
- ks. Szamarzewski, ks. Wawrzyniak, ks. Adamski oraz działacze świeccy: Maksymilian Jackowski.
Program realizowano w praktyce do 1939r. (100lat), a jego rezultaty sprawiły że wielkopolska osiągnęła wyraźnie większy poziom rozwoju gospodarczego i kulturowego niż reszta zaborów :
1) istniała rozbudowana sieć banków ludowych które świadczyły powszechnie kredyty na działalność gospodarczą i gromadziły w powszechnym zakresie oszczędności ludności.
2) istniała rozbudowana sieć stowarzyszeń gospodarczych, wytwórczych i handlowych zajmujących się racjonalizacją sprzedaży produktów
3) istniała rozbudowana sieć chórów śpiewaczy którzy kształcili kulturę muzyczną oraz kształcenie języka polskiego
4) wydawano dziesiątki czasopism o char. informacyjnym i poradnikowym.
Założenia gospodarczo-etyczne głoszone i realizowane przez prepozytywistów:
1) dla współczesnego wówczas rozwoju gospodarczego twórcy tego ruchu (organicznicy poznańscy) przyjęli iż w pierwszej kolejności należy zakładać sieć banków spółdzielczych w których ludność mogłaby składać swoje pieniądze, w tym zarobione na emigracji zarobkowej w Prusach. Uważali iż ze zgromadzonych pieniędzy można będzie finansować poszczególne jednostkowe inwestycje w gospodarce.
2) projektowali założenie i rozbudowę sieci spółdzielni rolniczych, handlowych oraz banków spółdzielczych które to banki realizowały założenie pierwsze
a) zadaniem spółdzielni rolniczo- handlowych było wspomaganie produkcji i handlu nakierowane naprzeciw dominacji handlu i rolnictwa pruskiego.
3) przyjęli założenie o uspołecznieniu kapitału bankowego w bankach spółdzielczych – w tym sensie że każdy członek banku (niezależnie od wysokości zdeponowanych pieniędzy) posiadali równe prawo głosu. W myśl tego założenia wszyscy członkowie spółdzielni bankowych i rolniczych solidarnie godzili się ponosić koszty nieudanych indywidualnych inwestycji, w celu zapobieżenia deprecjacji ekonomicznej i etycznej inwestora. W ramach całego ruchu prepozytywistów postanowiono iż wszystkie sporne sprawy załatwiane będą przed sądami polubownymi. Przyjęto powszechnie praktykowane zobowiązanie aby nie wnosić żadnych spraw cywilnych przed sądy pruskie.
4) w rezultacie realizacji w/w założeń twórcy tego ruchu byli przekonani że w praktyce ukształtują się konkretne cnoty etyczne realizowane powszechnie wśród ludzi.
a) roztropność w gromadzeniu (zwłaszcza inwestycje)
b) racjonalne gospodarowanie pieniędzmi i przygotowanie oraz realizacja planów gospodarczych
c) dbałość o edukację w zakresie wiedzy ekonomicznej m.in. poprzez stałe publikacje na łamach wielu lokalnych gazet.
5) rozpowszechniali upodobanie do podstawowych wartości kultury polskiej, rozwijając cnotę upodobania do muzyki chóralnej i języka polskiego.
Te założenia były realizowane przez 5 pokoleń prepozytywistów, aż do wybuchu II Wojny Światowej.
9. Temat: Katolicka etyka społeczna oraz gospodarcza
Etykę katolicką dotyczącą życia społecznego ludzi w tym działań politycznych i gospodarczych oraz zachowań jednostkowych rozwinął szeroko Jan Paweł II, w szczególności w swych encyklikach:
- „Laborem Exercens” (o pracy ludzkiej) 1981r.
- „Centesimus annus” (w setną rocznicę) 1991r.
Druga encyklika została przez Jana Pawła II napisana z okazji 100 rocznicy opublikowania przez papieża Leona XIII encykliki „Rerum novarum” (1891r.) (rzeczy nowe).
Leon XIII nazwał ówczesny kapitalizm jako „okrutny” a to dlatego iż rozwijał się bez przestrzegania norm moralnych, i traktujący ludzi przedmiotowo jako towar na rynku pracy. Krytykował również ówczesną ideologię socjalistyczną za głoszone postulaty walki klasowej (robotników z kapitalistami) oraz głoszenie idei rewolucji społecznej, a także idei zniesienia prywatnej własności ludzi.
Leon XIII pisał że takie postulaty przyczyniają się do radykalnego odrzucenia wartości solidarności ludzkiej, bez której to solidarności nie może istnieć żadne społeczeństwo.
Leon XIII uważał iż naturalnym prawem każdego człowieka jest dążenie do posiadania własności prywatnej.
Jan Paweł II w encyklikach nawiązał do poglądów swego poprzednika i sformułował etykę która określa wartości, normy i cnoty odnoszące się do życia społecznego ludzi, polityki i gospodarki. Wyraził pogląd iż etyka powinna być podstawą do życia społecznego i jednostkowego ludzi, oraz gospodarki i polityki.
Uważał że współczesny rozwój gospodarczy, a w tym i wolny rynek muszą respektować określone wartości etyczne.
Jan Paweł II przyjął dwa ogólne założenia filozoficzne które są podstawą dla jego szczegółowych poglądów etycznych, a mianowicie:
- „zasad etycznych”
- „norm”
- „cnót etycznych”
Ogólne założenia:
1) J.P. II wyraził w formie tzw. „normy personalistycznej” (którą opracował gdy wykładał na KUL-u w latach 70). Norma personalistyczna głosi że każda osoba ludzka posiada własne cele życia które pragnie osiągnąć, każda osoba posiada poczucie własnej godności wyrażające się w swoistym dla każdego człowieka przeżywania wartości kultury, wartości religii, i wartości etycznej . Żadna osoba ludzka nie może być przez inną osobę traktowana przedmiotowo tzn. jako środek do osiągania zewn. celów
2) Jest to założenie dotyczące dobra wspólnego (Bonum commune) które jest określoną strukturą wartości społecznych i personalistycznych. Wartością dobra wspólnego jest pokój społeczny tzn. jak to pisał Św. Tomasz „ uporządkowany spokój życia wedle wartości etycznych”. Normy prawa stanowionego nie mogą i nie regulują wszystkich dziedzin życia ludzi, natomiast normy moralne odnoszą się do całego życia ludzi.
Wartością dobra wspólnego jest również sprawiedliwość rozumiana w sensie klasycznym ( tak jak u Sokratesa V w.p.n.e.), iż każdy od drugiego człowieka jak również od prawa i państwa powinien otrzymywać to co mu się należy np.: sprawiedliwą płacę od pracodawcy, sprawiedliwe wyroki od sądu, czy poczucie bezpieczeństwa od państwa.
Wartością dobra wspólnego jest każda osoba ludzka a także jej duchowy i fizyczny rozwój, zgodnie z treścią normy personalistycznej.
Na podstawie dwóch ogólnych założeń J.P. II przedstawił w encyklikach konkretne zasady, normy i cnoty etyczne:
1) Zasada głosząca konieczność uzgadniania partykularnych celów stawianych przez jednostki, grupy społ., partie, stowarzyszenia oraz instytucje gospodarcze z treścią dobra wspólnego. Bowiem takie cele nie mogą ograniczać dobra ważnego dla wszystkich ludzi. J.P. II głosił postulat etyczny ,że produkowanie dóbr i wartości które pomniejszają substancję duchową i fizyczną człowieka szkodząc jego zdrowiu, to wówczas produkowanie takich rzeczy powinno być zaniechane. Decyzję zaniechania produkcji podejmują konkretne jednostki, a także prawo stanowione powinno zabraniać takiej produkcji.
2) Zasada dotycząca związków zawodowych oraz strajków, głosi iż ludzie pracy mają prawo naturalne do zakładania stowarzyszeń, a prawo stanowione potwierdza uprawnienia do zakładania związków zawodowych.
J.P. II głosił że prawo takie jest niezbywalne, a zadaniem zw. zawodowych jest obrona interesów materialnych pracowników, w tym godnych warunków pracy i sprawiedliwej płacy, oraz rozwijanie działalności kulturalnej, oświatowej i sportowej w środowisku pracy.
- zw. zawodowe nie mogą przekształcać się w partie
- strajki można realizować tylko wówczas gdy są wszystkie inne drogi wyczerpane.
- policja i służba zdrowia nie powinny strajkować
3) Zasada dotycząca sprawiedliwej płacy głosi że jedna osoba pracująca w rodzinie powinna zarobić u jednego pracodawcy tyle, by otrzymane wynagrodzenie wystarczało na odpowiednie utrzymanie rodziny, a następnie na kształcenie dzieci, opłacanie uczestnictwa w kulturze oraz „oszczędzanie na spokojną starość”. Wedle wyliczenia statystyk, takie wynagrodzenie dla 4 osobowej rodziny powinno wynosić netto 4600 zł. Taka płaca wedle autora jest postulatem etycznym oraz celem do którego pracodawca i pracownicy powinni dążyć.
4) Zasada głosząca „pierwszeństwo pracy przed kapitałem”. Autor w encyklice Laborem Exercens pisze że praca stanowi podstawowy wymiar bytowania człowieka na ziemi, ponieważ ludzie zostali przez Boga powołani do życia i pracy- przy czym autor rozumie pracę w szerokim znaczeniu jako pracę manualną oraz intelektualną (w przeciwieństwie do etyki protestanckiej – Kalwin pod pojęciem pracy rozumiał wyłącznie działalność materialną ludzi)
Jeżeli praca jest powołaniem człowieka, to wówczas stanowi cel jego życia. Praca umożliwia rozwijanie przyrodzonych każdemu człowiekowi zdolności, a zatem jeśli ludzie z przyczyn społecznych i niezawinionych przez siebie nie mogą pracować to muszą poczuć się jako mniej wartościowi oraz nie realizujący własnych celów życia.
Autor w ramach tej zasady głosił wspomniane pierwszeństwo pracy przed kapitałem, oznacza to iż powinnością właścicieli kapitału jest stałe poszerzanie zakresu pracy dla ludzi, i dzięki temu przyczyniają się do samorealizacji każdego pracownika.
Uważał że każda decyzja inwestycyjna która ma na celu m in. danie pracy ludziom, posiada status nie tylko ekonomiczny ale także i równocześnie status etyczny.
J.P. II pisał o tzw. „pracodawcy pośrednim” czyli państwie. Państwo musi przyjąć na siebie obowiązek zabiegania drogą polityczną o stwarzanie możliwości służących stałemu powiększaniu inwestycji gospodarczych w pracę poprzez:
- odpowiednią politykę kredytową dla banków i biorących pożyczki inwestycyjne
- odpowiednią politykę podatkową z ulgami dla inwestorów
- przez organizowanie kształcenia zawodowego dla reorientacji zawodowej ludzi
- doradztwa w zakresie biznesu
- inicjowanie okr. działań gospodarczych przez adm. lokalną.
Autor zarazem krytykował tradycyjne państwo opiekuńcze za to, że świadczy wyłącznie socjalną pomoc nie starając się pobudzić aktywności ludzi w kierunku podjęcia pracy.
Zadaniem tradycyjnego państwa opiekuńczego powinno być materialne wspomaganie ludzi trwale znajdujących się w nieszczęściu oraz wspomaganie bezrobotnych, ale jednocześnie winno stwarzać im warunki do podjęcia pracy.
5) Zasada pomocniczości ze strony państwa (zapisana w Konstytucji RP)
J.P. II głosił by państwo i prawo oraz instytucje gwarantowały i wspierały realizacje inicjatyw gospodarczych ludzi (jednostkowych i zbiorowych). Państwo powinno wspierać inicjatywy w zakresie działalności oświatowej, kulturowej i wspierać inicjatywy na rzecz ochrony środowiska i zabytków kultury.
6) Zasada głosząca obowiązek etyczny podmiotowego traktowania pracowników przez pracodawców. Zasada głosi iż w żadnym razie warunki pracy i płacy oraz traktowanie pracowników przez właścicieli lub menedżerów, nie mogą pomniejszać godności każdego pracownika jako osoby ludzkiej.
W myśl tej zasady żaden pracownik nie może być traktowany instrumentalnie jako środek do uzyskiwania sukcesów gospodarczych.
Zasada głosi że pracodawcy powinni stwarzać warunki do podmiotowego (współtwórczego) uczestnictwa w procesie pracy, wedle posiadanych zdolności.
Autor pisał że każdy człowiek „pragnie pracować w części na swoim” i dlatego sugerował rozwijanie akcjonariatu pracowniczego.
7) Zasada dotycząca wolnego rynku oraz zysku.
Po raz pierwszy w nauce społecznej kościoła katolickiego oraz etyce, J.P. II głosił etyczną aprobatę dla istnienia wolnego rynku jako „ sprawdzonej formy dla rozwoju gospodarki”. Również po raz pierwszy ogłosił że zysk otrzymywany w rezultacie racjonalnej gospodarki jest sprawdzianem sukcesu gospodarczego pod warunkiem że rynek oraz zysk jest rozwijany w ramach etycznego działania ludzi.