Według NSJP szaleństwo jest to postępowanie wykraczające poza przeciętne normy, zwyczaje, powszechne poczucie bezpieczeństwa itp., natomiast obłęd jest to choroba psychiczna, w języku potocznym: zamieszanie, zamęt oraz coś nadzwyczajnego, wspaniałego i niesamowitego.
Szaleństwo jest równie stare jak ludzkość. Archeologowie wykopali czaszki datowane na przynajmniej 5000 p. n. e., noszące ślady trepanacji. Za pomocą narzędzi z krzemienia wywiercano w nich małe, okrągłe dziury. Osobnik został prawdopodobnie uznany za opętanego przez diabły, otwory miały im pomóc w ucieczce. We wczesnych mitach religijnych i opowieściach heroicznych szaleństwo przybiera treść przeznaczenia lub kary.
Obłęd w średniowieczu był rozumiany dwojako: jako świętokradztwo albo jako forma boskiego objawienia. Odbierany był jako doświadczenie mistyczne, a nie patologia. Wiek XV został nazwany wiekiem szaleństwa, ponieważ w tym okresie obłęd rozumiano jako doświadczenie mistyczne, zbliżające człowieka do Boga i w związku z tym jako coś, czego należy się bać i co wzbudza respekt. Obłąkani byli znaczeni krzyżem wygolonym na głowie.
W renesansie zostają prowadzone pierwsze badania medyczne. Pojawił się szpital dla obłąkanych, dom wariatów, gdzie izolowano tych, którzy nie potrafili lub nie chcieli się podporządkować normom społecznym.
W XVII wieku pojawiają się zakłady zamknięte. Chorzy psychicznie zostają zamykani z pacjentami cierpiącymi na choroby weneryczne i zmuszani do odbycia terapii, polegającej na biczowaniu, upuszczaniu krwi, lodowatych prysznicach, posługiwano się batem czy zakuwaniem w łańcuchy, izolowano ich, by nie stykali się ze zdrowymi. Siedemnastowieczna rycina przedstawia próbę zimnej wody. Stanowiło to domniemane lekarstwo na obłęd. Mężczyznę poddano torturom, wiążąc go liną i zanurzając w zimnej wodzie. Gwałtowne zanurzenie w zimnej wodzie było formą sądu bożego, jeśli unosił się na wodzie, był winny jeśli tonął, niewinny. Druga rycina przedstawia wędrownego chirurga wyrywającego kamienie z głowy wykrzywiającego się z bólu pacjenta. Symbolizowało to usuwanie "szaleństwa".
Pod koniec XVIII wieku szaleństwo zostało zakwalifikowane jako choroba psychiczna, co doprowadziło do zaprzestania dialogu między obłąkanymi a zdrowymi.
Już w XIX wieku pojawiają się pierwsze zakłady prywatne. Przez długi czas przypuszczano, iż obłąkani są jak dzikie zwierzęta, wymagającego brutalnego poskromienia. Nic dziwnego wiec, że stosowano zupełnie dowolnie szaleńczy inwentarz terapii i leków: krępowanie, puszczanie krwi, przeczyszczanie i wymioty. Ilustracja przedstawia umysłowo chorego pacjenta w kaftanie bezpieczeństwa przymocowanego do ściany. Nogi jego opasuje dziwne urządzenie w kształcie cylindra. Wypróbowano wiele różnych sposobów unieruchomiania. Uznano, iż większość przynosi niepożądane skutki, wyzwalając ruchy nie poddające się skrępowaniu.
W latach XX nie pojawia się już nazwa "dom wariatów" czy dom dla obłąkanych, nie stosuje się bicia czy zakuwania w łańcuchy. Teraz dzięki rozwojowi medycyny możemy leczyć ludzi psychicznie chorych. Znajdują oni opiekę na każdym kroku i to w jakich tylko warunkach sobie zażyczą.
Jak świat światem szaleńcy i obłąkani żyli we wszystkich epokach. Jako członkowie społeczeństwa pojawili się także w literaturze.
Mój wybór szalonych i obłąkanych bohaterów literackich jest ograniczony do kilku przykładów, ponieważ nie jestem w stanie w przypadku tak rozległego tematu omówić całości.
Jednym z nich jest Herakles, heros w mitologii greckiej, syn Zeusa i zwykłej śmiertelniczki Alkmeny. Hera, małżonka Zeusa nienawidziła Alkmeny, swej ziemskiej rywalki i zazdrościła jej syna. Toteż Herakles przez całe życie musiał cierpieć i walczyć z nieprzychylnym losem, zsyłanym przez boską nieprzyjaciółkę. Pewnego dnia Eurysteusza, przyrodni brat Heraklesa za namową Hery zażądał, aby Herakles służył mu i wykonywał wszelkie jego rozkazy. Gdy Herakles odmówił, bogini zesłała na niego szaleństwo. Podczas uczty Herakles "z obłąkaniem w oczach chwycił miecz" zaatakował swego przyjaciela Iolaosa, który uciekł z sali. "Widział bowiem błysk szaleństwa w pałających oczach Heraklesa". Wtedy Herakles zabił własne dzieci i ukochaną żonę Megarę. Zakrwawiony, miotając groźne przekleństwa przebiegł do komnaty siejąc strach wśród reszty domowników. Wreszcie zmęczony z pianą na ustach, nieprzytomny padł na łożę. Tu szaleństwo objawiło się jako kara zesłaną przez Boga.
Szaleńcem jest także św. Aleksy, który pochodził ze znakomitego książęcego rodu rzymskiego. Ożenił się z córką cesarza. W dniu ślubu opuścił młodą żonę i dom zamożnych rodziców, zabierając ze sobą tyle srebra i złota ile mógł unieść. Dotarł do Syrii, gdzie rozdał swój majątek ubogim a sam żył z jałmużny jako żebrak pod kościołem. Kiedy pobożność Aleksego zaczęła wzbudzać zainteresowanie ludzi, zmienił miejsce pobytu. Po latach wrócił do Rzymu i trafił do ojcowskiego dworu jako żebrak. Żywił się resztkami z pańskiego stołu i przebywał w komórce pod schodami a służba wylewała na niebo pomyje. Znosił liczne cierpienia i upokorzenia. Czując zbliżającą się śmierć opisał swoje życie i zmarł na schodach domu swojego ojca. Po śmierci Aleksego zaczęły dziać się dziwne rzeczy. W całym Rzymie biły dzwony. Przy zwłokach zmarłego zaczęły dziać się cuda. Ktokolwiek z chorych zbliżył się do nich, natychmiast wracał do zdrowia. Jego szaleństwo polegające na dobrowolnym zrezygnowaniu z przyjemności życia i dóbr doczesnych oraz świadomym zadawaniu sobie bólu i cierpienia było drogą do świętości. Nagrodą za męczeński żywot Aleksego było natychmiastowe wzięcie jego duszy do nieba.
Losu Aleksego nie podzielił Makbet, który był wodzem armii królewskiej. Wiedźmy przepowiedziały mu że zostanie panem Kawdoru, a Bankowi, że jego dzieci będą królami. Nie mógł pojąć, że władza nie jest mu przeznaczona. Pobudziło to jego ambicje. Jego żona Lady Makbet popchnęła go na drogę wiodącą ku zbrodni i zdradzie. To ona doradziła mu zabójstwo króla Dunkana. Ta zbrodnia uczyniła z niego żądnego krwi i władzy mordercę. Po zdobyciu korony Makbet wplątał się w niekończący się łańcuch zbrodni, popełnianych z obawy przed ujawnieniem prawdy o pierwszym zabójstwie. Zabójstwa tych wszystkich osób nie pozostają bez wpływu na psychikę ich sprawcy. Dręczyły go koszmarne przewidzenia, halucynacje, zjawy. Ukazywały mu się postacie zamordowanych przez niego ludzi Męczyły go różne, dziwne głosy, które obwieszczały mu nadchodzącą zgubę. Popadł w stan całkowitej obojętności, nic go już nie obchodziło. Nie wzruszyła go nawet wiadomość o samobójstwie żony. Makbet zginął z rąk wroga. Szaleństwem Makbeta była żądza władzy.
Szaleństwo nie dotyka jedynie osób dorosłych. Przykładem tego jest dziecięcy bohater Nie-boskiej komedii Orcio, syn Marii i Henryka. Urodził się w na pozór szczęśliwej rodzinie. Nic nie zapowiadało, że będzie kimś niezwykłym, obciążonym brzemieniem. Kiedy hrabia Henryk opuszczał dom, Maria w rozpaczy zaklinała, by ich syn stał się prawdziwym poetą: bądź poetą aby cię ojciec kochał,, nie odrzucił kiedyś() przeklinam cię, jeśli nie będziesz poetą. Jako taki poeta Orcio miał wizje, spotykał się z duchem matki, przewidział śmierć własną i ojca. Nadwrażliwy, o słabej konstrukcji psychicznej stał na pograniczu świata duchów i rzeczywistości żywych, co doprowadziło go do obłędu i szaleństwa. Zginął w twierdzy Okopy Świętej trójcy. Warto tu zauważyć, że w romantyzmie dziecko było traktowane jako istota szczególnie przeznaczona do kontaktu ze światem nadprzyrodzonym. Krasiński w jego postaci skoncentrował stereotypy dotyczące prawdziwego poety, dziecko symbolizowało ideał poety.
Przedstawieni bohaterowie mogą sugerować, że obłęd nie dotyczy kobiet. Tak jednak nie jest. Obłąkaną kobietą jest Justyna Bogutówna, która jest córką kucharki Karoliny. Dziewczyna nie znała swojego ojca. Obie mieszkały w boleborzańskim majątku. Wychowywana na równi z córkami państwa Tczewskich, u których mieszkała i pracowała. Podczas wakacji nawiązała romans z Zenonem. Kochała go i ufała mu. Była dziewczyną wrażliwą i pełną temperamentu, nie potrafiła oprzeć się sile własnych instynktów. Romans został przerwany wyjazdem Zenona, ale Justyna wierzyła, że jeszcze spotka swego kochanka. Rzeczywiście spotkali się przypadkowo na ulicy. To spotkanie pociągnęło odnowienie romansu. Kiedy Justyna stwierdziła, że jest w ciąży, poinformowała o tym Zenona. Jego zachowanie upewniło ją, że Ziembiewicz nigdy się z nią nie zwiąże. Przyjęła pieniądze od kochanka i zdecydowała się na usunięcie ciąży. Zabieg wywoła w niej wyrzuty sumienia i poczucie winy. Justyna wpadła w depresję, załamała się. To doprowadziło do nieudanej próby samobójczej, a następnie zamachu na Zenona. Jest kolejną kobietą uwikłaną w wybory Zenona, a przy tym niesamodzielną, gotową całkowicie ulec woli kochanka. To prowadzi ją do tragedii.
Od wieków ludzie w różny sposób próbowali interpretować szaleństwo. Przedstawieni bohaterowie nie urodzili się szaleńcami. Na skutek różnych wydarzeń oszaleli. Dla jednych szaleństwo było zemstą a dla drugich łaską Boga. W innych szaleństwo wyzwoliło się pod wpływem namiętności i pragnień lub też dramatycznych przeżyć.
W utworach postacie pełnią różne funkcje. Herakles to morderca rodziny, który musi odpokutować swój czyn wykonując 12 prac. Natomiast Aleksy jest wzorcem średniowiecznego ascety. Makbet jest zbrodniarzem, na którym zbrodnia odciska swoje piętno, zaś Orcio to dziecko symbolizujące ideał poety. Justyna jest ofiarą Zenona.
Szaleństwo jest zjawiskiem występującym od zarania dziejów.
Ludzie w różnych czasach i miejscach różnie na nie reagowali. Czasem szaleństwo potępia się i brutalnie eliminuje. Wystarczy przypomnieć czasy średniowiecza, kiedy to ludzie uważani przez społeczeństwo za nieprzystosowanych, szalonych, oskarżani byli o konszachty z diabłem. Kobiety w trakcie tortur przyznawały się, że spółkowały z szatanem, za co były uważane za czarownice i palone na stosach. Czasem jednak szaleństwo wychwala się i ceni jako wielkie natchnienie, oryginalność itd. Romantycy cenili szaleństwo jako natchnienie twórcze.
Natomiast we współczesnej kulturze mimo przybliżania problemów związanych z osobami chorymi psychicznie, poprzez programy telewizyjne, filmy, reportaże, artykuły, ludzie nadal się boją i czują nieufność do upośledzonych. Uważam, że dzieje się tak dlatego, że szaleńcy i obłąkani zaburzają ład i harmonię naszego świata, odstając od niego i nie respektując reguł, które przestrzegane są przez wszystkich. Dzięki rozwojowi medycyny łatwiej oddzielić psychicznie chorych, których można leczyć od ludzi nazywanych potocznie szalonymi. W dzisiejszych czasach nie brakuje narwańców np. ludzi uprawiających ekstremalne sporty. Ich życie to jedna, wielka niespodzianka obfitująca w wiele wrażeń i doznań. Dzięki nim świat jest o wiele ciekawszy.