Oligofrenopedagogika

Pedagogika upośledzonych umysłowo, oligofrenopedagogika (grec. oligos-pomniejszenie, phren-umysł; pomniejszona, obniżona sprawność umysłowa) ustala taki metodyczny tok działalności wychowującej dla jednostek z obniżoną sprawnością umysłową, aby osiągały wszechstronny rozwój do szczytu swoich indywidualnych możliwości i aby równocześnie zdobywały umiejętność w zakresie adaptacji społecznej. tak więc przedmiotem oligofrenopedagogiki są wychowankowie odchyleni od normy w stopniu zróżnicowanym, ale mający jedną wspólną cechę: obniżoną sprawność umysłową.

Całość zadań pedagogiki specjalnej, jakie wytycza jej główny cel, tj. przygotowanie jednostek upośledzonych umysłowo do życia osobniczego i do życia w społeczeństwie, realizuje się w działaniu pedagogicznym, wychowawczym i terapeutycznym noszącym wspólną nazwę rewalidacji.

Często termin upośledzenie umysłowe używane jest zamiennie z terminem niedorozwój umysłowy lub niepełnosprawność intelektualna. Oligofrenia, czyli niedorozwojem umysłowym, nazywamy wrodzone lub istniejące od wczesnego dzieciństwa obniżenie zdolności rozwoju intelektualnego, występuje tu wstrzymanie rozwoju mózgu i wyższych czynności nerwowych (M. Grzegorzewska)

Klasyfikacja upośledzeń umysłowych jest problemem złożonym. Istnieją różne kryteria (np. pedagogiczne, psychologiczne, medyczne, ewolucyjne, społeczne), które wpływają na różnorodność klasyfikacji.

Kryterium pedagogiczne bierze pod uwagę możliwość wychowania i nauczania dzieci upośledzonych umysłowo. D

zieli je na 4 grupy: (Z Sękowska)

1. dzieci niewychowane

2. dzieci prawie niewychowane

3. dzieci wychowalne, ale niewyuczalne

4. dzieci wyuczane.

Najbardziej znana jest klasyfikacja psychologiczna, która uwzględnia pomiar stopnia rozwoju intelektualnego. Iloraz inteligencji według kryterium psychologicznego stanowi znaczący wskaźnik upośledzenia umysłowego. Od 1 stycznia 1980 roku obowiązuje IX rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób Urazów i Przyczyn Zgonów, oparta na odchyleniach standartowych.

Stopień rozwoju umysłowego	skala
		Wechslera I.I	Termana - Merill I.I
Rozwój przeciętny (odchylenie mniejsze i równe 1)	85 - 110	84 - 100
Rozwój niższy niż przeciętny (dolna granica normy) (odchylenia od - 1 do - 2)	70 - 84	69 - 83
Niedorozwój umysłowy lekki (odchylenia od - 2 do - 3)	55 - 69	52 - 68
Niedorozwój umysłowy umiarkowany (odchylenia od - 3 do - 4)	40 - 54	36 - 51
Niedorozwój umysłowy znaczny (odchylenia od - 4 do - 5)	25 - 39	20 - 35
Niedorozwój umysłowy głęboki	0 - 24	0 - 19

Wyróżnia się 4 grupy upośledzenia umysłowego odzwierciedlające stopień obniżenia sprawności intelektualnej: lekki, umiarkowany, znaczny, głęboki.

Nie można leczyć upośledzenia umysłowego,
ani też chorować na nie

Sam iloraz inteligencji nie wystarcza do rozpoznania niedorozwoju umysłowego, musi współwystępować z ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych;

1. Porozumiewanie się. Zdolności i umiejętności przekazywania informacji poprzez; słowa mówione, słowa pisane, symbole graficzne, język znaków, znaki przekazywane przez dotyk, wyraz twarzy, ruchy ciała, dotyk, gesty. Rozumienie i wykonywanie próśb, reakcje emocjonalne, powitanie, komentowanie czegoś, protest, odmowa.

2. Samoobsługa; umiejętności niezbędne do załatwienia potrzeb fizjologicznych, jedzenia, ubierania się, troski o higienę.

3. Tryb życia domowego; umiejętności niezbędne do funkcjonowania jednostki w domu, troska o ubiór, przygotowanie posiłków, prowadzenie domu. Nawiązywanie kontaktów społecznych, korzystanie w domu ze zdobytych w szkole umiejętności.

4. Uspołecznienie; umiejętności niezbędne do nawiązywania kontaktów społecznych. Nawiązywanie i utrzymywanie takich więzi, jak; przyjaźń, miłość, rozpoznawanie uczuć innych osób, udzielanie zwrotnych informacji zarówno pozytywnych, jak i pozytywnych. Kontrola własnego zachowania.

5. Korzystanie z umiejętności społeczno - kulturalnych; umiejętności niezbędne
do właściwego korzystania z dóbr użyteczności społecznej, korzystanie z zakładów usługowych, z publicznych środków transportu, szkół, bibliotek, ośrodków rekreacji, uczęszczania do kina, teatru i innych placówek kulturalnych.

6. Samodzielność; obejmuje umiejętność podejmowania decyzji, gdy jest taka potrzeba, ujawnianie problemów, postawy zdecydowania, bronienie swoich praw.

7. Zdrowie i bezpieczeństwo; umiejętności związane z troską o własne zdrowie, w tym właściwe odżywianie się, rozpoznawanie u siebie objawów choroby, leczenie, zapobieganie. Przestrzeganie podstawowych zasad bezpieczeństwa.

8. Umiejętności szkolne; zdolności poznawcze oraz umiejętności nabywane w toku nauki szkolnej, które mają duże znaczenie w życiu (np. pisanie, czytanie, liczenie, podstawowe wiadomości dotyczące świata), które umożliwiają samodzielne funkcjonowanie w życiu codziennym.
9. Czas wolny; rozwijanie różnych zainteresowań związanych z wypoczynkiem
i wykorzystaniem wolnego czasu. Spędzanie wolnego czasu w domu jak i poza nim, samotnie bądź z innymi, gry towarzyskie, spacery. Podejmowanie decyzji odnośnie czasu rozpoczęcia wypoczynku, czasu jego trwania i zakończenia.

10. Praca; umiejętności potrzebne do wykonywania pracy. Chodzi tu o specyficzne umiejętności i sprawności oraz zachowanie społeczne, jak np. wywiązywanie się z zadań, przestrzeganie planu, świadomość harmonogramu zajęć, poszukiwanie pomocy, przyjmowanie krytyki, doskonalenie umiejętności wydatkowania pieniędzy, ich oszczędzania, korzystanie ze swoich umiejętności szkolnych, umiejętność radzenia sobie w pracy oraz nawiązywania kontaktów i współpraca z kolegami w pracy.

Niedorozwój umysłowy jest stanem, w którym funkcjonowanie jednostki jest ograniczone, a nie jego cechą. Badanie osoby podejrzanej o niedorozwój umysłowy nie może koncentrować się na cechach, ale zmierza do zrozumienia aktualnego zachowania jej w życiu codziennym. Kluczowymi pojęciami w definicji niedorozwoju umysłowego są; możliwości (inteligencja i umiejętności przystosowawcze), środowisko (dom, szkoła, praca- społeczność, w której jednostka funkcjonuje i egzystuje. W środowisku rodzinnym i poza rodzinnym następuje socjalizacja jednostki, w nim ona się bawi, uczy, pracuje i współdziała z innymi ludźmi)i funkcjonowanie ażeby zrozumieć funkcjonowanie jednostki, trzeba dokładnie poznać jej środowisko społeczno - kulturowe oraz rodzinne. Ma ono istotny wpływ na poziom

funkcjonowania jednostki.

W 1980 r. Liga Stowarzyszeń na rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym opublikowała pracę, w której udowodniono, że na upośledzenie składają się dwa zasadnicze komponenty (J. Wyczesany):

1. funkcjonowanie intelektualne, które jest znacznie poniżej przeciętnego i trwa od wczesnych lat

2. znaczne osłabienie zdolności przystosowania się do wymagań kulturowych społeczeństwa.

Kryteria diagnostyczne dla upośledzenia umysłowego (wg. DSM III -R)

1. Znaczące obniżenie ogólnego funkcjonowania intelektualnego. II uzyskany w indywidualnym teście wynosi 70 lub mniej.

2. Współwystępowanie deficytów lub zmniejszanie się zdolności przystosowania społecznego, tzn. obniżona jest skuteczność osoby w spełnianiu poziomu oczekiwań z jej wiekiem i przynależnością kulturową, takich jak umiejętności społeczne i odpowiedzialność, komunikowanie się, wypełnianie czynności „dnia codziennego”, samodzielność, samoobsługa.

3. Ujawnienie się przed 18 rokiem życia

Aby uznać jednostkę za niepełnosprawną intelektualnie nie wystarczy stwierdzić, że jej zdolności intelektualne odbiegają od normy. Należy zwrócić uwagę na przebieg procesu dojrzewania, nabywania podstawowych umiejętności w zakresie zaradności osobistej. Istotne są również trudności w przyswajaniu wiadomości, których głębsza analiza pozwoli zaliczyć je do objawów upośledzenia umysłowego. Warunkiem jednak w największym stopniu rozstrzygającym
o stwierdzeniu niepełnosprawności intelektualnej jest przystosowanie społeczne,
a więc stopień przyswajania nawyków i umiejętności takich jak: czynności

samoobsługowe, zaradność, dbanie o bezpieczeństwo.

Charakterystyka osobowości upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.
- mają świetnie rozwiniętą pamięć− mechaniczną i na tej pamięci należy bazować, uczyą się według wyuczonego schematu, wzorca, często bez rozumienia treści i sensu.
- mowa bierna jest o wiele lepsza od czynnej, dlatego więcej rozumieją wyrazów, niż potrafią użyć zatem odpowiedzi ustne będą ubogie, nie odzwierciedlające zdolności prawdziwych. Niedomagania procesu myślenia dzieci upośledzonych umysłowo wpływają ujemnie na ich rozwój mowy. Dzieci te maja uboższy zasób słów w porównaniu z rówieśnikami nie upośledzonymi. Dlatego też wymagają troskliwej opieki w zakresie rozwoju mowy, ćwiczeń doskonalących ich wymowę oraz umiejętność wypowiadania się zdaniami a także wzbogacających słownik.
− budują proste zdania, dość dobrze rozumieją proste teksty (należy zwrócić uwagę na wielkość czcionki), wielu z nich ma zaburzone spostrzeganie.
- radzą sobie z czytaniem i pisaniem, często nie rozumieją one treści czytanek i opowiadań, ponieważ nie potrafią wyobrazić sobie opisywanych sytuacji zwłaszcza gdy opis dotyczy sytuacji nie znanych dziecku z bezpośredniego doświadczenia

- wyobraźnia dzieci upośledzonych umysłowo jest uboga, ponadto nie rozgraniczają w pełni własnych wyobrażeń wytwórczych od odtwórczych.
- mają zwolnione tempo analizy i syntezy w korze mózgowej. Analiza u tych dzieci jest niedokładna, chaotyczna, nie różnicująca części podobnych. Muszą oni dłużej przyglądać się danej rzeczy, aby dostrzec różnice. O słabości syntezy w myśleniu świadczy to, że mówiąc o wyodrębnionych elementach (częściach) nie wspominają o całości. Te cechy procesów poznawczych znacznie ograniczają i utrudniają im uczenie się oraz rozwiązywanie zadań wszelkiego rodzaju. To, co normalni widza od razu, oligofrenicy widzą kolejno." (H. Borzyszkowa 1985)
- brak abstrakcyjnego myślenia i wnioskowania, myślenie ma charakter myślenia konkretno - obrazowego stąd też nie rozumieją oni wielu słów, zwłaszcza symbolizujących przedmioty oraz bardzo złożone i skomplikowane zjawiska.

- utrudnione przechodzenie od poznania zmysłowego do racjonalnego, od niższego poziomu uogólnienia -konkretnego- do wyższego abstrakcyjnego.
- szczególną trudność sprawia im wskazanie cech istotnych, podobieństw i różnic oraz wykrywanie związków przyczynowo - skutkowych.
- mają ogromne trudności z definiowaniem pojęć
- ukształtowana uwaga dowolna, charakteryzuje się nietrwałością, słabą podzielnością. Łatwo ją odwrócić i rozproszyć. Konsekwencją tego są trudności, jakie napotykają dzieci upośledzone umysłowo w wykonywaniu zadań wymagających koncentracji uwagi na kilku czynnościach jednocześnie. Powoli w wyniku postępującego wieku życia oraz nauczania, wzrasta trwałość tej uwagi a także jej podzielność.
- maja trudności w skupieniu uwagi, mają również trudności z zapamiętywaniem. Zaburzenia te dotyczą zwłaszcza pamięci logicznej, zarówno w zakresie zapamiętywania jak i odtwarzania (świeżą jak i trwałą) "....pamięć mechaniczna u tych osób niekiedy bywa zadowalająca, czasem bardzo dobra." (A.. Maciarz 1992, s. 77)

- pojawiają się zmyślenia i konfabulacyjne uzupełnienia luk pamięciowych

- brak pomysłowości sprawia, że nie są oni zdolni do zorganizowania sobie pracy tak, aby efekt końcowy wypadł jak najlepiej, przy najmniejszym nakładzie pracy i czasu.

- odtwarzanie zapamiętanych informacji odbywa się według zapamiętanej kolejności, dlatego maja trudności z „ odpytywaniem na wyrywki”, często po prostu nie rozumieją tego, czego wyuczyły się na pamięć. Maja trudności w posługiwaniu się wyuczoną tabliczką mnożenia, bo wymaga to wybiórczego stosowania zapamiętanych wiadomości. Potrzebują również większej liczby powtórzeń, aby utrwalić zapamiętane informacje. Wiąże się to dla nauczyciela z zaplanowaniem większej ilości tzw. „powtórek” oraz z koniecznością cyklicznego powracania do już zapamiętanych informacji czy wyuczonych umiejętności.

- w rozwiązywaniu swoich problemów nie potrafią wykorzystać własnego doświadczenia, lecz stosują metodę prób i błędów

- utrudnione przechodzenie od poznania zmysłowego do racjonalnego, od niższego poziomu uogólnienia -konkretnego- do wyższego abstrakcyjnego,
najłatwiej wnioskują na konkretnym materiale nawiązującym do codziennych, prostych sytuacji życiowych.

-  praca mechaniczna, nie wymagająca inwencji, bez żadnych zmian, czasami może być wykonywana lepiej przez osoby upośledzone umysłowo niż przez człowieka o normalnej inteligencji.

- potrafią zaliczyć przedmiot do danej grupy, zdolne są do wykonywania podstawowych operacji szeregowania, klasyfikowania, porządkowania, działań matematycznych itp., pod warunkiem, że odnoszą się one do przedmiotów, a nie do treści ujętych w zdaniach.

- zubożona wyobraźnia przestrzenna, gorzej zachowują w pamięci i wyobrażają sobie stosunki przestrzenne,

- występuje u nich upośledzenie percepcji kształtów geometrycznych, zdolności do analizy i syntezy wzrokowej elementów tworzących figury geometryczne, percepcji wzrokowej stosunków przestrzennych.

- chociaż wygląd zewnętrzny nie może przesądzić o stopniu niedorozwoju umysłowego, to na ogół dzieci te różnią się od swoich rówieśników długością, wagą i budową ciała, są słabsi fizycznie

- tylko połowa upośledzonych umysłowo ma normalny słuch

- brak u nich precyzji, zaburzona jest motoryka (percepcja, szybkość ruchów i umiejętność wykonywania ruchów równoległych), ruchy często bardzo spowolnione,

- tok pracy upośledzonych umysłowo ulega załamaniu z chwilą wystąpienia nowej, nieznanej przeszkody. O tym należy pamiętać podczas dłuższych prac kontrolnych pisemnych. Potrzebne są im częste bodźce w postaci pochwał
i nagród.

- mają oni często lekkomyślny stosunek do wykonywanego zajęcia.
- niskie superego, niska samoocena
- silne cechy neurotyczne (typowy neurotyk stale się czymś martwi, neurotyzm to nadmierna nerwowość, brak równowagi emocjonalnej, duża wrażliwość)
- niewrażliwość i niestałość emocjonalna
- zdarzają się przypadki bardzo wysoko oceniające się,
- obniżenie wrażliwości moralnej

- wykazują one większą skłonność do zachowań agresywnych niż normalni rówieśnicy

- nie potrafią one często obiektywnie ocenić sytuacji.
- bywają niespokojne− ruchowo, nadmiernie pobudliwe lub ospałe, płaczliwe, wręcz− nieruchawe
- funkcjonują samodzielnie w dość dobrym stopniu.
- jako dorośli mogą pracować na odpowiednich stanowiskach.

- trudności w przewidywaniu, duża subiektywność

- potrafią troszczyć się o siebie i innych, same dbają o swój ubiór i wygląd

Uczy się według wyuczonego schematu, wzorca, często bez rozumienia treści i sensu.

Charakterystyka ucznia z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym

• zaburzeń w spostrzeganiu rzeczywistości, zwolnieniu tempa i zakresu spostrzegania, trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk

• przewaga uwagi mimowolnej, (przyciąga ją silny, niezwykły bodziec) choć istnieje możliwość rozwinięcia uwagi dowolnej

• dobra koncentracja przy wykonywaniu czynności prostych, mechanicznych, dokonywanych na interesujących przedmiotach

• występują trudności w zapamiętywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu informacji, zwłaszcza upośledzona jest pamięć logiczna (potrafią zapamiętać proste wierszyki
  i piosenki)

• rozwój mowy odbywa się w wolnym tempie, wypowiadają proste zdania, znacznie ograniczony zasób słownictwa

• występują liczne zaburzenia artykulacji oraz trudności z poszerzaniem słownictwa
  i przyswajaniu pojęć

• myślenie ma charakter konkretno - obrazowy przedoperacyjny - zaczyna zauważać różne aspekty rzeczywistości - barwę, długość , wzajemne stosunki między cechami przedmiotów.

• sztywność myślenia,

• pojęcia definiuje przez opis przedmiotu, materiału z jakiego zrobiony jest oraz przez użytek

• występują trudności z koncentracją na przedmiocie i czynności

• ujawniają potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, miłości, kontaktów społecznych, szacunku oraz uczucia moralne

• w pracy z nimi można spodziewać się wzmożonej lub obniżonej pobudliwości, zaburzeń w zachowaniu m.in. gwałtowności, zachowań destruktywnych i aspołecznych, zamykania się w sobie, stereotypii ruchowych , zachowań dziwacznych, buntowniczych i przekornych oraz zaburzeń psychicznych.

• zachowania trudne występują w różnych formach i w różnym nasileniu w zależności od rodzaju uszkodzenia OUN oraz treningu zachowań społecznych.

• dzieci upośledzone w stopniu umiarkowanym potrafią ubiera się i rozbierać, samodzielnie dbać o higienę i porządek wokół siebie, mogą nauczyć się przygotowywania prostych posiłków i wykonywania czynności domowych oraz związanych z mało skomplikowaną pracą zarobkową wykonywana pod kontrolą.

• nauka czytania, pisania i liczenia jest całkowicie niemożliwa. Potrafią opanować wiele prostych czynności życia codziennego.

• osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym i znacznym nie są zdolne do samodzielnego życia i, wymagają opieki drugiej osoby

Charakterystykę u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym. (opracowała Anna Leśna)

Procesy poznawcze	Stopnie upośledzenia umysłowego
		lekki	umiarkowany	znaczny
Spostrzeganie	sprawność spostrzegania zasadniczo w normie, ale tok nieco wolniejszy spostrzeżenia nieprecyzyjne (trudności z wyróżnieniem istotnych szczegółów) zachowane zdolności do percepcji muzyki upośledzenie percepcji kształtów geometrycznych oraz zdolności do analizy i syntezy wzrokowej stosunków przestrzennych	obniżona sprawność spostrzegania spostrzegają cechy konkretne, nie odróżniają cech ważnych proces spostrzegania przebiega w wolniejszym tempie niż u dzieci lekko upośledzonych	znacznie obniżona sprawność i szybkość spostrzegania spostrzeganie niedokładne, nieadekwatne trudności w rozpoznawaniu przedmiotów, wyodrębnianiu elementów z całości spostrzegają mało szczegółów i małą liczbę przedmiotów
uwaga	dowolna dobra koncentracja na materiale konkretnym krótka i słaba koncentracja na treściach abstrakcyjnych, trudnych do zrozumienia zakres uwagi ograniczony	dominuje uwaga mimowolna (przyciąga ją silny, niezwykły bodziec) trudności z koncentracją uwagi dowolnej dobra koncentracja przy wykonywaniu czynności prostych, mechanicznych, dokonywanych na interesujących przedmiotach	brak uwagi dowolnej, występuje wyłącznie uwaga mimowolna poważne trudności w koncentracji (uwaga koncentruje się na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub wyróżniających się, np. ostrą barwą trwałość uwagi jest niewielka
pamięć	dobra pamięć mechaniczna (zdarzają się przypadki wybitnie dobrej pamięci fotograficznej) słaba pamięć logiczna i dowolna  uczą się bez zrozumienia  trudności w trwałym zapamiętywaniu treści powiązanych logicznie zapamiętują piosenki i wiersze	dobra pamięć mechaniczna zakres pamięci ograniczony bardzo wolne tempo uczenia się  trudności w zapamiętywaniu, przechowywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu informacji potrafią zapamiętać proste wiersze i piosenki potrafią powtórzyć 5 liczb	znikomy zakres pamięci§ mała trwałość zapamiętywanie wybitnie utrudnione potrafią zapamiętać najprostsze układy ruchowe pamięć mimowolna opanowują elementarne pojęcia liczbowe zapamiętują i wykonują proste polecenia potrafią powtórzyć 3 liczby
mowa	rozwój mowy opóźniony trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi występują agramatyzmy częste wady wymowy mały zasób słownika biernego i czynnego	rozwój mowy znacznie opóźniony wypowiadają proste zdania, bardzo często występują agramatyzmy mowa wadliwa, niewyraźna znacznie ograniczony zasób słownictwa	rozwój głęboko opóźniony wypowiadają się monosylabami lub pojedynczymi wyrazami mowa bełkotliwa zasób słownictwa minimalny
myślenie	dominuje konkretno-obrazowe nad pojęciowo-słownym   upośledzone: abstrahowanie, uogólnianie, porównywanie, rozumienie przyczynowo-skutkowe, wnioskowanie i tworzenie pojęć mała samodzielność myślenia zwolnione tempo mała płynność i giętkość słaby krytycyzm ograniczona zdolność do samokontroli dobrze definiują pojęcia konkretne nie definiują pojęć abstrakcyjnych	myślenie ma charakter konkretno- obrazowy upośledzone rozumowanie przyczynowo-skutkowe bardzo wolne tempo sztywność myślenia brak samodzielności, krytycyzmu, zdolności do samokontroli pojęcia definiują przez opis przedmiotu, materiału z jakiego jest zrobiony oraz przez użytek	myślenie sensoryczno-motoryczne w działaniu słabo rozwinięte definiowanie przez użytek§ myślenie wyobrażeniowe potrafią porównać dwa przedmioty

---