WCZESNY BAROK
KRĘGI TEATRALNE
We wczesnym baroku - 3 kręgi życia teatralnego:
Teatr dworski.
Teatr szkolny.
Widowiska popularne, nie związane z określoną instytucją stałą, tradycyjnie zw. „teatrem ludowym”.
Teatr dworski Zygmunta III nie odegrał większej roli w kulturze.
Królewicz Władysław zainteresował się teatrem.
1616-1619 - w Warszawie działał zespół teatralny Johna Greena; później - kompania aktorska Arona Askena.
SZKOLNY TEATR RÓŻNOWIERCZY
Wzór teatru szkolnego uformował się w szkole (od 1538) w Strassburgu za rektoratu Jana Sturma (1537-1582).
Zwyczaj organizowania przedstawień szkolnych.
Komedie, tragedie antyczne, inscenizacje rozpraw, wykorzystujących mowy Cycerona.
Podstawa działalności teatralnej - odpowiednie ustawy szkolne, określające organizację i program szkoły.
Wzór dla szkół katolickich - jezuicka Ratio studiorum (1599).
Szkoły w:
Gdańsku - najwcześniej;
Toruniu - funkcja sceny szkolnej i miejskiej; udramatyzowane romanse, znane dramaty europejskie, widowiska rocznicowe. Złamana została zasada, że role obsadzane mogą być tylko przez mężczyzn (ale w teatrze operowym już wcześniej grały kobiety).
Elblągu;
Lesznie.
Sztuki oparte na wątkach antycznych, biblijnych, czasem osnute wokół postaci znanych z romansów lub wokół tematyki szkolnej. Teksty literackie tragedii i komedii, dialogi szkolne (grane przez wielu aktorów), „akty oratorskie”.
Kurtyna, parokrotna wymiana iluzjonistycznych dekoracji, efekty świetlne, kostiumy alegoryczne (przyczyniły się do powstania stereotypowych wyobrażeń spotykanych w różnych dziedzinach sztuki - w malarstwie i literaturze).
Sztuki w językach: łacińskim, niemieckim, polskim.
TEATR JEZUICKI - REPERTUAR WIDOWISK
XVI w. - sceny szkolne w:
Pułtusku
Braniewie
Wilnie
Poznaniu
Jarosławiu
Dorpacie
Kaliszu
Rydze
Połocku
Lublinie
Ratio studiorum - tylko kodyfikacja doświadczeń, choć stanowiła dokument obowiązujący, stwarzała jednak możliwość dyspensy (zwolnienia od określonych postanowień).
Wilno 1581 - z okazji przyjazdu Stefana Batorego - sztuka Franciszka Bencjusza „Tragoedia Hiaeus” (dzieje okrutnego władcy biblijnego - króla Jehu II).
Okazałe widowiska parateatralne.
1622 - z okazji ogłoszenia 2 nowych świętych z zakonu jezuickiego (Ignacy i Ksawery) - 8-dniowa uroczystość (nabożeństwa, procesje, salwy armatnie, fanfary, sztuczne ognie, zapasy, gonitwy, publiczne palenie kukieł heretyków, przedstawienia teatralne).
Zwyczaj, że uczniowie uświetniali swymi występami rozmaite oficjalne uroczystości (do XVIII w.).
Poznań 1574 - powitanie Henryka Walezego - w nocy rozświetlonej pochodniami na specjalnie wzniesionej bramie oczekiwał króla uczeń przebrany za św. Michała Archanioła (szczególnie czczonego we Francji), w ręku trzymał miecz (władza) i wagę (sprawiedliwość). Powitał króla wierszem, a chór odśpiewał pieśń powitalną.
Kształtował się tu repertuar dramatyczny nie arystotelowski, choć odwołujący się do zasad poetyki klasycznej.
Dialog szkolny - rządził się własnymi prawami poetyki.
Forma podporządkowana zadaniom dydaktycznym.
Miała pomagać w przyswajaniu większego zasobu słów łacińskich, w umiejętności posługiwania się słownictwem łacińskim w różnych tematach rozmowy.
Podręcznik Jakuba Pontanusa Progymnasmata (Niemcy 1588-1594) - kilkaset wzorcowych dialogów (typowe sytuacje życia szkolnego, codziennego życia poza szkołą, dialogi o religii, polityce, cnocie, o ciele ludzkim, o czasie, architekturze, wojnie itd.).
Wystawiane podczas: uroczystości szkolnych, świąt religijnych, przyjazdów gości.
Kalisz 1584 - bohater (Anteres) - uczeń przeżywający rozterkę, czy warto się uczyć, czy nie warto (5 aktów, prolog, epilog, chóry, intermedia). Wewnętrzna rozterka - upostaciowiona (Ludus, Labor). Rozwinięty plan moralitetowy (kilkanaście alegorii walczących o decyzję bohatera). Spór podejmują intermedia. Zakończenie dobre - Anteres pokonał pokusy i wybrał naukę. (Zak. pozytywne - konstrukcja komediowa).
Zawsze cel edukacyjny - obrzydzenie zakazanych uciech światowych, pokazanie wyższości katolicyzmu nad herezją, zniechęcenie do pijaństwa itp.
Po przedstawieniach podobno więcej kandydatów napływało do szkół jezuickich.
Dobrze przyjmowali także sztukę różnowiercy.
Popisy deklamacyjne, indywidualne lub zbiorowe oraz krasomówcze, szczególnie tzw. akty oratorskie lub akcje sądowe, które przynosić miały szczególny pożytek moralny i praktyczny.
Poznań 1576 - widowisko, w którym 3 uczniowie (Lekarz, Filozof, Retor) toczą spór o wyższość swego zawodu i podwójny spadek po ojcu; czwarty aktor (Sędzia) wydaje wyrok.
Tragedie i komedie nasycone alegoryczną moralistyką.
Tragedia - Antithemus seu Mors peccatoris (1618-1624) - moralitetowa opowieść o złym wzorze postępowania (autor przyp. Mateusz Bembus). Grzechy księcia - samowolne działanie zbrojne, odmówienie jałmużny żebrakowi, pycha, żądza zysku, wysokie cenienie okazałości i zbytku, wystawnie przygotowane uczty, ateizm. Sugestywne opracowanie tematu. 5 aktów, intermedia, chóry, prolog. 2 perspektywy widzenia: metafizyczna i ziemska. Antytemiusz - typowe uosobienie bohatera negatywnego. Między aktem III a IV - „Chorus rusticorum”, oddanie głosu poddanym, najwcześniejszy w naszej literaturze „lament chłopski na pany” (przypowieść o synach Adama i Ewy, protoplastach nierównych stanów społecznych) - zbudowany na zasadzie barokowego kontrastu, nie jest to kontrast ornamentacyjny, lecz podporządkowany analizie socjologicznej, zestawieniu życia panów i chłopów, doprowadzony do paradoksu.
Wzory pozytywne - często z hagiografii: św. Stanisław, św. Klemens; także z „Biblii” i z antyku.
Autorami sztuk byli zazwyczaj profesorowie, rzadziej uczniowie. Autorstwo raczej nie jest znane (Marcin Łaszcz, Kasper Piętkowski, Grzegorz Knapiusz).
TZW. SCENA LUDOWA
Teatr dla ludu = dla wszystkich stanów.
Widowiska kościelne i przykościelne (procesje); teatr kukiełkowy (jasełka, szopka) w klasztorach polskich franciszkanów (bernardyni, reformaci).
Nasycony elementami świeckimi - u schyłku baroku ze względu na żartobliwe wstawki intermediowe i żywiołową zabawę publiczności został usunięty z kościołów.
Widowisko kalwaryjskie - organizowane przez bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Procesje pasyjne.
Mikołaj Zebrzydowski zbudował wzorowaną na Jerozolimie drogę Męki Pańskiej (I dziesięciolecie XVII w.).
Obchody kalwaryjne w innych miastach - skromne; osoba przedstawiająca Chrystusa przenosiła krzyż z jednego kościoła do drugiego, a uczestniczący w pochodzie lud śpiewał pasyjne pieśni.
„Hymny o Męce Pańskiej do obrzędów Kalwariej Zebrzydowskiej … należące” - Stanisław Grochowski (1611).
Z pocz. XVII wieku - 2 obrzędowe scenariusze: „Pamiątka krwawej ofiary Pana Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa. Wedle miejsc Hierozolimskich nad Zebrzydowicami wykonterfektowanych” (Abrahama Różniatowskiego, 1610) i „Viarium Redemptionis nostrae” (Franciszka Postękalskiego, 1620).
Ustalone zasady podziału ról między pielgrzymów - 4 z Galicji, po 2 z Górnego Śląska, Śląska austriackiego, Moraw i Orawy.
Cel - szukać takiej syntezy sztuk, która najskuteczniej porywa wyobraźnię człowieka i przenosi ją w krąg metafizycznych medytacji.
Tradycyjne misteria bożonarodzeniowe, pasyjne, rezurekcyjne.
Często oparte na dawnych tekstach.
Misterium red. Mikołaja z Wilkowiecka.
Scena:
Teatr szkolny - początkowo sala przystosowana do tego celu, później - sale specjalnie planowane na uroczyste spotkania i przedstawienia szkolne; także dziedziniec lub ulica miasta.
Teatr ludowy - wnętrze świątyni; procesje - dziedziniec kościelny i miasto.
Scena kalwaryjna - wielohektarowy, górzysty, zalesiony teren.
Scena przykościelna, kameralna - sala klasztorna.
Intensywny rozwój bernardyńskich jasełek doprowadza do zakazu grywania ich w kościele.
Szopki z figurkami jasełkowymi obnoszone po ulicach i domach przez łątkarzy.
Jarmarki i odpusty.
Jakub Gawatowic, 1619 - „Tragedia albo Wizerunk śmierci przeświętego Jana Chrzciciela…”.
Wystawiona w dniu św. Jana.
5 aktów, intermedia, chóry, prolog, epilog.
Unika uczoności, trudnej alegoryzacji, w doborze słów i zdań wzoruje się na mowie potocznej.
Najprawdopodobniej - do publiczności jarmarcznej.
Akt I - Anioł, św. Jan, wieśniacy i kapłani. Wieśniacy - przypadkowi odkrywcy dziwnego zdarzenia: człowiek wychodzi z puszczy, „głosem wielkim” coś woła, znów kryje się w puszczy. Sprowadzają kapłanów, którzy pod koniec aktu identyfikują tożsamość św. Jana.
Intermedium „Klimko-Stećko” - oszust nabiera chłopa wracającego z jarmarku.
Mieszany język polsko-ruski (typowy ówcześnie dla okolic Lwowa).
Intermedia oparte na wzorach literackich („Sowizrzał”, „Gesta Romanorum”), wprowadzają lokalne realia (zwłaszcza opisy potraw), nawiązania sytuacyjne, lokalne imiona i język.
Tekst starannie unika łaciny, trudniejszych spraw i terminów religijnych, pokus alegoryzacji. Zbliża się do ludowej stylistyki - pejoratywne zdrobnienia, paralele w składni, stylistyce, obrazowaniu, przezwiska diabłów. Pomysłowo rozwiązane sposoby przystosowania problematyki religijnej wczesnego baroku do mentalności ludzi z jarmarku.
Tragedia ruska barzo piękna i krotochwilna:
Wydana anonimowo w II 10-leciu XVII wieku w drukarni ariańskiej w Rakowie.
Pisana nie przez arianina.
W istocie nie tragedia, lecz komedia.
Podejmuje znany z utworów satyrycznych motyw kolizji małżeńskich między popem a popadią.
Podział na „kafismy” (z grecka).
Żartobliwe śpiewy i taniec.
Ośmieszanie duchowieństwa i obrzędowości prawosławnej.
Autor zamierzał napisać utwór po rusku, ale mu się to w pełni nie udało.
NOWA KOMEDIA - TEATR RYBAŁTOWSKI
1590 - anonimowy utwór „Wyprawa plebańska”:
Utwór w intencji publicystyczny, nawiązywał do postanowień zjazdu w Łęczycy (1689), zobowiązujących duchowieństwo do uzbrojenia i wyprawienia na wojnę (kraj zagrożony przez Tatarów) jezdnego pachołka.
Obiegowa forma publicystyki renesansu: dialog - między plebanem, który chce spełnić nakaz, ale nie ma pojęcia o wojnie i wyposażeniu żołnierskim, a jego pomocnikiem Albertusem, który chętnie przyjąłby odmienny los.
Nie ma typowych elementów morfologii dramatu, podziału na sceny, akty, nie ma chóru, intermediów, prologu, epilogu.
Najprostsze środki dramatyczne.
Realizm psychologicznych treści i dialogów - krytyczny sąd autora o postanowieniach zjazdu.
Albertus posiada odtąd ma własną literacką biografię.
Rozmowa plebanowa z panem o wojnie na czasy teraźniejsz”:
W stronę renesansowych tradycji dialogu.
Albertus z wojny:
Anonimowy, 1596.
Przygody z wyprawy Albertusa.
Mimo że bohater wszystko utracił, wraca na koniu obwieszony trofeami.
Powrót na plebanię zamknął cykl przygód.
Wyprawa ministra na wojnę do Inflant (1605):
Minister zborowy i jego syn.
Ośmieszenie przypisywanego różnowiercom kultu pamiątek po przywódcach reformacji.
Dyskwalifikacja ludzkich wartości ministra.
Walna wyprawa do Wołoch ministrów na Wojnę (1617):
Zagrożenie od Moskwy i Tatarów.
Realia obyczajowe i efekty dramatyczne.
Zależność ministra od złej żony ukazana w osobnej scenie.
Zwrócenie Matyjasza z Podola… (1619, odpowiednik Albertusa z wojny):
Idea walki z herezją.
Opisy grabieży dokonywanych przez Matyjasza i opis jego nikczemnej psychiki.
Jantaszek z wojny moskiewskiej.
Albertus-rotmistrz.
Humorystyczne sejmy, na których uchwala się zwykle odpowiednie konstytucje.
Dialogi sejmowe.
Własna poetyka zbliżona do dramatu.
Zwykle 2-częściowa kompozycja: 1) przedstawienie obrad, próby typizacji postaci występujących; 2) tekst podjętych uchwał. Pojawiały się też 1-częściowe.
Synod klechów podgórskich (1607).
Sejm białogłowski (1617).
Sejm panieński (ok. 1617).
Prerogatywa albo Wolność mężatkom.
Synod ministrów heretyckich (1611).
Peregrynacja dziadowska - ponura egzotyka grupy i tajniki sztuki żebrania.
„Szołtys z Klechą - 2 wyodrębnione akty, spis person, reżyserskie didaskalia. Opowieść o rozumnym po chłopsku sołtysie Matulu, który zostaje kierownikiem szkoły, po niepowodzeniach w nauce łaciny wraca do pługa. Komedia rybałtowska nowa (1615) - 3 akty, prolog, epilog, spis person, informacja kostiumologiczne, postaci prologa i epiloga (prolog uciszał widownię i zapowiadał sztukę, epilog ogłaszał jej zakończenie i apelował o datki.
Ukazuje dramatyczny los chłopa żywiciela, gdy zagraża mu nadzwyczajny poborca: żołnierz-konfederat.
Postaci Dziada i Baby.
Ukazuje służbę kościelną w roli ideologów i obrońców niższych stanów.
Rybałt stary wędrowny.
Szkolna mizeryja:
Komedia zawodowa.
Religijna służebność oświaty.
Argumenty racjonalne + słowa św. Pawła, które mają świadczyć o potrzebie zawodowej specjalizacji w społeczeństwie.
Mięsopust abo Tragicocomaedia na dni mięsopustne, nowo dla stanów rozmaitych zabawy podana:
5 aktów. Akty dzielą się na sceny. Didaskalia.
Nie jest to komedia.
Konstrukcja luźna, scenariusz widowiska karnawałowego.
Przypomina widowisko estradowe.
Marancja (ok. 1620-22).
Dziewosłąb dworski mięsopustny ucieszny.
Autor ukryty pod pseudonimem Maciek Pochlebca.
Charakter karnawałowego moralitetu.
Łączy technikę szkolnego dialogu z poetyką widowiska karnawałowego.
Wersyfikacja podporządkowana idei moralitetu - epicki 13-zgłoskowiec; rozprawa z bohaterem - 8-zgłoskowiec (stosowany w poezji dydaktycznej).
INTERMEDIA
„Międzyakty” - albo chór, albo intermedia.
Intermedium może wiązać się z tekstem głównym sztuki lub (częściej) nie posiadać z nim związku, może wprowadzać jakąś sytuację fabularną (poetyka zbliżona do komedii, ruchome pogranicze gatunków) lub bawić tylko komediową kolizją skonfrontowanych z sobą postaci typowych. Mogą być: chóry, intermedia i wstawki (które określilibyśmy jako intermedia, ale autor uważał, że nie spełniają jakiegoś gatunku.
Cel - nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów z widownią.
Tematyka - nie miała określonych granic.
Chętnie postaci ludowe, bohaterowie niższych stanów, formuły języka potocznego, gry farsowe. Nawiązywanie do tematyki aktualnej,
Często tematyka i bohater komedii rybałtowskiej (chłop prowadzący syna do szkoły, szlachcic gardzący nauką i bakałarzem). Rzadko tematyka erotyczna
Z czasem - wyraźniej zarysowane typy bohaterów: Chłop, Pan, Żołnierz, Sługa, Lekarz, Kozak, Żyd, Klecha.
Różnicowanie mowy intermediowej.
Postaci charakterystyczne - Darmostrawski, Przyjemdurski, Moczygębski itp.
Alegorie (postaci zaaprobowane przez poetykę ludową) - Śmierć, Anioł, Diabeł.
Typowa struktura:
Dialog 2 lub 3 postaci (czasem improwizowany).
Epizod bójki lub groźby pobicia.
Czasem monolog - przekształcenie pierwotnego chóru (narrator zbiorowy), scenariusz satyryczno-fantastycznej legendy, sceniczny autoportret bohatera lub wypowiedź okolicznościowa.
W późniejszym baroku pojawia się w intermediach muzyka.
DOJRZAŁY BAROK
PRZEMIANY ŻYCIA TEATRALNEGO - OSIĄGNIĘCIA I STRATY
Intensywny rozwój ośrodków teatralnych.
Rozwój scen szkolnych i ludowych.
Powstanie ośrodka teatralnego na dworze królewskim - król wybrał sobie za wzór operę włoską.
Wprowadzenie dramatu muzycznego także na scenę szkolną.
Koniec komedii rybałtowskiej.
PIERWSZA STAŁA SCENA DWORSKA
Teatr florencki uczcił Władysława IV sztuką.
Władysław IV postanowił założyć teatr na Zamku Królewskim w Warszawie.
Kontakty z Monteverdim.
1628 - premiera „Galatei” w Polsce.
Po objęciu tronu - realizacja planu.
1635-1648 - rozwój teatru królewskiego.
1637 - I stała sala teatralna na Zamku.
Wpływ włoski.
Najczęstszy autor tekstów opery królewskiej - Virgilio Puccitelli. Muzyk - Marek Sacchi.
Kapela i wokaliści.
Repertuar - opery, balety, komedie dell'arte.
Nawiązania do wątków mitologicznych, do tematyki religijnej, do motywów „Jerozolimy wyzwolonej”.
Prologi i epilogi - polityczne akcenty.
Upadek teatru królewskiego po śmierci Władysława IV (wojna).
Odrodzenie - Jan II Kazimierz - za sprawą Marii Ludwiki - repertuar francuski.
Cyd”, „Komedia o Morilindzie” (z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego).
„Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny” S. S. Jagodyńskiego.
„Tragedia o bogaczu i Łazarzu”.
„Dafnis”.
„Andromeda królewna murzyńska”.
„Z chłopa król” - komedia 3-aktowa.
SCENA SZKOLNA
Nowe ośrodki, unowocześnienie techniki sceny i techniki gry.
Próba przystosowania dramaturgii do zadań misji wśród mniejszości wyznaniowych i narodowych.
Lwowski teatr oo. teatynów.
Cel - oddziaływanie na środowisko ormiańskie.
Języki: polski, ormiański, łaciński.
Tragedie, deklamacje.
Intermedium Świat na opak wywrócony - konwencjonalne w poetyce. Część tekstu w języku ormiańskim.
ZMIANY W DRAMATURGII SCENY POPULARNEJ
Cykle pasyjne: sceny Męki Pańskiej w stylu apokryficznym + dialog alegoryczny.
Misterium bożonarodzeniowe: oddziaływanie sceny szkolnej i żywego polskiego folkloru. Upowszechnianie kolęd.
Tematyka - motyw ubogiego macierzyństwa, tułającej się rodziny, ewangeliczna scena pasterzy czuwających przy stadzie.
„In solemne Nativatitas festum”, „Dialog na Święto Narodzenia Chrystusa Pana”.
PÓŹNY BAROK
TEATR DWORSKI
Jan III Sobieski - teatr wchodzi w okres stabilizacji.
Widowiska w Warszawie i w rezydencjach (w Jaworowie, w Żółkwi).
Jaworów 1675 - „Andromacha” Racine'a.
Utrzymanie tradycji włoskiej.
Ok. 1690 - Ujazdów - pałacowy teatr St. H. Lubomirskiego.
August III - nowe sceny teatralne (teatr saski - bliższy już czasom oświecenia).
„Mieszczanin szlachcicem”, „Komedia paryska”, „Cyd”, „Andromacha”, „Hipolit” Seneki.
Stanisław Morsztyn - tłumacz Seneki i Racine'a.
TEATR SZKOLNY
Repertuar - w kręgach własnych tradycji.
Accessus i intermedia - w ukraińsko-białorusko-polskim dialekcie.
Od 1670 - teatr przy kolegium w Opolu.
Od lat '60 - teatr pijarski.
XVII w. - Warszawa, Podoliniec, Łowicz, Góra Kalwaria, Rzeszów, Piotrków, Chełmno, Waręż.
Oddziaływanie na scenę popularną.
Świadectwa przykościelnych imprez teatralnych w Krakowie, Łańcucie, Końskowoli, Wielgomłynach, Brodnicy, Wieliczce.
OPERA PASYJNA
Scena szkolna lub przykościelna.
Poetyka - odbiega od tradycji misteriów.
„Utarczka krwawie wojującego Boga i Pana zastępów za grzechy narodu ludzkiego…” (1696)- uroczysty akt uczczenia rocznicy Męki Pańskiej.
Pieśń Miłość, Jezus, nieskończona.
12-osobowy chór.
Technika teatru cieni - wykorzystanie światła jako źródła obrazu, widownia oglądała cienie aktorów.
Muzyka (ale bez trąb i kotłów).
POPULARNE WIDOWISKA NA BOŻE NARODZENIE
Rozmowa pasterzów przy Narodzeniu Chrystusowym.
Dialog mięsopustny o Bachusie (góralskie).
Urządzanie inscenizacji szopkowej wewnątrz świątyni.
Ludowa pastorałka usunięta z kościoła, żyła na ulicy.
Występy ubogich żaków (tzw. mendykantów).
8