WCZESNE OŚWIECENIE - OK. 1730-1764
SCENA DWORSKA AUGUSTA III. KOMEDIA DELL'ARTE I OPERA
Jan Kazimierz i Jan Sobieski.
Scena amatorska - przedstawienia w języku polskim: „Cyd”, „Andromacha”, „Mieszczanin szlachcicem”.
August II.
Przebudował lub zbudował 7 sal teatralnych.
Teatr Augusta III.
1748 - tzw. Operalnia w Ogrodzie Saskim.
Sztuki w języku obcym w wykonaniu włoskich trup aktorskich.
Prezentacja bieżących osiągnięć teatru europejskiego, inspiracja do prób przekładowych.
August III - przeciwnik teatru francuskiego, angażował tylko zespoły włoskiej komedii dell'arte, opery i baletu.
Komedia dell'arte.
Aktorzy grali w maskach określone typy ludzkie (np. Pantalon, Arlekin).
Komedia typów, sprowadzonych dzięki masce do nieodmiennych rysów.
Konstruowanie niezliczonej ilości przygód, wątków fantastycznych i magicznych, tworzenie zaskakujących sytuacji.
Napisane były tylko pewne dialogi związane z postacią, całość stanowiła zespołową improwizację opartą na wspólnie opracowanym scenariuszu.
U Goldoniego - sztuki w całości napisane, regularna konstrukcja, bez elementów improwizacji.
Sprowadzane przez króla w latach 1738-1763 zespoły należały do najlepszych w Europie, obok komedii all'improviso - grały utwory Goldoniego.
Opera.
Reformator - włoski poeta, przebywający stale w Wiedniu, Pietro Metastasio. Dokonał synchronizacji elementów dramatycznych z muzycznymi. Dzięki wybitnym walorom poetyckim arie z jego oper funkcjonowały również jako wiersze liryczne, wywarły duży wpływ na rozwój tego gatunku w literaturze europejskiej.
Nie przestrzegano 3 jedności.
Wątki oparte na podobnym schemacie - szlachetny bohater, nieszczęśliwa amantka, czarny charakter; tendencje do banalizacji.
Autor muzyki - Johann Adolf Hasse.
Wiedeń, Drezno, Warszawa - główne ośrodki nowej sztuki operowej.
Opera seria.
Tylko po włosku (ze względu, jak sądzono, na ścisły związek właściwości języka włoskiego z muzyką).
Kantaty religijne i oratoria.
Interesująca próba odrodzenia dramatu misteryjnego.
Teksty - Metastasio.
Muzyka - Bach, Haendel.
TEATRY MAGNACKIE I ICH TWÓRCY
Czasy saskie.
Ok. 10 scen.
1725-1727 - Teodor Lubomirski wystawia w Krakowie opery włoskie.
Po 1749 - zawodowe zespoły operowo-baletowe w Białymstoku w rezydencji Jana Klemensa Branickiego.
Sceny dworskie - Urszuli Radziwiłłowej w Nieświeżu i Wacława Rzewuskiego w Podhorcach - obok sztuk wykonywanych przez zespoły obce grano utwory polskie, napisane przez właścicieli teatru.
Scena w Nieświeżu działała co najmniej od 1746. Charakter amatorski. Trzon repertuaru - utwory księżnej. Przeważnie amorficzne, nie uznające rygorów czasu ani przestrzeni. Sposób wiązania scen w większą całość - na zasadzie epickiej kolejności wydarzeń. Misteria, tragedie martyrologiczne, podejmujące średniowieczne jeszcze wątki, utwory zbliżone formą do francuskiej opery-baletu z XVII w. Sceniczne wątki romansów barokowych, historie orientalne i pasterskie, nasycone elementami fantastyki, cudowności i magii. Związki z komedią dell'arte. Udramatyzowane bajki. Swoisty prymitywizm. Księżna przekłada i wystawia kilka komedii Moliera - „Przeźrzane nie mija”, „Gwałtem medyk”, „Komedia wytwornych i śmiesznych dziweczek”. W przekładach tych zatracił się farsowy, ale finezyjny komizm, stępiło się ostrze satyry, zachowanie założeń klasycystycznej konstrukcji komedii.
Wacław Rzewuski zbudował salę teatralną. 1754-1767 - przedstawienia trup wędrownych oraz stałego zespołu amatorskiego, działającego w pałacu. Wiadomo, że w 1759 grano 3 sztuki Rzewuskiego - komedie „Natręt” i „Dziwak” oraz tragedię „Żółkiewski”. W Nieświeżu wystawiono jego tragedię „Władysław pod Warną”.
„Żółkiewski” i „Władysław pod Warną” - temat dziejów narodowych - klęska pod Cecorą i śmierć Warneńczyka w walce z Turkami. Zachowana zasada 3 jedności. Oparte na podobnym schemacie: konflikt i rozwiązanie zgłoszone w początkowych scenach, czarno-białe postaci wodzów, rycerzy i amantek symetrycznie skontrastowane. Konstrukcja dramatyczna stanowi jakby pretekst dla partii dialogowych, a zwł. monologowych. Fragmenty liryczne - szlachetność tonu, elegancja frazy i dźwięczność 13-zgłoskowca.
„Natręt”, „Dziwak” - osadzone w rodzimych realiach. Wykorzystują w charakterystyce postaci osiągnięcia polskich intermediów i komedii dell'arte. „Dziwak” - niedowład konstrukcyjny, brak motywacji psychologicznej postaci, szybkich dialogów, ale świetny wiersz, płynący lekko.
Rzewuski zwalczał w swoich wystąpieniach publicystycznych poglądy Konarskiego. W poemacie „O nauce wierszopiskiej” sformułował I program poezji klasycystycznej, nawiązał do rodzimych tradycji renesansowego preklasycyzmu i nowszych wzorów francuskich.
Wzrost zainteresowania francuską komedią i tragedią klasycystyczną.
W zakresie opery uznaje się za obowiązujący wzór włoski, zwł. Metastasia.
Twórczość dramatyczna, zwł. przekładowa - Józef Andrzej Załuski i Józef Epifani Minasowicz.
Przełożyli w sumie 7 tragedii francuskich, dawnych i nowszych, w tym w tłumaczeniu Załuskiego „Rzym wybawiony albo Catilina” Woltera, jeden z serii utworów gloryfikujących republikańskie wolności i cnoty.
W grupie przekładów z dramatu klasycystycznego dominuje tragedia.
Całkowity upadek teatru religijnego w Polsce, zarówno dialogów na scenie szkolnej, jak i misteriów ludowych.
Załuski przełożył: „Mękę Chrystusa Pana”, „Izaaka, Pana Zbawiciela naszego w Starym Testamencie figurującego”, „Świętą Helenę na Górze Kalwarii” oraz „tragedie duchowne” autorstwa znanych autorów jezuickiego teatru szkolnego i XVII-wieczną sztukę Tucciego „Tragedia… o Sądzie Ostatecznym” (miała ona właściwie kształt opery, wykorzystującej w pomysłowy sposób efekty barokowej jeszcze sceny). Udział didaskaliów bardzo znaczny, ciekawe realizacje poetyckie nawiązujące do staropolskich pieśni marsowych.
TEATR SZKOLNY. „TRAGEDIA EPAMINONDY” KONARSKIEGO I KOMEDIE BOHOMOLCA
Scena jezuicka.
Przez cały czas - podobne formy: dialogi wyposażone w wątłą akcję dramatyczną, przedstawiającą na przykładzie alegorycznych postaci zwycięstwo dobra nad złem, karę za grzechy, potępienie zgubnych nałogów; dramaty pseudohistoryczne i biblijne; tragedie martyrologiczne o budującej poincie, przenoszące na scenę popularne wątki literatury hagiograficznej; uroczystości kościelne czczone przedstawieniami, które przypominały dawne misteria; formy dramatyczne nie różniące się od opery - liczne partie śpiewane, także chóralne, luźność i swoboda konstrukcji, bogactwo efektów inscenizacyjnych, realizowanych dzięki wyposażeniu teatrów w nowoczesne machiny; w niektórych sztukach - intermedia.
Teatr szkolny.
Pod koniec XVIII w. formy teatru szkolnego ulegają skostnieniu, obniża się poziom sztuk, nieraz całkowity prymitywizm dialogu i inscenizacji.
Najciekawszą propozycję odnowienia dramatu religijnego zgłosił J.A. Załuski.
Teatyni warszawscy i pijarzy.
W repertuarze dominował tragedia - francuscy klasycy: Corneille, Racine, Wolter.
„Tragedia Epamonida” Konarskiego.
Przejrzysta aluzja do prowadzonej przez Konarskiego walki o reformę, o zniesienie liberum veto.
Brak stopniowania w napięciu akcji, główne tworzywo - dyskursy o konstrukcji retorycznej, pisane „wysokim stylem”.
W formach monologu i dialogu - rozważania moralne i sądy.
Sakralizacja prezentowanej tematyki.
Komedie świeckie Franciszka Bohomolca (1720-1784)
Modyfikacje i samodzielne dodatki.
Zasada adaptacji uznana za jedyną drogę umożliwiającą w okresie początkowym szybkie odrobienie istniejących zaległości.
Proza!
„Arlekin na świat urażony” - oparta na wzorach komedii dell'arte. Żywiołowy komizm. Arlekin wyposażony w sposób interpretowania rzeczywistości typowy dla postaci ludowej farsy. Nie ma postaci kobiecych. Miejsce akcji - Warszawa. Regularny kształt. Podporządkowanie konstrukcji dyscyplinie klasycystycznej. Zastąpienie improwizacji napisanym uprzednio tekstem.
„Figlacki, polityk teraźniejszej mody”, „Kawalerowie modni”, „Mędrkowie”, „Pan do czasu”.
W komediach z Figlackim zaatakował Bohomolec styl życia docierający do Polski z Francji razem z nowymi oświeceniowymi ideami (libertynizm, wykpiwanie religii i Kościoła, powierzchowna gallomania, pogardzanie rodzimego, sarmackiego obyczaju).
Opierając się na panujących w zakonie jezuickim tendencjach, dokonał reformy teatru szkolnego dzięki laicyzacji tematyki swych sztuk, niewątpliwemu talentowi dramatycznemu, stworzył typ polskiej komedii, poddanej rygorom klasycystycznej dyscypliny mimo skłonności do ujęć farsowych w stylu dell'arte, wykształcił dialog, sposób charakterystyki postaci za pomocą parodii językowej, osadził umiejętnie adaptowane schematy w polskim życiu i obyczajach.
OKRES STANISŁAWOWSKI - 1765-1787
UWAGI OGÓLNE
Po 7-letniej przerwie, podczas sejmu delegacyjnego, powołano na nowo do życia scenę narodową w dość niejasnych okolicznościach.
2 hipotezy: 1) teatr miał się stać formą neutralizowania atmosfery patriotycznej stolicy; Józef Poniński zaangażował przedsiębiorcę teatralnego i aktora; 2) król pragnął otworzyć teatr w 1774, ale główni egzekutorzy podziału Polski, Poniński i Sułkowski, korzystając z poparcia ambasadora Stackelberga, przechwycili jego inicjatywę, podporządkowując sobie obok wielu innych i tę instytucję.
Sejm rozbiorowy, nadając w VI 1774 Augustowi Sułkowskiemu wyłączny przywilej organizowania widowisk teatralnych, redut, gier i zabaw na terenie stolicy.
1776 - upadek antrepryzy Sułkowskich, odkupienie przez Ryxa przywileju. Dzięki temu kamerdyner królewski stał się po uzyskaniu odpowiednich gwarancji administratorem teatru. Król zaczął znów wywierać wpływ na jego kształt.
Aktorzy - Świerzawski, Tomasz i Agnieszka Truskolascy, Kazimierz Owsiński, Jakub Hempiński, Barbara Sierakowska, Karolina Gronowiczowa, Francuz Ludwik Montbrun.
Sceny:
Pałac Radziwiłłów.
Nowy gmach teatralny przy placu Krasińskich.
1774-1778.
Ewolucja sceny narodowej.
Drama mieszczańska i opery komiczne (Singspiele) - „Minna von Barnhelm”, „Emilia Galotti”, „Miss Sarah Sampson” Lessinga, „Der Desertoer aus Kindesliebe” Stephaniego (przetłumaczony i grany w Polsce jako „Zbieg z miłości ku rodzicom”).
Komedie pomolierowskie - opery komiczne, komedie płaczliwe i dramy Beaumarchais'go.
Trupa włoska - opery komiczne z librettami Goldoniego, opery seria.
Teatr europejski - drama i opera komiczna.
Sztuki Bohomolca i A.K. Czartoryskiego.
Komedie dydaktyczne z elementami komedii płaczliwej, dramy, pisane prozą, oparte na schemacie Bohomolcowym.
Feliks Oraczewski - pogłębienie motywacji psychologicznej postaci, wykształcenie języka dialogu.
Jan Baudouin - prozaiczne adaptacje komedii Moliera i pomolierowskich.
2 nurty w teatrze - szlachecki i mieszczański.
„Nędza uszczęśliwiona”- pierwsza polska opera komiczna z bohaterem chłopskim - przerobiona przez Bogusławskiego z kantaty Bohomolca, z muzyką Macieja Kamieńskiego.
1779-1789.
Michał Franciszek Bizeti.
Zrzeszenie Aktorzy Narodowi.
Ks. Marcin Lubomirski.
Wojciech Bogusławski.
Spółka: Bogusławski, Constantini, Daniel Curtz.
1785 - Bogusławski wyjeżdża z częścią aktorów, dyrekcję obejmuje Ryx.
Rywalizacja między operą komiczną opartą na wzorze francuskim, awansującą (podobnie jak drama) bohatera mieszczańskiego a operą typu włoskiego, wprowadzającą postaci chłopskie.
Wystawiono ok. 30 oper komicznych.
„Syn marnotrawny” Woltera - pierwsza komedia wierszowana na scenie polskiej.
Szczególny mecenat nad komediami Zabłockiego.
Po 1785 - Stanisław August wywierał bezpośredni wpływ na repertuar teatru polskiego. Kierunek rozwoju wytyczają sztuki Zabłockiego.
ROZWÓJ KOMEDII
Charakter dydaktyczny i antysarmacki.
Wprowadzenie polskiego klimatu obyczajowego i polskich postaci.
Umiejscowienie akcji w Warszawie lub szlacheckim dworku.
Problematyka związana z próbami reformy kraju, z przeobrażaniem mas szlacheckich.
Czartoryski.
„Panna na wydaniu” - młoda amantka w roli tytułowej, postać aktywna, pogłębiona psychologicznie, w miarę kokietka, wyznająca swobodę obyczajową. Wzbogacone i bardziej różnorodne sylwetki amantów.
„Dumny”.
„Gracz”, „Bliźnięta” - proza, wirtuozeria języka dialogu, ostrość komizmu.
„Kawa” - jednoaktówka pozbawiona intrygi. Krytycznej ocenie poddany został „wielki świat” stolicy, dam modnych, pogardzających polskim językiem i obyczajami.
„Mniejszy koncept jak przysługa”(„Pysznoskąpski”) - analiza ujemnych cech stylizującego się na arystokratę, modnego złotego młodzieńca - dorobkiewicza. Demaskuje źródła. Ukazuje mechanizm tak pojętego awansu społecznego. Ośmiesza i atakuje modny świat warszawskich salonów, fircyków, przeciwstawia im zdrową moralność prowincjonalnych Sarmatów, tych oświeconych, przywiązanych jednak do rodzimych tradycji.
Adaptacje klasycystycznej komedii pomolierowskiej, obyczajowej i dydaktycznej, odcinała się od dramy, chociaż dopuszczała formy przejęte z komedii płaczliwej.
Eksponowanie wartości rodzimych.
Feliks Oraczewski.
„Pieniacz” - czarne charaktery: drapieżne hieny trybunalskie, żerujące w czasie sejmu rozbiorowego na krzywdzie rodaków, korzystające z protekcji państw ościennych; przypominają czarne charaktery z drame de condition.
Komedia obyczajowa warszawska.
W przewadze - przeróbki utworów francuskich, zwł. Dancourta, Regnarda, Lesge'a, Marivaux, Beaumarchais.
Nowe osiągnięcia w dziedzinie techniki dramatycznej, wykształcenie dialogu i kultury wyrażania uczuć.
Obraz życia stolicy.
Realistyczne sceny świadczące o rozkładzie obyczajów, wzrastającej roli pieniądza.
Prezentuje całą galerię postaci typowych dla wielkomiejskich stosunków: fircyków, lichwiarzy, oszustów, łatwowiernych i zdradzanych mężów, sentymentalnych i romansowych żon, sprytnych pokojówek i służących.
Temat główny - miłość modna, nie zakończona małżeństwem.
„Polak cudzoziemiec w warszawie”, „Bałamut modny”, „Zabawy, czyli Życie bez celu”, „Ot tak po warszawsku”.
Autorzy - Stanisław Kublicki, Józef Wybicki, Jan Drozdowski („Literat z biedy”, „Umizgi dla przysługi”), Wojciech Bogusławski, Grzegorz Broniszewski, Baudouin, Franciszek Zabłocki.
Komedia pomolierowska.
Prekursorzy - Dancourt, Dufresny.
Najwybitniejsi przedstawiciele - Legrand, Regnard, Lesage.
Ukoronowanie - „Wesele Figara” Beaumarchais'go.
Nowatorzy - Marivaux (Theâtre Italien w Paryżu - typ komedii analizy przelotnych uczuć miłosnych), Destouches.
FRANCISZEK ZABŁOCKI (ur. 02.01.1754)
Kolegium pijarskie w Międzyrzeczu Koreckim.
Popierany przez Naruszewicza.
Opieka A.K. Czartoryskiego.
Protokolant w KEN.
Sekretarz Towarzystwa do ksiąg do Ksiąg Elementarnych.
Najprawdopodobniej brał udział w obiadach czwartkowych.
Formy - ody, bajki, anakreontyki, listy poetyckie, jeden poemat („Cztery żywioły. Poema umizgów”), spora ilość sielanek o budowie dramatycznej, eksperymenty językowe, zwł. w próbach zastosowania słownictwa dosadnego, obrazowego, wbrew zasadom elegancji klasycystycznej, o proweniencji barokowej, przekłady z Horacego i literatury francuskiej.
Sztuki.
Nowe zjawisko - szybki dialog wierszowany. Nabiera giętkości, staje się potoczysty, tryska dowcipem, opalizuje zmiennością nastrojów.
Ponad 50 sztuk, z czego zachowały się tylko 22 oraz 15 ułomków.
„Zabobonnik” - mimo zachowania klasycystycznych przepisów większa luźność kompozycji, dynamizm i szybkie tempo akcji, zamiłowanie do efektów fantastycznych i farsowych. Oparty na nieporozumieniu, zastosowaniu chwytu qui pro quo. Odpowiedni morał. Elementy rozrywkowe. Anzelm - zabobonny, obskurancki Sarmata - sprzeciwia się małżeństwu syna z panną bez posagu, zawartemu potajemnie bez jago wiedzy. Chce unieważnić ten związek i ożenić syna bogato. Intrygę prowadzi para służących. Chwyty farsowe. Plan służących - podsuwają „zabobonnikowi” przepowiednie i złowróżbne znaki, wmawiają weń ciężką chorobę. Koloryt polski. Różne style języka polskiego do odpowiednich sytuacji. Od parodii barokowej retoryki do eleganckiego i wyrafinowanego dialogu w duchu klasycystycznej i rokokowych wzorów. W wierszu potrafił zmieścić 3 kwestie. Stosując liczne przerzutnie międzywersowe, partie umiejętnie przerywane, dynamizuje akcję, nadaje jej szybkie tempo.
„Fircyk w zalotach” - 3-aktowa komedia. Oparta na konflikcie mającym swe źródło w nieporozumieniu wywołanym za pomocą chwytu qui pro quo. Akcja nie obfituje w nadzwyczajne przypadki, skupia się właściwie wokół 2 głównych postaci (Fircyk, Podstolina). Przebieg gry miłosnej obojga amantów. Akcja „wewnętrzna”, odsłaniająca psychologię bohaterów, demonstrowaną w szeregu dialogów „amorycznych”. Finezja uczuć miłosnych. Zachowane jedności klasycystyczne: czasu, miejsca, akcji. Fircyk przyjeżdża na wieś do swego przyjaciela Arysta, aby zgrawszy się do nitki w Warszawie, ratować podupadłą fortunę przez ożenek z bogatą, młodą siostrą Anzelma - Podstoliną. Fircyk - obcesowy, swobodny, arogancki, czasem cyniczny, stara się być przede wszystkim dowcipny. Potrafi błysnąć komplementem. Podstolina - postawa obronna, niby niechętna, zimna, usiłuje w dowcipnych replikach skompromitować przybraną pozę swego adoratora. Sceny komiczne. Wskutek fałszywej informacji Klarysy, że Podstolina jest zakochana w kim innym, Fircyk wpada w nie udaną rozpacz, maska spada, dochodzi do głosu prawdziwe uczucie. Chwyty i konwencje przejęte z wyrafinowanej kultury dworskiej. Wiersz płynie lekko, zmienia tempo zależnie od przebiegu akcji i charakteru osób działających.
„Sarmatyzm” - typowo polska, właściwie barokowa komedia. Konflikt oparty na zawiści 2 rodzin: Guronosów i Żegotów, źródło sporu - sprawy błahe, typowe dla sarmackiego obyczaju. Akcja sztuki o dość chwiejnej budowie obfituje w liczne realia obyczajowe polskiego zaścianka, odmalowane żywo, z zacięciem farsowym. Konflikt kończy się zajazdem i zgodą, do czego przyczyniła się walnie wzajemna skłonność młodych amantów. Cechy sarmatyzmu - warcholstwo, zarozumiałość, fałszywy honor, ciemnota, obskurantyzm szlacheckiej prowincji. Najgłębsze pokłady języka staropolskiego.
„Arlekin Mahomet”, „Król w kraju rozkoszy” (atmosfera fantastyki i farsowego, choć czasem bardzo finezyjnego komizmu).
Tłumaczenia i przeróbki - „Dziewczyna sędzią”, „Pigmalion i Galatea”, „Dwojakie głupstwo”, „Przywidzenia punktu honoru”, „Zdrajca ukarany”, „Matka konfidentka”, „Powtórne zakochanie się”, „Przysięgi miłosne”, „Doktor z musu”, „Amfitrion”.
Umiejętność konstruowania akcji, scen, dialogów, operowania replikami itp.
Interesujące próby adaptacji na grunt polski francuskich oper komicznych i dram mieszczańskich: „Żółta szlafmyca”, „Balik gospodarski”, „Piękna Arsena”, „Soliman II”, „Człowiek dobrze myślący”, „Ojciec dobry”.
Prozaiczne wykazują mniejszą sprawność językową, trudności w przełamywaniu banału retorycznego, zwrotów grzecznościowych przejętych w spadku po czasach saskich.
DRAMA MIESZCZAŃSKA
Tzw. tragedia domowa.
Awans bohatera z „trzeciego stanu” - kupcy, rzemieślnicy, ojcowie rodziny ukazani na tle codziennych spraw i konfliktów; ludzie przeciętni. Sztuka ma unikać elementów sensacji, skupiać się na analizie uczuć rodzinnych, ukazywać konflikty, w których uciśniona cnota prostych ludzi przezwycięża obłudę i zakłamanie możnych. Program sentymentalnej „szkoły uczuć” nowego mieszczańskiego twórcy kultury.
Tzw. dramat kondycji (drame de condition) proponowany przez Diderota.
Główna rola - stan, „kondycja”, „charakter” - funkcja pomocnicza.
Realia życia codziennego.
Wprowadzenie nowych bohaterów, nowego typu konfliktów, języka sentymentalnego, użycie prozy zamiast wiersza, pomieszanie elementów tragicznych z komicznymi.
Utwory schematyczne, pełne tyrad moralizatorskich: „Syn naturalny” - dramat rodzinny, oparty na konflikcie nieprawego pochodzenia; „Ojciec rodziny” - obrona prawa do miłości ludzi różnych stanów.
Polska.
Próby wmontowania w nowy obraz świata mieszczańskiego - szlacheckiego bohatera, wyposażenia go w cnoty i sposób odczuwania typowy dla postaci z dramy, poddania tym samym doświadczeniom losu.
Pierwsze z serii dram: „Zbieg z miłości ku rodzicom”, „Nędznik”.
Największym powodzeniem cieszył się „Bewerlej, czyli Gracz angielski”. Bewerlej - bogaty kupiec, traci wskutek zgubnego nałogu i machinacji „czarnych charakterów” cały majątek, dostaje się do więzienia (tam przebywa z nim jego synek i służący); na końcu - wypija truciznę, wygłaszając przy tym monolog. Na scenie - więzienie ze wszystkimi akcesoriami. Potępione zgubne namiętności. Akceptacja cnót mieszczańskich (uczciwość, wierność małżeńska, solidność w pojmowaniu obowiązków rodzinnych, umiar, rozsądek.
Polemika między zwolennikami i przeciwnikami tego gatunku.
„Listy uczonego” Mitzlera na wzór czasopism teatralnych Lessinga - program teatru mieszczańskiego w 10 punktach; argumenty przypominały rozprawki Diderota i „Dramaturgię hamburską”. Zamiast pojęć o honorze pochodzących z archaicznego kodeksu rycerskiego - cnoty użyteczne społecznie (poszanowanie praw wszystkich stanów, dopełnianie zobowiązań, kult pracowitości, kierowanie się w życiu rozsądną kalkulacją).
„Journal litteraire” - zbyt wiele pokazuje się na polskiej scenie więzień, łańcuchów, wulgarnych żołnierzy, chłopów wygłaszających podniosłe tyrady, co wyraźnie kontrastuje z charakterem tych postaci, oddziaływa negatywnie na aktorów, którzy zatracają poczucie szlachetnego gestu i sposobu gry.
1774-1787 - ok. 20 dram mieszczańskich.
„Minna von Barnhelm”.
„Alkada z Zalamei“ Calderona - w przeróbce - „Burmistrz poznański” - akcja w Poznaniu, w domu Redlicha, bogatego kupca. Konflikt - córkę burmistrza uwodzi młody arystokrata, hr. Maurycy, wykrada ją z domu, za co zostaje aresztowany przez władze miejskie. Zwycięża cota mieszczańska - arystokrata żeni się z córką burmistrza.
OPERA KOMICZNA
Nawiązanie do włoskiej opery buffo i francuskiej opera comique.
Włoska opera per musica powstała w XVII w. na terenie neapolitańskim z intermediów włączanych między akty oper poważnych.
Bohaterowie i styl komedii dell'arte.
Realistyczne postaci, przejęte z obyczaju włoskiego.
Zabarwienie satyryczne.
Starała się doprowadzić do zgodności między muzyką i akcją dramatyczną.
Likwidacja nie mających związku z treścią sztuki wokaliz, arii koloraturowych, stanowiących partie popisowe.
W tekście - przeważa recytatyw, podparty akompaniamentem muzycznym, odpowiadający zmianom toku dialogowego.
Arie i duety są „mową podniesioną do odpowiedniego tonu muzycznego”, zespolone ściśle z przebiegiem akcji. Charakter piosenek.
Podejmowanie wątków parodystycznych opery seria.
Francuska opera comique.
Pojawiła się w teatrach jarmarcznych Paryża, Saint-Laurent i Saint-Germain.
Połączenie frywolnych i satyrycznych kupletów na tematy aktualne, tzw. vaudevilles, z tekstem komedii, przeważnie o charakterze farsowym, parodystycznym.
Wodewile - piosenki układane do popularnych melodii.
Powstanie comedie aux chansons.
Francuska opera komiczna ulega przeobrażeniom.
Nowość - arie, duety specjalnie komponowane dla tekstu libretta.
Rola muzyki w stosunku do tekstu - wtórna; w wielu wypadkach - kilka wstawek, arie wewnątrz tekstu lub divertissement finałowego.
Powstaje comedie melee d'ariettes (nazwa wymienna z terminem: opera komiczna)
Wybitni libreciści - Lesage, Piron, J.J. Rousseau, Favart, Sedaine.
Wybitni kompozytorzy - Duni, Monsigny, Philidor, Gretry.
Opery Glucka - dążenie do synchronizacji elementu muzycznego i dramatycznego.
Opery komiczne - sztuki 1-, 2- lub 3-aktowe;
Tematyka raczej wiejska w włoskich, mieszczańska - we francuskich.
Polska.
Starsze wpływy opery włoskiej.
Ciekawy ośrodek muzyczny z teatrem w Słonimiu, na dworze Michała Kazimierza Ogińskiego.
„Nędza uszczęśliwiona” - początkowo intermedium 2-częściowe z kilkoma piosenkami. Sceneria - uboga chałupa we wsi mazowieckiej. Córka wieśniaczki Anny, Kasia, kocha się w Antku, ubogim parobku. Matka chce ją wydać za bogatego mieszczanina, Jana. Wybawiciel - właściciel wsi, „pan dobry”, uznaje prawo do miłości młodych, posyła im dary umożliwiające założenie własnego gospodarstwa. Postaci schematyczne, nie zróżnicowane. Stylizacja gwarowa. Żywioł liryczny - arie włączone w akcję, funkcjonujące na zasadzie monologu dramatycznego.
„Prostota cnotliwa” - ekspozycja bukoliczna. Język dialogów - mniej elegancki, czasem szorstki, rubaszny, dostosowany do konwencji burleskowej. Czarny charakter - Zdzierski, bezwzględny dorobkiewicz, brutal, który przeszkadza pobraniu się dwojgu amantów (Helenka, Antek). Postaci złego i dobrego pana. Farsowy charakter niektórych dialogów. Arie wyrażające sentymentalne, czułostkowe wynurzenia miłosne, tkliwość i nieśmiałość, skłonność do wylewania łez.
„Zośka albo Wiejskie zaloty” St. Szymańskiego - miłość czeladnika do córki młynarza, Zosi. Główna przeszkoda - ekonom Ciemiężnicki, który ustępuje dopiero pod groźbą pałek chłopskich. Dialogi - burleskowe, farsowe. Arie - utrzymane w stylu sentymentalnym lub rokokowym. Poza arią - chłopi rubaszni, przekleństwa. Pierwsze próby stylizacji na autentyczny folklor. Aria zbudowana na zasadzie poetyki paralelizmu.
Agatka” Macieja Radziwiłła - muzyka Dawida Hollanda.
„Kmiotek” Wybickiego - utwór mierny.
Polska oryginalna opera komiczna lat 1779-1787 składała się z 1-3 aktów, miała dialogi prozaiczne, przetykane ariami, stanowiła komedię z dodatkiem śpiewu i muzyki, zachowywała na ogół liberalnie pojęte jedności klasycystyczne.
„Bednarz” Baudouina - 1 akt, akcja w Grzybowie, autentyczne postaci warszawskich rzemieślników wraz z bogatym folklorem miejskim. Realia obyczajowe przedstawione w konwencji komicznej, farsowej. Arie i piosenki zgodnie z charakterem francuskiej opery - mniej rozlewne, wesołość i dowcip, często ton frywolny.
„Kowal” Quentana z muzyką Duniego.
„Dwaj strzelcy i mleczarka” Anseaume'a.
„Wieszczka Urzella” Favarta - tematyka fantastyczna.
„Balik gospodarski” Favarta.
„Tradycja dowcipem załatwiona”.
„Żółta szlafmyca albo Kolęda na Nowy Rok” - predylekcja do motywów fantastycznych i baśniowych.
„Wieśniaczka u dworu” Sacchiniego.
„Czekina albo Cnotliwa panienka” Goldoniego.
12