Istota i pojęcie kultury
1. Rozumienie pojęcia.
2. Definicje socjologiczne.
3. Kultura w węższym i szerszym rozumieniu, kultura symboliczna.
4.Cechy strukturalne zjawiska kultury, jej wpływ na życie jednostki
Termin kultura jest jednym z najczęściej stosowanych w humanistyce pojęć. Istnieje wiele definicji i koncepcji kultury: w klasycznej już pracy A.L. Kroebera i C. M Kluckhohna: Cultura. A Critical Reviev of Concepts and Definitions (1952), podanych jest ich bodaj 168. Zapewne do dziś liczba ta wzrosła. Termin ten jest stosowany od czasów rzymskiego filozofa -stoika Marka Tuliusza Cycerona ( I w. przed naszą erą), który nadał nowe znaczenie staremu łacińskiemu wyrażeniu kultura agri (uprawa roli). Cyceron w Rozmowach tuskulańskich nawiązując do tego, używa wyrażenia cultura animi ( uprawa ducha). Mówiąc o kulturze, mówi o literackim określeniu filozofii: „ Czymże bez ciebie bylibyśmy nie tylko my, ale czym byłoby w ogóle ludzkie życie? Tyś pozakładała miasta, ty rozproszonych ludzi powołałaś do życia społecznego, ty zespoliłaś ich między sobą, najpierw przez wspólne osiedla, później przez małżeństwa, a wreszcie przez wspólnotę mowy i pisma. Tyś wynalazczynią praw, nauczycielką dobrych obyczajów i ładu.”
Wczasach nowożytnych najwcześniej zaczęli używać tego pojęcia Niemcy. Już w XVII/XVIII wieku Gottfried Leibniz, Samuel Pufendorf czy Johann Herder stosowali je w swoich pracach. W Polsce w XVIII/XIX wieku, pod wpływem francuskim, termin ten był wyparty przez słowo cywilizacja. Jeszcze słownik Bogumiła Lindego (1807-1814) nie wymieniał go, tak samo zresztą jak i pojęcia cywilizacja. Joachim Lelewel w Wykładzie dziejów powszechnych (1822-1824) określa kulturę jako: dział historii opowiadającej i obejmuje dzieje religii, moralności, obyczajów, organizacji społecznej, pracy fizycznej i umysłowej, nauki i sztuki (Kłoskowska Socjologia kultury s.19).
Poczynając od drugiej połowy XIX wieku zaczęła rozwijać się specjalistyczna wiedza o kulturze mająca podstawy w etnologii . Dlatego zapewne najczęściej stosowaną po dziś dzień definicją kultury jest ta, którą sformułował Edward Tylor w pracy Primitive Culture z 1871 roku. Mówi ona, że „kultura czyli cywilizacja(…) jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczności” (za: Kłoskowska, Socjologia kultury, s. 19-20). Definicja Tylora ma charakter wyliczający, a przy tym autor rozumie kulturę w sposób nieselektywny i niewartościujący. Kryterium włączenia elementów do definicji jest ich wyuczony, społeczny charakter.
Jak powiedzieliśmy wyżej, dwaj antropologowie amerykańscy Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn przeanalizowali 168 antropologicznych definicji kultury i pogrupowali je w 6 typów:
a/ definicje wyliczające (np. Tylora),
b/ definicje historyczne kładące nacisk na dziedziczenie i tradycję jako mechanizm kultury i określające ją jako dorobek ludzkości( np. definicja S. Czarnowskiego),
c/ definicje normatywne podkreślające imperatywne funkcje kultury tj. normy sterują zachowaniem ludzi, (np. def. Kroebera i Parsonsa)
d/ definicje psychologiczne uwypuklające psychiczne mechanizmy kształtowania się kultury poprzez dyspozycje psychiczne jednostek (m.in. uczenie się: naśladownictwo i zapożyczenia), np. definicja St. Ossowskiego
e/ definicje strukturalistyczne, kładące nacisk na całościowy charakter każdej kultury, na zespolenie jej elementów przyjmujące formę systemu, zajmując się przy tym cechami charakterystycznymi dla kultur poszczególnych społeczeństw( np. Ruth Benedict,)
f/ definicje genetyczne akcentujące społeczne źródła kultury, ujmowanej jako produkt społecznego współżycia i stworzoną przez nie część środowiska( np. Tylora.)
Rzadko się jednak zdarza, że jakaś definicja mieści się w jednej z wymienionych kategorii. Na ogół tylko przeważają w niej elementy jednego typu, co pozwala na jej klasyfikację.
Zakresy rozumienia pojęcia kultury.
Można też powiedzieć, że definicje kultury obejmują dwie klasy zjawisk: - zachowania ludzi, oraz przedmioty będących efektem tych zachowań.
Które z zachowań ludzkich wchodzą w zakres pojęcia kultury? Czy wszystkie? Otóż zgodnie z powyższymi definicjami, zachowania, które można nazwać kulturowymi to te, które stały się społecznym nawykiem, a więc są regularne w pewnej grupie. Źródłem tej regularności jest proces uczenia się, czyli cecha specyficzna dla gatunku ludzkiego, a będąca mechanizmem powstawania, rozwoju i trwania kultury.
Uczenie, o którym tu mowa nie ma charakteru jednostkowego, indywidualnego lecz grupowy. Polega ono na tym, że swoją wiedzę, doświadczenie, umiejętności przekazują jednostki innym członkom grupy, a zwłaszcza następnym pokoleniom. Ta cecha - przekaz nabytych doświadczeń wyróżnia ludzi ze świata przyrody. Zwierzęta, w większości, potrafią modyfikować swoje zachowania, ale nie przekazują tego innym. (np. psa można nauczyć wycierania łap, ale on sam nie nauczy tego swego potomstwa ). Wiąże się to z faktem, że zwierzęta pozbawione są możliwości symbolicznego komunikowania. Ich uczenie bazuje na naśladownictwie. U człowieka zaś uczenie łączy się z werbalnym komunikowaniem symboli. Na przykład język jest takim systemem symboli, który umożliwia komunikowanie doświadczeń i odnoszenie ich do przyszłości. Sposoby komunikowania się, a więc także uczenie się jest podporządkowane wspólnym społecznym wzorom i modelom. Wzory te mogą być ukryte (nieuświadomione) i ujawnione.
Np. dla Ralpha Lintona kultura jawna oznacza zobiektywizowane aspekty kultury, dostępne w doświadczeniu jednostki. Dla Clyda Kluckhohna z kolei kultura jawna to wzory kulturowego działania, których ludzie są świadomi.
Wzory ukryte to te, którymi ludzie się posługują, lecz nie zdają sobie z nich sprawy (np. reguły językowe zanim zostały spisane w postaci gramatyk. ( koncepcja gramatyki generatywnej Noama Chomsky`ego). Innymi ukrytymi wzorami kulturowymi zajmuje się proksemika ( twórca: Edward Hall) czyli dział nauki poświęcony komunikacji przez odległość ( np. konwersacje i milczenie, ich rola w kulturze anglosaskiej; urzędnik Niemiec w Ameryce-biurko i krzesło-odległość).
2. Socjologiczne definicje kultury
To o czym wcześniej mówiliśmy dotyczyło głównie antropologicznych sposobów rozumienia zjawiska społecznego jakim jest kultura. Socjologowie bardziej jednoznacznie definiują kulturę, co nie znaczy, że nie ma wielu sposobów jej określania. Antonina Kłoskowska mówi, że Kultura to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswojonych w toku interakcji oraz zawierające wzory takich zachowań.
Inna definicja Jana Szczepańskiego jest zmodyfikowaną wersją definicji Stefana Czarnowskiego i mówi, że kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.
Kultura dla socjologów, co jest istotne, jest zawsze zlokalizowana w czasie i przestrzeni społecznej. Nie ma kultury jako takiej, zawsze dotyczy ona konkretnej społeczności i określonego czasu.
3. Kultura w węższym i szerszym pojęciu.
Czy kultura jest cechą jednostkową czy zbiorową? Na pewno przejawia się w jednostkowych zachowaniach, ale powstaje na drodze międzyludzkich kontaktów, których forma zależy od struktury społecznej. Zatem rodzi się pytanie, czy analizując zjawiska kulturowe zawsze mamy do czynienia z takim samym ich wymiarem, zakresem? Historycy i filozofowie z kręgu niemieckiego za Johannem Herderem rozróżniają cywilizację i kulturę.
Wilhelm Dilthey (1833-1911) na przykład wyróżnił Geisteswissenschaften- (nauki o duchu), uważając określenie: nauki o kulturze za zbyt wąskie, by wyraziło całą rzeczywistość tworzoną przez człowieka Te nauki o duchu obejmowały wg Diltheya: historię, ekonomię, prawo, politykę a także badania religii, literatury, poezji, architektury, muzyki oraz filozoficznych systemów i światopoglądów, w końcu psychologię. Odnoszą się one do tego samego faktu: ludzkości, którą opisują, przedstawiają i osądzają, tworząc stosowne do tego celu pojęcia i teorie. Przedmiotem tych nauk są jednostki, rodziny, zrzeszenia, narody, epoki, ruchy historyczne, ciągi ewolucyjne, organizacje społeczne, systemy kulturowe i inne fragmenty ludzkości jako takie.
Inny wybitny filozof niemiecki za szkoły neokantowskiej - Heinrich Rickert (1863-1936) wrócił do pojęcia nauk o kulturze. Rozumiał kulturę jako przeciwstawienie naturze przez wartościowanie, czyli tworzenie wartości. H. Rickert wyodrębnił węższe i szersze rozumienie kultury. I tak wartościom uznawanym ze względu na zwykłe pożądanie przeciwstawiał „dobra, do których oceny i kultywowania czujemy się zobowiązani ze względu na udział w społeczeństwie lub z innego względu”. Zatem, przedmioty kultury nie mogą być pożądane pod wpływem popędów czy instynktów, ani też przypadkowo.
Inny niemiecki socjolog i filozof Max Weber (1864-1920) rozróżniając kulturę w węższym znaczeniu dzielił ją na:
- działalność artystyczną będącą wchłonięciem przez osobowość twórcy świata zewnętrznego i uzewnętrznieniu go w postaci syntezy,
- idee stanowiące nową postać obrazu świata,
- religię.
Robert MacIver (1882-1970), filozof i socjolog amerykański twierdził, że kultura w węższym znaczeniu to dziedzina wartości pozbawionych na ogół cech praktycznej użyteczności, uprawianych bezinteresownie ze względu na doznawane przeżycia. Kulturą w szerszym znaczeniu będzie wg niego zaś to, co nazywamy cywilizacją tj. zespół technicznych środków i sposobów opanowania natury. Ma ona praktyczny, utylitarny charakter, jest to sfera czysto instrumentalna.
Kultura symboliczna
Jednym ze sposobów ujmowania i badania kultury jest akcentowanie jej symbolicznego charakteru, traktowanie jej jako dziedziny całkowicie określonej przez aktywność ludzkiego ducha, a w efekcie tworzonego w ten sposób świata jako uniwersum symboliczne. Kultura jest właściwym światem człowieka, ponieważ kultura to ludzki sposób życia: świat kultury jest jedyną rzeczywistością człowieka: nie mamy dostępu do świata inaczej niż poprzez kulturę, i - z drugiej strony - tylko człowiek tworzy kulturę. Teza o ontologicznym prymacie kultury została stworzona w kręgu filozofii neokantowskiej na początku XX-ego wieku, a jej najwybitniejszym przedstawicielem był Ernst Cassirer ( 1874-1945). Wg Cassirera, twórcy filozofii form symbolicznych, rzeczywistość dostępna jest poprzez symbole usystematyzowane w sześciu formach symbolicznych: micie, religii, języku, sztuce , historii i nauce.
Wg innego badacza, Leslie White, przez symbole, znaki symboliczne rozumie się przedmioty i zachowania posiadające wartość i znaczenie nadane i uznane w kręgu ludzi, którzy się nimi posługują. Symbole stanowią istotny czynnik trwania i kumulacji dorobku kulturowego).
4. Cechy strukturalne zjawiska kultury
Przede wszystkim każda kultura składa się z cech podstawowych tj. takich elementów, które wyznaczają funkcjonowanie tej zbiorowości. Tymi cechami podstawowymi mogą być zarówno przedmioty jak i idee, czynności (wzory zachowań), które są istotne dla grupy. Pojawienie się nowych elementów - cech to skutek przekształceń kulturowych odbywających się na drodze - wynalazczości (innowacyjność), - zapożyczeń, - narzucenia wzorów. Szerszy układ takich cech to kompleks (system) kulturowy. Na przykład, samochód jest cechą naszej kultury sam w sobie. Natomiast całość infrastruktury społecznej służącej obsłudze kierowców, a więc stacje benzynowe, warsztaty, drogi, kodeksy, prawa jazdy to są inne cechy kulturowe wytworzone jako pochodne od samochodu jako cechy kulturowej. Jeszcze szerszą całością są konfiguracje kulturowe. Poza kompleksami kulturowymi składają się nań pewne formy organizacji pracy, ustawodawstwo prawne, szkolnictwo i nauka.
Konfiguracje kulturowe mogą powstać nie tylko wokół przedmiotów, ale też wokół pewnych idei społecznych i doktryn ekonomiczno-politycznych np. kapitalizm (praca dla kumulacji kapitału, zagarnianie kapitału za wszelką cenę-wyzysk, system społeczno-polityczny wspierający to)
Jak kultura wpływa na życie jednostki?
a. przez proces socjalizacji czyli wychowanie w konkretnej społeczności, gdzie człowiek uczy się panowania nad popędami i instynktami, wpajane mu są dążenia i aspiracje, przyswajana jest mu wiedza tej społeczności i jej tradycja, określone są drogi dążenia do określonej pozycji społecznej,
b. kultura, w której socjalizowany jest człowiek określa systemy wartości i kryteria określające te wartości tj pewne przedmioty materialne lub idealne, lub instytucje, przedmioty wyimaginowane lub rzeczywiste, w stosunku do których ludzie przyjmują postawy szacunku (patriotyzm) i przypisują im ważną rolę w życiu, a osiągnięcie ich uznają za przymus --wartości regulują ludzkie dążenia,
c. kultura ustala wzory zachowania czyli reagowania w określonych sytuacjach (np. podanie ręki na powitanie, skłon). Oczywiście nie wszystkie sytuacje są określone, bo zawsze pojawiają się nowe lecz dobrze zinternalizowane normy pozwolą odpowiednio się zachować w każdej sytuacji, (jak na egzaminie, jak na ślubie, jak w klubie)
d. kultura ustala modele czyli idealne wzory zachowań. (bohater, gentelman, święty)
Zatem, wracając do rozróżnienia wąskiego i szerokiego rozumienia kultury. Czym innym jest kultura wyznaczająca zachowania społeczne jednostek, a czy innym dziejowe wynalazki ludzkości.
6