|
|
Mimo, że pismo hieroglificzne przetrwało od okresu Starego Państwa do czasów rzymskich zastosowanie jego klasycznej formy w piśmiennictwie egipskim było ograniczone. Pierwotnie stosowano ją do zapisywania wszelkiego rodzaju tekstów, religijnych i świeckich, na różnego rodzaju materiałach pisarskich. Jednak wraz z rozwojem odmian pisma zaczęto traktować hieroglify jako pismo ornamentalne, związane głównie z treściami religijnymi i kamieniem jako materiałem pisarskim. Na ewolucję egipskich hieroglifów wpłynęła dostępność papirusu. Powstawały teksty pisane, nie rzeźbione, zdecydowanie bardziej podatne na zmiany. Pojawiły się różne odmiany, style pisma hieroglificznego. Do nowego sposobu zapisu stosowano także inne narzędzia pisarskie - trzcinowe pędzelki. Wśród starożytnych źródeł istnieje jedno mówiące o istnienu trzech głównych stylów pisma, a mianowicie wspomniany już wcześniej traktat Klemensa z Aleksandrii. Od autora dzieła Stromateis pochodzą także nazwy jakie nadano nowym stylom pisma egipskiego, odróżniające je od pierwotnych hieroglifów: "epistolarny" (demotyczny), hieratyczny, hieroglificzny. Niemal równocześnie z powstaniem pisma hieroglificznego w okresie Starego Państwa, jako wynik szybkiego pisania niektórych tekstów wykształciła się kursywa hieroglificzna (Rys. nr 8). Zaznaczano w niej tylko kontury znaków, pomijano zaś szczegóły. Początkowo znaki uproszczonego pisma przypominały kształtem pierwotne hieroglify, każdy z nich rysowany był oddzielnie. Jednak uproszczenia formy znaków postępowały dalej, niekiedy kilka znaków łączono tworząc figury o abstrakcyjnych kształtach nie przypominających już hieroglifów. Powstała odmiana pisma stosowana przez kapłanów do przepisywania ksiąg religijnych - ją Klemens z Aleksandrii nazwał pismem "hieratycznym", to znaczy kapłańskim. Pod koniec I Okresu Przejściowego (ok. 2181-2133 p.n.e.) hieratyka stanowiła już rozwinięte pismo kursywne, jej znaki łączyły się w ligatury. Hieratyką pisano na różnego rodzaju powierzchniach jednak najczęściej spotyka się ją na zwojach papirusu. Kolejnym etapem ewolucji pisma egipskiego, przypadającym na okres Nowego Państwa, za XVIII dynastii (ok. 1567-1320 p.n.e.), był podział hieratyki na dwa rodzaje: hieratykę właściwą - stosowaną w dokumentach religijnych i literackich o trwałej wartości, oraz hieratykę kursywną, służącą głównie do pisania na papirusie, używaną w administracji, interesach oraz handlu w korespondencji codziennej. Rodzajem pisma charakterystycznym dla końca epoki Nowego Państwa i początku Epoki Późnej była tzw."dzika hieratyka", niestaranne, mało czytelne pismo rozwijające się w Egipcie Górnym. W Egipcie Dolnym natomiast jeden z wymienionych wcześniej typów hieratyki - kursywny, uległ dalszym przemianom, powstał z niego trzeci typ pisma egipskiego - demotyka. W Epoce Późnej za XXVI dynastii - saickiej obszar na jakim stosowano to pismo objął cały kraj. Demotyka stopniowo wyparła inne rodzaje pisma stosowane na co dzień. Stanowiła bardzo uproszczoną i skróconą, kursywną odmianę pisma egipskiego, stosowaną głównie na papirusie i ostrakach. Ta nowa odmiana została nazwana przez Herodota pismem "demotycznym", to znaczy ludowym. Obok tej nazwy powstały także inne: oficjalny rząd Ptolemeusza (od słowa enchorios - tubylczy) nazwał to pismo "enchorialnym", natomiast Klemens z Aleksandrii nazywał je pismem "epistolograficznym". W kolejnych etapach ewolucji pisma egipskiego stopniowo zaciera się element obrazkowy, jest on jeszcze widoczny w stylizowanej hieratyce, jednak w demotyce zanika niemal całkowicie. Znaki w demotyce zostały zredukowane do kresek, łuków i kół. Tak przykładowo wyglądał pierwszy znak alfabetu hieroglificznego: alef (Rys. nr 9), a tak jego forma hieratyczna (Rys. nr 11) i demotyczna (Rys. nr 10). Hieroglificzny zapis słowa "życie" przedstawia Rys. nr 12 a: życie w demotyce przybrał zaś kształt figury przedstawionej na Rys. nr 12 b. W epoce chrześcijańskiej różne odmiany pisma hieroglificznego były nadal w użyciu, jednak w Aleksandrii i innych miastach dominowała kultura grecka i greka stanowiła język ludzi wykształconych. Zanikała stopniowo sztuka pisania i czytania hieroglifów. Klasyczny język egipski zapisywany hieroglifami stopniowo tracił na znaczeniu, wyparty został do świątyń. Używali go jeszcze kapłani kopiujący święte księgi egipskie i ozdabiający świątynie hieroglificznymi inskrypcjami. Kiedy wśród nowych społeczności chrześcijańskich postanowiono przetłumaczyć teksty kanoniczne na język egipski powstało pismo koptyjskie. Było to pismo quasi-greckie, zachowujące język staroegipski. Tworząc pismo koptyjskie zrezygnowano z pisma hieroglificznego i jego odmian. Przyjęto grecką formę zapisu uzupełniając to pismo siedmioma znakami wywodzącymi się od hieroglifów, którymi oznaczono dźwięki nieznane Grekom.(Rys. nr 13) Mówiąc o stosowanych przez Egipcjan materiałach pisarskich jako pierwszy należy wymienić kamień. Wykorzystywano go głównie do tekstów pisanych hieroglifami, takie też były najstarsze zapisy egipskie. Hieroglificzne inskrypcje wykuwano na ścianach świątyń (Rys. nr 14) oraz grobowców, na posągach, stelach (Rys. nr 15), urnach (Rys. nr 16) i innych obiektach kultu i rytuału (Rys. nr 17). Stosowano przy tym relief wklęsły - np. na zewnętrznych ścianach świątyń lub wypukły. Ten drugi częściej wykorzystywano we wnętrzach świątyń, ponieważ był lepiej widoczny w słabo oświetlonych pomieszczeniach (Rys. nr 18). Ostatnim znanym tekstem hieroglificznym jest inskrypcja wyryta na ścianach świątyni w File w IV w. n.e. Z chwilą odkrycia i zastosowania innych niż kamień materiałów pisarskich pojawiły się zmiany w strukturze pisma egipskiego. Kiedy Egipcjanie zastosowali papirus zaczęły się rozwijać uproszczone formy hieroglifów, na materiale tym pisano zazwyczaj hieratyką i jej odmianami oraz demotyką. Obok papirusu, w szczególnych przypadkach używano powierzchni z brązu, złota, kości słoniowej, a także glinianych tabliczek oraz skóry. W szkole papirus często zastępowano drewnianymi tabliczkami przystosowanymi do wielokrotnego użytku dzięki temu, że pokrywano je substancją podobną do gipsu, którą można było zmywać. Do codziennych zapisków wykorzystywano także odpryski wapienia oraz kawałki glinianych naczyń, nazywanych ostrakami. Z materiałem pisarskim stosowanym przez Egipcjan wiązał się problem niszczenia się starych ksiąg, którego nie udało im się uniknąć chociaż panujący w Egipcie suchy klimat sprzyjał konserwacji. Jak radzono sobie w takich sytuacjach? Przepisywano księgi a szczególnie ważne teksty wykuwano w kamieniu - trwalszym materiale. Zadanie to rozłożone było na etapy: najpierw kapłani rysowali na wygładzonym kamieniu hieroglify, następnie rzemieślnik zajmował się rzeźbieniem narysowanych znaków. Działania takie umożliwiły przetrwanie wielu tekstów aż do naszych czasów. Ocaliły między innymi memficką legendę o powstaniu świata, która pierwotnie spisana była na papirusie. Jednak w VIII w. p.n.e., dzięki staraniom kapłanów cherej-hebet - "noszących zwój papirusu", opiekunów świętych pism, wykuto tekst księgi na płycie z czarnego granitu. Pismo hieroglificzne stwarzało i stwarza wiele trudności przy próbach odczytania go. Sprawiają one, że wiedza dotycząca starożytnego Egiptu, chociaż oparta na wielu materiałach źródłowych nadal jest niepełna. Jedną z trudności stanowi fakt, iż Egipcjanie nie stosowali odstępów miedzy wyrazami, zapis hieroglificzny powstawał z nieprzerywanego ciągu znaków. Ponadto pisano pionowo z góry na dół - w kolumnach lub też w linijkach poziomych, od strony prawej do lewej lub odwrotnie. To jak należało odczytywać tekst można było stwierdzić na podstawie znaków, które zwrócone były przodem w kierunku początku pisania. Rozmieszczenie tekstu zależało od towarzyszących mu obrazów, wszystkie elementy skomponowane były tak by wypełnić całą powierzchnię, na której pisano (Rys. nr 19). Problemy sprawić może również egipska gramatyka. Egipcjanie stosowali kilka sposobów zapisu tego samego znaku - być może służyły ich twórcom w różnych celach, dziś jednak są mylące. Język Egipcjan można porównać do ich religii, podobieństwo to jest wyraźne właśnie w gramatyce egipskiej. Tak jak nie odrzucano dawnych bogów nie rezygnowano też z dawnych form gramatycznych, stare współistniały z nowymi. Wspomniane trudności oraz częste uszkodzenia zachowanych tekstów sprawiają, że odczytując staroegipskie hieroglify konieczne jest opieranie się na domysłach, dedukcji, a to z kolei sprawia, że dokonywane tłumaczenia to raczej interpretacje niż ścisłe przekłady. Sztuka pisania i czytania u starożytnych Egipcjan należała do rzadkości. Do osób mogących poszczycić się znajomością pisma należeli głównie przedstawiciele kapłaństwa, a także faraonowie, a to dlatego że byli kapłanami. Pisać umiała także znaczna część wyższych urzędników państwowych oraz arystokracji, która często na drodze swej kariery pełniła funkcje podobne do kapłańskich. Skomplikowana budowa pisma i wielość jego odmian stwarzały barierę dla powszechnej alfabetyzacji i zarazem potrzebę kształcenia zawodowych pisarzy. Istniały jednak wśród hieroglifów znaki piktograficzne, oznaczające codzienne pojęcia, niezmienne we wszystkich epokach, powtarzane jako emblematy, zrozumiałe dla wszystkich. Kształceniem przyszłych pisarzy zajmowali się nauczyciele zatrudniani na dworze królewskim lub u możnowładców, urzędnicy pracujący w biurach i urzędach. [john12] Istniały także specjalne szkoły, od okresu Nowego Państwa należące zazwyczaj do świątyń, a wcześniej, już od okresu Średniego Państwa, w stolicy była szkoła kształcąca przyszłych urzędników. Przy każdym większym kompleksie świątynnym istniał tzw. "dom życia" - ośrodek kultury a zarazem kolegium dla adeptów sztuki pisarskiej, było w nim scriptorium i biblioteka. Pisarze świątynni i kapłani-lektorzy stanowili wyspecjalizowane gałęzie duchowieństwa, nie wszyscy kapłani byli bowiem zawodowymi pisarzami. Prowadzili oni zajęcia dydaktyczne, a poza tym składali i przepisywali teksty. Własnych pisarzy miały także poszczególne działy administracji, byli np. pisarze wojskowi, pisarze floty, byli też pisarze handlowi i rachunkowi i inni. Wszyscy oni rozwinęli z czasem własne wyspecjalizowane odmiany pisma. |
|
|
Droga do osiągnięcia statusu profesjonalnego pisarza była bardzo ciężka i długa, wypełniona żmudną pracą polegającą na kopiowaniu klasycznych tekstów i ćwiczeń dydaktycznych. Jednak zawód skryby umożliwiał awans społeczny, dostęp do wysokich stanowisk, pisarzami byli nawet przedstawiciele najniższych warstw, chłopcy wiejskiego pochodzenia. Praca ta przynosiła także inne korzyści n.p. wyłączenie z pańszczyzny, z czynnej służby wojskowej, a także z obowiązku płacenia podatku od ziemi. Niektórzy spośród pisarzy dostrzegali także większe - pozamaterialne - korzyści wykonywanego przez siebie zawodu. Stykając się z papirusami zmarłych, mając pewną wiedzę grobową rozumieli, że dążenie do przezwyciężania śmierci za pomocą wierzeń grobowych było daremne. Rozumieli i podkreślali to, iż dzieła pisane stanowić mogą klucz do wieczności, że mogą lepiej zapewnić pamięć niż inne ludzkie dzieła. O prawdziwej korzyści płynącej z pracy pisarza mówi tebański papirus z ok. 1300 r. p.n.e., znajdujący się w British Museum: "Rozpadły się ich drzwi i budowle. Nikt nie pamięta o ich ofiarach grobowych, ich stele pokryte są kurzem, a ich groby są zapomniane. Ale wciąż się wymawia ich imiona, ponieważ pisali książki. Kiedy czyjeś książki są dobre, pamięć o tym, kto je napisał, będzie trwać do końca wieczności". Nauka oraz praca pisarska była pracą rzemieślniczą, nastawioną bardziej na odtwarzanie niż na tworzenie. Własna inicjatywa pisarza była niemile widziana. Zawód ten cieszył się dużym szacunkiem, o czym może świadczyć fakt, iż już od okresu Starego Państwa dostojnicy, a nawet synowie królewscy, zlecali wykonywanie swych portretów według kanonu skryby. Pisarze egipscy wykonywali swą pracę, jak wiadomo np. dzięki zachowanym rzeźbom i malowanym wizerunkom pisarzy, siedząc "po turecku". [john9] Używali drewnianych paletek, przypominających współczesne piórniki. Paletka taka miała specjalne zagłębienia na tusz, czarny i czerwony, niekiedy też na inne kolory. Pośrodku paletki, w specjalnym rowku, który bywał zamykany przesuwaną pokrywką, trzymali pędzelki za pomocą, których pisali. W III w. p.n.e. zaczęto pisać wprowadzonymi przez Greków piórkami. Tak wyposażone drewniane paletki noszono w specjalnych woreczkach. Pismo starożytnego Egiptu było pismem proto-alfabetycznym. Było jedynym spośród archaicznych pism posiadającym znaki odpowiadające pojedynczym spółgłoskom. Osiągnięcia Egipcjan stanowiły krok w rozwoju pisma alfabetycznego. Egipcjanie nie rezygnowali jednak z dawnego pisma, podobnie jak z dawnych bogów. Obok wyżej wspomnianych znaków spółgłosek zachowali znaki na dwie i trzy spólgłoski oraz ideogramy. Chociaż byli już bardzo blisko stworzenia pisma alfabetycznego nie dokonali tego, nie zrezygnowali z tego, co kiedyś im się przydało. Stąd wyniknęła wielka złożoność ich pisma stanowiącego nie mające sobie równych dzieło sztuki egipskiej. |