Pieśń Erlkönig - Shubert

Analiza pieśni „Erlkönig”  Franza Schuberta

 

Liryka wokalna stała się najbardziej charakterystyczną dziedziną twórczości w epoce romantyzmu. Wielu kompozytorów podjęło się tworzenia tego gatunku, ale niewątpliwie największy rozwój nastąpił w Niemczech, gdzie głównym przedstawicielem był Franz Schubert. Tworzył on wszystkie rodzaje pieśni zaczynając od tych najprostszych, czyli zwrotkowych, przechodząc do tych bardziej skąplikowanych napisanych w technice wariacyjnej, kończąc na pieśni przekomponowanej. Schubert sięgał do tekstów wielu poetów. Można znaleźć wśród nich takie nazwiska jak Goethe, Klopstock, Uhland. Pisał również muzykę do tekstów Müllera i Heinego. Można stwierdzić, że Schubert nawet
z niezbyt wyrafinowanych tekstów, za pomocą muzyki potrafił stworzyć arcydzieła muzyki romantycznej.

              Pieśń „Erlkönig” powstała w roku 1815. Tytuł w polskim tłumaczeniu  to „Król Olch” lub „Król Olszyn”. Autorem tekstu jest Wolfgang Goethe. Pieśń ma formę ballady.  Wyraźnie możemy zaobserwować osiem strof. W utworze występuje narrator. Wypowiada on słowa pierwszej i ostatniej strofy. Można powiedzieć, że tworzy on ramy konstrukcyjne całości utworu. W balladzie występują postaci realistyczne takie jak ojciec i syn. Oprócz nich pojawia się osoba fikcyjna, czyli Król Olch. Syn to romantyk, który dostrzega Króla Olch i słyszy jego wołanie. Ojciec to trzeźwo myślący realista, bojący się wizji swojego syna. Atmosfera panująca w balladzie wzbudza nastrój grozy i strachu. Dziecko na łożu śmierci dostrzega coś, czego ojciec nie może dostrzec jako realista kierujący się jedynie umysłem. Tłem dla utworu jest noc i las, przez który podróżują ojciec z synem. Możemy zauważyć wyraźne cechy utworu romantycznego. Pojawiają się dwa światy: realny i fantastyczny. Mamy odczynienia z mistycyzmem. Autor wyraźnie operuje nastrojem panującym w danym fragmencie utworu.

Pieśń zaczyna się wstępem piętnasto taktowym. Na początku jest w tonacji g-moll. W prawej ręce są triole ósemkowe powtarzane w oktawach i akordach. Taki akompaniament dominuje w całym utworze. Lewa ręka natomiast wykonuje motyw, który można nazwać przewodnim całej pieśni. Jest to wznoszący pochód gamowy oparty na dwóch triolach i opadający akord g-moll. W całym utworze motyw ten przewija się wielokrotnie, zdarza się, że jest modulowany. Akompaniament fortepianu jest napisany w niskim rejestrze, górne dźwięki rzadko przekraczają oktawę razkreślną. Utwór jest w tempie szybkim i w metrum cztery czwarte. Jest to pieśń przekomponowana.

Narrator w pierwszej strofie wprowadza słuchaczy w nastrój całości utworu. Już na początku możemy odczuć dramatyczną sytuacje jaka występuje w tekście. Ojciec wiezie umierającego syna.

Wer reitet so spät durch Nacht und Wind? Es ist der Vater mit seinem Kind; Er hat den Knaben wohl in dem Arm, Er faßt ihn sicher, er hält ihn warm.

Kto jedzie tak późno wśród nocnej zamieci? To ojciec z dziecięciem jak gdyby wiatr leci. Chłopczynę na ręku piastując najczulej, Ogrzewa oddechem, do piersi go tuli.

Tonacja g-moll jest zachowana, pierwszy wers występuje w tonacji dominanty - D-dur. Zwrotka jest jak bardzo realistyczna. Mamy przedstawienie scenerii w jakiej odbywa się cały dramat. Jest późna noc i zamieć. Nastrój grozy genialnie utrzymują akordy wielokrotnie powtarzane w prawej ręce. Mogą one również odzwierciedlać tętent galopującego konia.

              W drugiej zwrotce mamy doczynienia z dialogiem ojca i syna.

"Mein Sohn, was birgst du so bang dein Gesicht?" "Siehst, Vater, du den Erlkönig nicht? Den Erlenkönig mit Kron und Schweif?" "Mein Sohn, es ist ein Nebelstreif."

"Mój synu, dlaczego twarz kryjesz we dłonie?" "Czy widzisz, mój ojcze? król olszyn w tej stronie, Król olszyn w koronie, z ogonem jak żmija!" "To tylko, mój synu, mgła nocna się zwija".

Akompaniament dalej pozostaje bez zmian. Dalej jest tonacja g-moll. Odpowiedź syna opiera się na akordzie subdominanty, dalej jest krótka modulacja wprowadzająca nas do kolejnej zwrotki. Widać w tej strofie pierwsze zestawienie świata widzianego przez dziecko, czyli fikcyjnego, romantycznego i świata ojca, który jest realistą i nie potrafi dostrzec tego co widzi jego syn.

              Trzecia zwrotka jest do dwóch poprzednich strof pewnego rodzaju kontrastem i to na wielu płaszczyznach.

“Du liebes Kind, komm, geh mit mir! Gar schöne Spiele spiel' ich mit dir; Manch' bunte Blumen sind an dem Strand, Meine Mutter hat manch gülden Gewand.”

„Chodź do mnie, chłopczyno, zapraszam najmilej, Pięknymi zabawki będziem się bawili, Chodź na brzeg, tu kwiatki kraśnieją i płoną, A moja ci mama da suknię złoconą”.

Zmienia się akompaniament. Prawa ręka występuje jako dopełnienie lewej, która zaznacza każdą miarową część taktu. Zmienia się również tonacja. Modulacja występująca w drugiej zwrotce i łączniku między drugą a trzecią doprowadziła nas do tonacji paraleli - B-dur. Treść przedstawiona w zwrotce jest fantastyczna. Król Olch zaprasza małego chłopca do swojego królestwa. Kusi go pięknymi zabawkami i złoconą suknią. W tej strofie całkowicie zmienia się charakter. Powtarzane jednostajne akordy nie wzbudzają grozy, lecz zachęcają do zabawy. Melodia w głosie solowym jest weselsza. Nie ma ostrych dysonansów, które powodowały by jakiekolwiek niepokój.

Po krótkim łączniku, który trwa zaledwie kilka dźwięków wraca dramatyczny kszyk syna wołającego o pomoc.

"Mein Vater, mein Vater, und hörest du nicht, Was Erlenkönig mir leise verspricht?" "Sei ruhig, bleibe ruhig, mein Kind; In dürren Blättern säuselt der Wind."

"Mój ojcze, mój ojcze! czy widzisz te dziwa? Król olszyn do siebie zaprasza i wzywa!" "Nie bój sie, mój synu! skąd tobie te dreszcze? To tylko wiatr cichy po liściach szeleszcze".

Mamy doczynienia z ponownym niedowierzaniem ojca, który uważa, że jego syn ma zwidy. Wers wypowiadany przez ojca jest w nowej tonacji, która została wprowadzona przez wcześniejszą modulacje. Część zawierająca słowa ojca jest w tonacji dominanty - G-dur. Docelowa tonacja C-dur pojawia się w kolejnej strofie. Akompaniament znowu pełni rolę dramatyczną.

              Piąta strofa to kolejne nawoływania Króla Olch.

"Willst, feiner Knabe, du mit mir gehen? Meine Töchter sollen dich warten schön; Meine Töchter führen den nächtlichen Reihn, Und wiegen und tanzen und singen dich ein."

"Chodź do mnie, chłopczyno, poigrasz z rozkoszą, Mam córki, co ciebie czekają i proszą, Czekaja na ciebie z biesiady nocnymi, Zaśpiewasz, potańczysz, zabawisz się z nimi".

Tym razem Król kusi chłopca wspaniałymi, nocnymi biesiadami, spędzanymi w towarzystwie córek Króla Olch. Charakter tej zwrotki się zmienia. Jest bardzo wesoły i skoczny. Zachęcający do tańca. Akompaniament to rozłożone akordy. Melodia całej zwrotki zawiera się w tonacji C-dur. Linia melodyczna w głosie solowym jest pogodna i optymistyczna.

              Kolejna zwrotka zaczyna się coraz to bardziej rozpaczliwym wołaniem młodego chłopca o pomoc.

"Mein Vater, mein Vater, und siehst du nicht dort Erlkönigs Töchter am düstern Ort?" "Mein Sohn, mein Sohn, ich seh es genau: Es scheinen die alten Weiden so grau."

"Mój ojcze, mój ojcze! ach, patrzaj... gdzie ciemno... Król olszyn ma córki, chcą bawić się ze mną". "Nie bój się, mój synu, ja widzę to z dala. To wierzba swe stare gałęzie rozwala".

Akompaniament w tej zwrotce z powrotem buduje atmosferę grozy. Harmonia coraz bardziej się komplikuje, kompozytor częściej wprowadza dysonanse, co również powoduje wzrost napięcia. Ojciec nie chce uwierzyć w wizje syna i próbuje wytłumaczyć wszystkie fantastyczne zjawiska w bardzo realistyczny sposób. Po tej zwrotce następuje chwila oddechu. Pięcio taktowy łącznik zawiera dwukrotnie powtórzony motyw przewodni.

             

Siódma zwrotka przedstawia ostatnie sekundy życia młodego chłopca.

"Ich liebe dich, mich reizt deine schöne Gestalt; Und bist du nicht willig, so brauch ich Gewalt." "Mein Vater, mein Vater, jetzt faßt er mich an! Erlkönig hat mir ein Leids getan!"

"Chodź do mnie, mój chłopcze dopóki masz porę. Gdy chętnie nie przyjdę, toć gwałtem zabiorę". "Mój ojcze, mój ojcze! Ratujcie dziecinę! Król olszyn mnie dusi... mnie słabo... ja ginę!..."

Słowa wypowiadane przez chłopca stanowią punkt kulminacyjny. Dramatyzm całej ballady osiąga apogeum. Król Olch przestaje prosić i zaczyna grozić chłopcu, że użyje siły, aby go zabrać do siebie. Syn rozpaczliwie błaga ojca, by ten wyratował go z śmiercionośnych rąk Króla Olch. Dynamika to forte fortissimo, występują również sforzata, które dodatkowo zaznaczają kulminacje. Jest to zwrotka posiadające najpełniejsze i można powiedzieć prawie monumentalne brzmienie. Na samym końcu tej zwrotki następuje modulacja i powrót do tonacji wyjściowej - g-moll.

              Ostatnia zwrotka to tekst narratora.

Dem Vater grauset's, er reitet geschwind, Er hält in Armen das ächzende Kind, Erreicht den Hof mit Müh' und Not; In seinen Armen das Kind war tot.

Ojcowi bolesno... on pędzi jak strzała. Na rękach mu jęczy dziecina omdlała. Dolata na dworzec... lecz próżna otucha! Na rękach ojcowskich już dziecię bez ducha.

Jest ona również dramatyczna. Napięcie dalej się utrzymuje. Niestety wszelka nadzieja na ocalenie syna przepadła. Syn umiera w ramionach ojca. Ostatnie słowa tej zwrotki są wyśpiewywane w formie recytatywu. Akompaniament to tylko pojedyncze akordy. Dynamika schodzi do piana, a ostatnie słowa wypowiadane są szeptem.

              Cała ballada opiera się na kontrastach. Najbardziej widoczne to sposób wyrażania postaci za pomocą muzyki. Syn rozpaczliwie woła o pomoc, a melodia głosu wspaniale to oddaje. Partie tekstu, który wypowiada ojciec są napisane w bardzo ułożony, nie przewidujący żadnych niespodzianek sposób, natomiast partie tekstu dotyczące Króla Olch są wesołe aby oddać jego „przyjazny” charakter. Przy wielokrotnym przesłuchaniu materiału muzycznego możemy wyodrębnić najważniejsze słowa całej ballady. Są to wyrazy: „Mein Vater, mein Vater” , rozpaczliwe wołanie o pomoc. Za każdym razem ten zwrot posiada coraz większy ładunek emocjonalny.  Goethe razem z Schumanem ukazał poniekąd walkę klasyków z romantykami, zakładając, iż ci pierwsi przegrają tak jak ojciec. Autor tekstu sięgnął po balladę - gatunek niski wywodzący się z poezji ludowej i zastosował w nim dialog w celu konfrontacji dwóch rożnych stanowisk. Dziecko wygrywa z ojcem - bohaterem minionej epoki.

Bibliografia:

         Encyklopedia muzyczna PWM część biograficzna.

         Historia muzyki cz II; Józef Chomiński i Krystyna Wilkowska-Chomińska

---