TEMAT:
UWAGA SELEKTYWNA I PODZIELNA
Agnieszka Bartkowiak
Uwaga jest pojęciem, które wróciło do psychologii po długim okresie banicji. Wyrzucona przez behawioryzm ze słownika psychologicznego uwaga stała się jednym z głównych pojęć psychologii poznawczej. Jest ona cechą procesów poznawczych, skierowaniem świadomości na określony przedmiot, zjawisko lub własne przeżycie. Dokładniej, jest to mechanizm redukcji nadmiaru informacji, przy czym pole uwagi jest szersze niż pole naszej świadomości.
Podstawą uwagi jest prawo indukcji procesów nerwowych. Zgodnie z nimi niektóre procesy uświadamiamy sobie niewyraźnie, inne zaś nie są w ogóle przez nas uświadamiane, tzn. gdy w jednym ośrodku nerwowym następuje silne pobudzeni, wtedy w innych jest zahamowanie, np. gdy uważnie słuchamy wykładu nie odczuwamy, że w klasie jest duszno.
Gdy zjawiska znajdujące się w centrum pola uwagi przechodzą na jej obwód i odwrotnie mówimy o fluktuacji, czyli falowaniu uwagi, np. w czasie czytania słuchamy radia, gdy usłyszymy ładną melodię przenosimy na nią uwagę, a czytana treść przechodzi na obwód pola uwagi.
Podzielność uwagi dotyczy natomiast intensywnego skupienia uwagi równocześnie na dwóch lub kilku czynnościach, jak np. jazda samochodem- kontrolowanie kierownicy, obsługiwanie biegów oraz pedałów gazu i in.
Wyróżniamy 2 rodzaje uwagi:
Uwaga mimowolna, zostaje wywołana bez większego wysiłku z naszej strony. Czynnikiem wywołującym uwagę mimowolną jest przede wszystkim siła bodźca. Źródłem uwagi mimowolnej może być też ruch, kontrast, wielkość, kształt, kolor oraz nagłe zmiany
Uwaga dowolna przejawia się w świadomym koncentrowaniu się na jakimś zadaniu, przedmiocie, nawet, jeśli nas to nie interesuje.
CECHY I TYPY UWAGI
Do najbardziej charakterystycznych cech uwagi zalicza się:
Zakres uwagi - stanowi go ilość przedmiotów, na których potrafimy jednocześnie skupić swoją świadomość (4-6 przedmiotów). Poszerzony zakres uwagi obserwuje się u lotników, korektorów, nauczycieli
Natężenie uwagi - oznacza siłę koncentracji świadomości na jakimś przedmiocie przez dłuższy czas. Natężenie uwagi winno cechować przede wszystkim lekarzy-chirurgów.
Trwałość uwagi - to zdolność utrzymania świadomości przez dłuższy czas na jakimś przedmiocie
Podzielność - oznacza umiejętność jednoczesnego skupienia się na kilku przedmiotach. Ma ona szczególne znaczenie w pracy kierowców, nauczycieli.
Przerzutność uwagi polega na zdolności szybkiego przechodzenia od jednej czynności do innej. Przeciwstawieniem sprawnej uwagi jest roztargnienie. Człowieka roztargnionego cechuje rozproszona i łatwo odwracalna uwaga.
Specyficznym rodzajem roztargnienia jest roztargnienie artystów, wynalazców, ponieważ nie potrafią oderwać uwagi od wykonywanej pracy.
ISTOTA I FUNKCJE UWAGI
Uwaga jest mechanizmem redukcji nadmiaru informacji. W związku z ograniczeniami wynikającymi z jego struktury i sposobu działania system poznawczy może przetworzyć tylko ułamek tego, co potencjalnie jest mu dostępne. Wobec tego zmuszony jest kontrolować procesy odbioru i przetwarzania informacji, aby uniknąć niebezpiecznych skutków przeładowania.
Redukcja informacji dokonuje się nie tylko na wejściu sensorycznym, ale dotyczy również wyjścia efektorycznego, a ponadto wszystkich procesów pośredniczących między bodźcem a reakcją. Na każdym etapie przetwarzania ilość potencjalnie dostępnych informacji wielokrotnie przekracza ograniczone możliwości systemu poznawczego.
Uwaga jest mechanizmem, dzięki któremu spostrzegamy tylko część bodźców docierających do organów zmysłów, przypominamy tylko część informacji zakodowanych w pamięci, uruchamiamy tylko jeden z wielu możliwych procesów myślenia i wykonujemy tylko jedną z wielu możliwych do wykonania reakcji.
FUNKCJE UWAGI
Wyróżnia się cztery podstawowe funkcje procesów uwagi: selektywność, czujność, przeszukiwanie i kontrolę czynności jednoczesnych. Jednak mimo wielkości i różnorodności funkcji uwaga działa jako zintegrowany system poznawczy.
SELEKTYWNOŚĆ
Selektywność to zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem innych. Idealnym przykładem działania mechanizmu selekcji jest np. odbiór informacji podczas tłumnego i głośnego przyjęcia.
Colin Cherry zauważył, że podczas przyjęcia nie słyszymy większości wypowiedzi, a koncentrujemy się tylko na tym, co mówią do nas najbliżsi sąsiedzi. Ponieważ głosy niesłyszalne są wystarczająco intensywne, aby w normalnych warunkach znalazły się w polu uwagi, muszą być- zdaniem autora aktywnie ignorowane. Selektywność uwagi pozwala stłumić większą część stymulacji, ażeby "zrobić miejsce" mniejszej części - z jakichś powodów ważniejszej. Dzięki selekcjonującej funkcji uwagi jesteśmy w stanie wykonywać większość codziennych czynności, na przykład słuchać wykładu, czytać książkę lub wybierać produkty w supermarkecie, mimo nieustannego działania konkurencyjnych źródeł informacji, takich jak hałas, przypadkowo zasłyszana rozmowa lub własne, natrętne myśli. Niekiedy selektywność uwagi zawodzi, a wtedy zaczynamy przetwarzać informacje, które powinny być skuteczne zignorowane. Przysłuchujemy się więc "nieważnej" rozmowie, pogrążamy się w "nieistotnych" myślach lub wspomnieniach, zdajemy sobie sprawę z mrowienia w dolnych kończynach lub ze skrzypienia krzeseł w sali wykładowej, zamiast skoncentrować się na bieżącej aktywności.
Pytania, co jest istotne, a co należy zignorować, a także kiedy i dlaczego uwaga „przepuszcza” informacje nieistotne, należą do podstawowych zagadnień podejmowanych przez teorie uwagi selektywnej.
CZUJNOŚĆ
Czujność jest zdolność to długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca, zwanego sygnałem, a ignorowania pozostałych bodźców, zwanych szumem. Na przykład żołnierz na warcie musi być zdolny do natychmiastowego zareagowania na najmniejszy sygnał zagrożenia, mimo że wcześniej przez kilka godzin "nic się nie działo"; ściśle rzecz biorąc, wcześniej działo się na pewno bardzo wiele, ale były to bodźce nieistotne, czyli szum. Trudność, jakiej musi sprostać mechanizm uwagi, polega na tym, że szum działa nieustannie, "usypiając czujność", natomiast sygnały działają rzadko i w nieoczekiwanych momentach. Jednak konsekwencje zignorowania sygnału bywają ogromne, zwłaszcza, jeśli mamy do czynienia z pracą wartownika, kontrolera ruchu powietrznego albo innej osoby, której sprawność decyduje o życiu ludzkim. Czujność uwagi decyduje też o kompetencji społecznej człowieka, ponieważ w wielu ważnych sytuacjach społecznych trzeba w porę wykryć sygnał (na przykład subtelną zachętę do określonych działań lub ostrzeżenie, by czegoś nie robić), ukryty w olbrzymiej ilości szumów.
Czujność uwagi można opisać w języku teorii detekcji sygnałów. W dowolnej sytuacji sygnał może być obecny lub nie, a człowiek ma do wyboru zareagowanie lub powstrzymanie się od reakcji. Jeśli zareaguje na sygnał, oznacza to trafienie; jeśli nie zareaguje na szum, oznacza to poprawne odrzucenie. W tych dwóch wypadkach człowiek działa prawidłowo. Może jednak zareagować na szum albo zlekceważyć sygnał. W pierwszym wypadku mówimy o błędzie fałszywego alarmu, w drugim - o błędzie chybienia. Człowiek może kierować się określoną strategią działania, zdeterminowaną przez indywidualne preferencje lub przez macierz zysków i strat, związanych z ryzykiem popełnienia błędu obu rodzajów.
Z badań wynika, że niezawodność systemu gwałtownie się pogarsza już w krótkim czasie po rozpoczęciu czuwania. Dlatego testy, mierzące skuteczność tej funkcji uwagi, zwykle polegają na wykrywaniu określonych bodźców w bardzo długim ciągu innych, podobnych bodźców, prezentowanych jeden po drugim, w jednostajnym tempie.
PRZESZUKIWANIE
W przeciwieństwie do czujności, polegającej na wytrwałym ,ale biernym oczekiwaniu na pojawienie się sygnału, przeszukiwanie jest procesem aktywnym. Polega na systematycznym badaniu pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium. Poszukujemy na przykład stronicę podręcznika, by sprawdzić, czy jest tam coś napisane o uwadze lub o lęku. Urzędnik pocztowy przeszukuje plik listów, aby sprawdzić, czy wszystkie są prawidłowo opłacone. Wojskowy dokonuje inspekcji mapy sztabowej w celu wykrycia interesujących go obiektów.
Większość przykładów, jak również większość badań nad przeszukiwaniem, dotyczy percepcji wzrokowej. Mamy tu więc do czynienia ze zjawiskiem selektywnej uwagi wzrokowej. Podstawowym czynnikiem utrudniającym przeszukiwanie jest obecność bodźców zakłócających, czyli dystraktorów. Badania wykazały, że efektywność i czas przeszukiwania pola percepcji wzrokowej zależą od liczby dystraktorów, ich podobieństwa do szukanego sygnału i wzajemnego podobieństwa samych dystraktorów. Jeśli zbiór dystraktorów jest różnorodny, przeszukiwanie staje się trudne, a jeśli jednorodny - łatwiejsze. Np. poszukiwanie jest łatwiejsze, jeśli szukany obiekt jest prosty, a trudniejsze- jeśli składa się z wielu cech. Prawdopodobnie pojedyncze cechy obiektów spostrzegamy automatycznie i „przeduwagowo”, natomiast ich integracja w założony obiekt jest czynnością wymagającą wysiłku i czasu.
KONTROLA CZYNNOŚCI JEDNOCZESNYCH
Człowiek prawie zawsze wykonuje wiele czynności jednocześnie, na przykład gotując spaghetti, słucha wiadomości radiowych albo słuchając wykładu i analizując jego treść, jednocześnie robi notatki. W większości wypadków jednoczesne wykonywanie kilku czynności nie pociąga za sobą negatywnych skutków, ponieważ czynności są dość proste albo dobrze zautomatyzowane. Problem pojawia się wtedy, gdy przynajmniej jedna z jednoczesnych czynności staje się bardziej wymagająca. Na przykład, sporządzanie notatek podczas wykładu może przekroczyć nasze możliwości, jeśli wykład jest trudny, źle przygotowany lub wygłaszany w obcym języku. Zresztą czynności wykonywane w tym samym czasie, nawet jeśli nie wykazują objawów obniżenia poprawności wykonania, zwykle spowolniają się wzajemnie. Zjawisko to, zwane psychologicznym okresem refrakcji, sugeruje, że kontrola czynności jednoczesnych polega w istocie na przetwarzaniu szeregowym, a nie równoległym.
Obsługa czynności jednoczesnych jest dość dobrze tłumaczona przez teorię zasobów. Każda czynność wymaga pewnej porcji ogólnej energii mentalnej, zwanej zasobami uwagi, których ilość jest ograniczona. Dlatego nadzorowanie dwóch czynności jednocześnie musi doprowadzić do pogorszenia wskaźników wykonania przynajmniej jednej z nich, chyba że obie są tak proste, iż ich łączne zapotrzebowanie na zasoby nie przekracza ogólnych możliwości systemu. Jeśli przekracza, jedna z czynności może być uprzywilejowana i wtedy poziom jej wykonania się nie obniża - kosztem drugiej. Jeśli nie ma wyraźnych wskazówek ani decyzji co do tego, która czynność jest ważniejsza, może dojść do obniżenia poziomu wykonania jednej i drugiej.
MECHANIZMY UWAGI
Można sobie postawić pytanie-Jak działa uwaga? Po pierwsze, uwaga może ułatwić przetwarzanie bodźca, wybór reakcji i dostęp świadomości do informacji istotnych. Po drugie, uwaga może tłumić przetwarzanie niepożądane - może hamować przetwarzanie, dostęp świadomości do informacji nieistotnych oraz reakcje na nie. Większość autorów uważa, że uwaga posługuje się tymi mechanizmami, ale zapewne w różnych momentach procesu przetwarzania zależnie od zadania., a także Te dwa mechanizmy działają automatycznie w procesie rozdziału zasobów.
ROZDZIAŁ ZASOBÓW
To, w jaki sposób kierujemy wybiórczo uwagą i a ile ją kontrolujemy, zależy od wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Zwracamy uwagę na te bodźce ze środowiska, które są intensywne, nowe, zmienne i nieoczekiwane, lub na te, które są wyraziste i szczególne. Rozważmy techniki stosowane regularnie przez autorów reklam, by przykuć naszą uwagę. Zauważmy np., że dźwięk w reklamach telewizyjnych jest często głośniejszy niż w normalnym programie. Autorzy reklam świadomi są reguł habituacji i de habituacji, którymi tak bardzo interesują się psychologowie rozwojowi badający wiedzę małych dzieci.
Dzięki temu przekazy reklamowe, które są głośniejsze od innych programów, mają większe szanse zwrócenia naszej uwagi.
Uwagą mogą kierować nie tylko bodźce nieznane, ale także nasz aktualny stan fizjologiczny. Na przykład głód może powodować, że zwracamy większą uwagę na te ogłoszenia w gazecie, które dotyczą jedzenia i restauracji. Słuchanie charyzmatycznego mówcy, oglądanie ekscytującego filmu, czytanie „wciągającej” powieści, gry wideo - wszystko to pochłania uwagę, a jednocześnie ogranicza ją. Ponadto minione doświadczenia, zainteresowania i biegłość, związane z daną dziedziną, prowadzą nie tylko do obszerniejszej wiedzy na jej temat, ale również do większej wrażliwości na szczególne bodźce, zdarzenia i relacje. Taką wrażliwość możemy znaleźć w zadziwiających dokonania detektywistycznych Sherlocka Holmesa, który dostrzegał znaczenie szczegółów ignorowanych przez inne osoby. Psycholog percepcji James Gibson nazwał ten rodzaj wrażliwości „uwagą wyuczoną”.
Kiedy ktoś robi kilka rzeczy naraz, skupienie uwagi na jednym zadaniu przeszkadza w wykonywaniu drugiego. Nasza zdolność do wypełniania kilku zadań naraz jest ograniczona. Z tego powodu niektórzy uczeni określają uwagę jako ograniczone zasoby przetwarzania. Podobnie jak zasoby naturalne, zasoby przetwarzania informacji są w danym momencie ograniczone. Każde zadanie zużywa ich określoną ilość. Kiedy staramy się wykonać kilka zadań jednocześnie, wymagane przez nie zasoby przetwarzania informacji mogą przekroczyć to, co dostępne.
AUTOMATYZMY
Psychologie badający uwagę bardzo się interesują dobrze wyćwiczonymi czynnościami poznawczymi i ruchowymi, takimi jak pisanie na maszynie, czytanie czy jazda na rowerze.
Z początku nauczenie się tych czynności wymaga wielkiego wysiłku. Początkujący w czytaniu, pisaniu na maszynie, jeździe na rowerze czy prowadzeniu samochodu musi skupiać uwagę na najdrobniejszych szczegółach.
Automatyzm polega na spełnianiu jednego lub więcej z poniższych warunków
w wykonywaniu czynności:
a) przetwarzanie zdaje się odbywać bez wysiłku;
b) może zostać uruchomione, wykonywane i zakończone bez udziału świadomej uwagi;
c) można wykonać jednocześnie inne czynności bez zakłócenia podstawowej.
UWAGA JAKO WROTA ŚWIADOMOŚCI
Ze wszystkiego, co dzieje się wokół nas, świadomi stajemy się tylko tego, na czym skupiamy uwagę. Kiedy wybieramy przedmiot naszej uwagi - albo z powodu jego uderzających właściwości, albo ponieważ jest ważny z punktu widzenia naszych celów - jesteśmy zmuszeni pominąć wiele innych możliwości. Uwagę możemy sobie wyobrazić jako most, przez który elementy świata zewnętrznego - elementy, na których się skupiliśmy - przechodzą do subiektywnego świata świadomości. Uwaga jest również często opisywana jako światło reflektora, które wyławia z mroku pewien fragment otoczenia.
Co nam daje świadome przetwarzanie ze skupioną uwagą? Jego najbardziej istotną funkcją jest otworzenie spostrzeżeniom dostępu do świadomości i umożliwienie zmagazynowania ich jako wspomnień, które będą mogły w przyszłości zostać świadomie odtworzone. Jakkolwiek informacje, które nie docierają do świadomości, mogą również być magazynowane, a nawet mogą wpływać na zachowanie, to mamy wielkie trudności w ich jawnym zapamiętywaniu i odtwarzaniu. Tak więc takie informacje nie będą dostępne jako świadome wspomnienia, którymi można się posługiwać w aktualnym myśleniu, planowaniu i komunikacji. Natomiast przetwarzanie świadome pozwala na opracowanie nowych idei na temat materiału, który jest przedmiotem uwagi.
PODSUMOWANIE
Uwaga to nasza zdolność do wybiórczego skupiania się na części wejściowego materiału sensorycznego. Zależy od niej przetrwanie - musimy umieć rodzić sobie z napływającymi bodźcami, które są dla nas ważne i znaczące, pomijając wiele bodźców pozbawionych bezpośredniego znaczenia. Przetwarzanie mimowolne jest to wczesna faza przetwarzania materiału percepcyjnego na wejściu bez skupienia na nim uwagi. Przetwarzanie mimowolne wydaje się ograniczone do rejestracji prostych cech elementarnych, jak barwy, kierunek linii i krawędzi. Właściwa kombinacja takich cech elementarnych spostrzegamy obiektów nie może się odbyć bez skupienia uwagi. Złudne związki to błędy percepcyjne polegające na niewłaściwym połączeniu przez system wzrokowy podstawowych cech obiektów, takich jak barwa czy kształt.
Uwaga może pełnić jedną lub więcej z następujących funkcji: syntezy prostych cech percepcyjnych w całości spostrzeżeniowe, procesu właściwego wyboru reakcji, kontroli dostępu świadomości do informacji sensorycznych i percepcyjnych zmagazynowanych w pamięci. Spełnianą przez uwagę funkcję filtra sensorycznego badano metodą słuchania dychotycznego.
W teoriach wstępnej selekcji bodźców uznawano uwagę za warunek konieczny właściwej syntezy informacji sensorycznych i pełnego przetwarzania semantycznego materiału wejściowego. Teorie później selekcji utrzymuje, że informacje, na które nie zwracamy uwagi, mogą być w pełni przetwarzane, ale uwaga jest niezbędna w dostosowaniu reakcji do właściwego bodźca, ponieważ zwykle nie jesteśmy w stanie reagować jednocześnie na więcej niż jedno źródło stymulacji. Wreszcie uwaga może spełniać rolę wrót świadomości, umożliwiając jej dostęp do jednych informacji, a blokując inne.
Uwaga spełnia te funkcje albo poprzez hamowanie przetwarzania, reagowania lub dostępu świadomości do materiału niebędącego przedmiotem uwagi albo przez ułatwienie przetwarzania, reagowania lub dostępu świadomości do materiału niebędącego przedmiotem uwagi, albo przez ułatwienie przetwarzania, reagowania lub dostępu świadomości do bodźców stanowiących przedmiot uwagi. Te dwa mechanizmy są prawdopodobnie stosowane w różnych fazach przetwarzania i dla różnych celów. Kontrola wolicjonalna nad uwagą umożliwia kierowanie jej na dowolne zjawisko percepcyjne, lecz pewne fizyczne właściwości obiektu, jak np. wyjątkowa jasność czy nagły ruch, przykuwają naszą uwagę automatycznie.
Bibliografia:
Czyżewska M.: „Uwaga i pamięć”
Gracz J., Sankowski T.: „Psychologia sportu”
Internet
Materska M., Tyszka T.: „Psychologia i poznanie”
Strelau J.: „Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2”
Zimbardo P.G.: „Psychologia i życie”