UWAGA
Co to jest uwaga? Uwaga jest dla psychologów wciąż tajemniczym zjawiskiem, chociaż była wielokrotnie badana pod różnymi kątami i w zróżnicowany sposób.
Można uwagę porównać do energii, a nawet powiedzieć, że uwaga jest energią:
uważając na coś przez dłuższy czas, męczymy się.
dzieci w młodszym wieku szkolnym nie wytrzymują w skupieniu 45 minutowej lekcji, nieukształtowany system nerwowy sprawia, że szybciej niż dorośli męczą się.
również krótkie ale intensywne skupienie uwagi powoduje zmęczenie i konieczność odpoczynku, rozluźnienia.
Właściwością energii jest jej wyczerpywalność, jej zasoby są ograniczone, niczym paliwo w samochodzie.
Spróbuj wyliczyć wszystkie bodźce, jakie odbierasz podczas czytania tego tekstu. Oprócz słów tutaj napisanych widzisz zapewne papier, jego fakturę, zabrudzenia, czy notatki zrobione na marginesach. Widzisz wreszcie stół, na którym leżą kartki tekstu. Kątem oka widzisz słońce wpadające do pokoju, a także atrakcyjną dziewczynę czy chłopaka siedzących obok. Ale to nie wszystko. Docierają do Ciebie liczne bodźce słuchowe. Słyszysz hałas z ulicy, przejeżdżające samochody, wzdychanie innych osób znajdujących się obok czy wreszcie miarowy oddech kogoś, kto zasnął znużony lekturą. Krzesło, na którym siedzisz uwiera Cię niemiłosiernie w plecy, palcami natomiast odczuwasz gładkość trzymanego w ręce długopisu. Dochodzą do Ciebie też zapachy ze znajdującego się w pobliżu baru. To jeszcze nie wszystko. W trakcie lektury przychodzą Ci do głowy różne myśli. Zastanawiasz się, czy warto iść na wykład w sobotę, co kupić na kolację, a jednocześnie odczuwasz ukłucie lęku, kiedy przypominasz sobie, że bliska Ci osoba ma iść w tym tygodniu do szpitala. Nie można też pominąć w tej wyliczance myśli związanych z analizą czytanego tekstu, różnych mniej lub bardziej przypadkowych treści pamięciowych, które się z tekstem kojarzą, czy oczekiwań dotyczących tego, co będzie za chwilę. Jak nasz biedny umysł może radzić sobie z tym wszystkim? Z nadmiarem bodźców radzimy sobie dzięki mechanizmom uwagi, jakim dysponuje nasz umysł. Uwaga jest odpowiedzialna za procesy selekcji.
Wyobraźcie sobie, że odsłuchujecie na magnetofonie nagraną kasetę z jakiejś imprezy. Co słyszycie? Gwar rozmów, odgłos naczyń, muzykę w tle, wybuchy śmiechu itp. Nie mieliśmy mikrofonu kierunkowego, zatem nie mogliśmy nagrać tego, co było dla nas istotne. Słuchając nagrania nie słyszymy naszych błyskotliwych uwag, z trudnością słyszymy dowcipy opowiadane przez któregoś z gości. Nagranie różni się od tego, co przeżyliśmy na imprezie. Co jest przyczyną tej różnicy? Jest nią fakt, że magnetofon był częściowo pozbawiony uwagi (częściowo, ponieważ występowało tu selekcjonowanie bodźców ze względu na ich siłę). Natomiast nasze wspomnienia z imprezy, stanowiące sensowną i zrozumiałą dla nas całość, zawierają materiał, który został wyselekcjonowany przez naszą uwagę.
Funkcje uwagi
selekcjonowanie informacji docierających do człowieka przy pomocy pewnych kryteriów:
fizyczne właściwości bodźców (intensywność, nagłość, wyróżnianie się pod pewnym względem)
nowość bodźca (ewentualnie kontrast z innymi bodźcami)
zgodność bodźca z pewnym kontekstem sytuacyjnym - pewne bodźce, które odbieraliśmy uprzednio, silnie wpływają na to, na jakich bodźcach będziemy koncentrowali uwagę.
Związek bodźca z wykonywanym działaniem albo akceptowaną przez nas hierarchią wartości. Jest rzeczą oczywistą, że podczas czytania jakiegoś tekstu będziemy koncentrować się na jego treści, natomiast nie będziemy zwracać uwagi na muchę siedzącą na suficie. Natomiast odwrócimy uwagę od wykonywanej czynności, jeśli dotrze do nas bodziec ważny dla nas, np. gdy ktoś wymówi nasze imię, nawet jeśli nie zrobi tego głośniej niż inne bodźce (tzw. efekt coctail party)
podzielność - nadzór nad wykonywaniem kilku czynności naraz
czujność - umiejętność podtrzymywania uwagi w monotonnych warunkach (np. ochroniarze).
Fizjologiczne mechanizmy uwagi
Reakcja orientacyjna (dawniej odruch orientacyjny) - skierowanie receptorów na źródło stymulacji, czemu towarzyszy aktywność motoryczna. Jednocześnie wzrasta wrażliwość wszystkich receptorów, nie tylko tych, na które aktualnie działają bodźce (np., jeżeli słyszymy dźwięk, to aktywują się również receptory wzrokowe i inne). Wygląda to tak, jak gdyby organizm otwierał się na dopływ nowej stymulacji. Obok tych zmian poznawczych wzrasta też poziom aktywacji organizmu. Jest to całkowicie zrozumiałe, ponieważ bodźce nowe częściej niż monotonne, wymagają reakcji.
Reakcja orientacyjna nie tylko zmienia możliwości odbioru bodźców docierających do człowieka, lecz także wpływa na przetwarzanie odebranych informacji. Reakcja orientacyjna, będąca swego rodzaju otwarciem poznawczym przeciwstawiana jest reakcji obronnej zwanej zamknięciem poznawczym, który polega na ograniczaniu dopływu nieprzyjemnych stymulacji lub też na ucieczce od jej źródła.
Mechanizm indukcji ujemnej - pobudzenie pojawiające się w pewnej okolicy kory mózgowej wywołuje hamowanie w okolicach sąsiednich. Wskutek tego jednostka jest mało wrażliwa na bodźce kierowane do tych okolic. Dzięki indukcji ujemnej pobudzenie w korze mózgowej ma charakter ogniskowy, a nie rozlany. W praktyce ujawnia się to w skupieniu uwagi na wykonywaniu jednej czynności (reagowaniu na bodziec) np. ucieczki przed zagrożeniem czy też obliczanie działania matematycznego podczas, gdy inne bodźce umykają naszej uwadze albo są przez nią ignorowane.
Habituacja (od ang. habit - przyzwyczajenie) - zmniejszanie wrażliwości na bodźce monotonne, powtarzające się i nie wymagające reakcji (np. tykanie zegara czy miejski hałas). Bodźce takie są zazwyczaj mało istotne (przynajmniej w danym momencie) z biologicznego punktu widzenia, stąd też w miarę ich trwania ludzie reagują na nie coraz słabiej. Natomiast zmiana bodźca powoduje natychmiastowy wzrost czujności i skupienie uwagi.
Mechanizm zasilania, za który odpowiedzialny jest siatkowaty układ pnia mózgu - decyduje o wybiórczym pobudzeniu różnych okolic kory, a tym samym o uwrażliwieniu ośrodków zawiadujących poszczególnymi zmysłami na odbiór specyficznych bodźców. Dzięki aktywności układu siatkowatego mamy w jednym momencie ułatwiony odbiór bodźców słuchowych, za chwilę zaś jesteśmy szczególnie uwrażliwieni na bodźce wzrokowe.
Badacze uwagi spierają się co do tego, na jakim etapie przetwarzania informacji następuje selekcja docierających bodźców. Ujmując rzecz szeroko, istnieją dwie koncepcje na ten temat.
Koncepcja selekcji na poziomie percepcji
W teoriach selekcji na poziomie percepcji przyjmuje się, że warunkiem spostrzegania czegokolwiek jest zwrócenie uwagi na docierające do jednostki bodźce. W teoriach tego typu zazwyczaj zakładano, że selekcja bodźców następuje na podstawie pewnych właściwości fizycznych. Ale jeśli selekcja ma następować na poziomie fizycznych właściwości bodźców, to właściwości te muszą być rejestrowane zanim zostanie przeprowadzona selekcja. Jak zatem obronić tezę, że warunkiem spostrzegania czegoś jest zwrócenie uwagi na coś? Ten paradoks rozwiązuje się w następujący sposób. Procesy poznawcze człowieka mają charakter adaptacyjny - używając terminologii informatycznej - możemy powiedzieć, że są one organizowane on line, tj. zmieniają się w trakcie przebiegu na podstawie dokonywanych na bieżąco przewidywań tego, co będzie potrzebne później. Odebrane bodźce sterują zatem procesem uwagi, a uwaga z kolei decyduje o tym, jakie następne bodźce będą spostrzegane.
Najbardziej popularnymi autorami teorii reakcji na poziomie percepcji są Donald Broadbent i Anne Treisman. Broadbent porównał uwagę do zwrotnicy: sygnały, na których koncentruje się uwaga trafiają niczym przekierowane przez zwrotnicę do świadomości, natomiast pozostałe bodźce w ogóle do niej nie docierają. Anne Treisman z kolei, nie była aż tak radykalna - porównała uwagę do szyjki od butelki - z dużej puli informacji wyjściowych dokładnemu przetworzeniu podlega tylko część, ale niektóre z pozostałych informacji tak się potrafią rozpychać, że z łatwością przeciskają się przez tę szyjkę.
Koncepcja selekcji na poziomie reakcji
Teoria ta, opracowana przez Deutschów przyjmuje, że procesy selekcjonowania występują w sekwencji przetwarzania informacji stosunkowo późno, dopiero w fazie, w której organizuje się zachowanie. Człowiek spostrzega wszystko, lecz dopiero przy samym reagowaniu wykorzystuje tylko część informacji. Autorzy twierdzą, że kryterium, jakim posługuje się jednostka przy selekcji komunikatów, jest ważność dla planowanej reakcji. Jest to więc kryterium o charakterze funkcjonalnym, natomiast w poprzednich modelach pierwotne było kryterium związane z fizycznymi właściwościami bodźca.
*
Wedle niektórych badaczy rozróżnienie poziomów selekcji na poziomie percepcji i na poziomie reakcji jako dwóch przeciwstawnych teorii nie powinno mieć miejsca. To, na jakim etapie dokonuje się selekcja bodźców zależy od wielu czynników, m.in. od rodzaju danych docierających do człowieka oraz od pewnych jego cech indywidualnych. Wynikałoby więc stąd, że zmiana rodzaju otrzymywanych informacji może spowodować zmianę lokalizacji mechanizmu filtrowania w procesach przetwarzania informacji. W pewnych przypadkach filtrowanie może następować we wczesnych fazach przetwarzania, w innych stosunkowo późno. Wiele zależy tu od charakteru wykonywanego zadania oraz od indywidualnych cech jednostki.
Jeżeli rzeczywiście zdarza się, że selekcja informacji następuje późno, pojawia się pytanie, co poprzedza funkcjonowanie uwagi? Istnieją takie procesy, które zachodzą zanim uwaga wpłynie na percepcję bodźców. Nazwano je procesami przeduwagowymi.
Uwaga jest potrzebna do organizowania złożonych form zachowania, takich jak na przykład znalezienie przez wrocławskiego kierowcę dojazdu na Stare Miasto w Gdańsku czy też pisanie listu do od lat nie widzianego przyjaciela. Natomiast informacje dotyczące elementów składowych tych działań mogą być przetwarzane przeduwagowo. Kierowca nie zastanawia się w czasie jazdy, kiedy przesunąć nogę z pedału hamulca na pedał gazu, natomiast autor listu nie myśli, jak wyglądają poszczególne litery, aby je napisać. Te informacje przetwarzane są bez udziału świadomości albo, jak to się technicznie określa, przeduwagowo. Gdyby pisanie nie było czynnością w wysokim stopniu zautomatyzowaną, gdyby osoba pisząca musiała zastanawiać się, jaki kształt ma litera, którą chce napisać, nigdy nie napisałaby tego tekstu lub zajęłoby to jej kilka miesięcy a nawet lat. Kierowca bez automatyzacji czynności wykonywanych podczas prowadzenia samochodu, nie mógłby wyjechać na ulicę, nie mówiąc już o ulicy w obcym mieście. Wynika więc stąd, że do pojawienia się przetwarzania przeduwagowego konieczna jest automatyzacja pewnej czynności.
*
Powyższe rozważania dotyczyły charakterystyki mechanizmów uwagi. Uwaga jest również procesem, który ma pewne właściwości:
Cechy uwagi
Natężenie uwagi (inaczej energia albo koncentracja). Cecha ta określa, w jakim stopniu jednostka skupia się na pewnych bodźcach, a zależy od aktywacji i mobilizacji centralnego układu nerwowego. Jak już była mowa powyżej, silna aktywacja pewnej okolicy mózgu powoduje, na zasadzie indukcji ujemnej, hamowanie okolic sąsiednich, a więc tworzy stan, który określamy jako silną koncentrację uwagi.
Dynamika uwagi - związana jest z giętkością albo przerzutnością. Dzięki dużej przerzutności uwagi z łatwością przechodzimy od jednego źródła bodźców do innego albo od wykonywania jednej czynności do innej. Osoby o dużej przerzutności uwagi zdolne są do odbierania bardziej różnorodnych bodźców aniżeli osoby o małej przerzutności.
Zakres uwagi - zwany również pojemnością uwagi. Mierzymy go na podstawie liczby elementów, jakie jednostka potrafi równocześnie ująć jednym aktem uwagi. W istocie rzeczy, metody badania zakresu uwagi trudno odróżnić od metod badania zakresu pamięci bezpośredniej.
Wybiórczość albo selektywność uwagi - chodzi tu o zdolność do wyodrębniania pewnych cech, sygnałów i bodźców, występujących na szerszym, niezróżnicowanym tle. Wybiórczość uzależniona jest od stopnia złożoności bodźców. W przypadku prostych cech nie istnieją żadne ograniczenia wybiórczości, natomiast w przypadku cech złożonych albo przy odbieraniu złożonych sygnałów lub komunikatów wybiórczość jest znacznie niższa.
Stabilność uwagi - czyli stosunek natężenia uwagi do jej dynamiki, rozpatrywany w pewnym przedziale czasu. Osoby o dużej stabilności uwagi potrafią przez dłuższy czas koncentrować uwagę na pewnym obiekcie.
3