Bibliologia W
Prof. dr hab. E. Różycki
W1
bibliologia lub księgoznawstwo - nauka o książce.
1. J. Fercz, A. Jeczykowa: Podstawy nauki o książce, bibliotece I informacji naukowej. Wwa 91 (tu 'podstawy nauki o książce').
Na początku XIXw - Lelewel: bibliograficznych ksiag dwoje - tu bibliologia to nauka o książce. 2. Antologia tekstów.
Biblioteka - składnica książek - od biblos, czyli książka. W liczbie mnogiej: biblia, czyli zbiór książek. Termin ten w nowszych czasach znaczył po prostu zbiór książek. Biblioteka to instytucja, gromadząca I udostępniająca książki.
Bibliotekoznawstwo to komunikacja społeczna. Różnie się bibliotekoznawstwo klasyfikuje na różnych uczelniach.
Bibliotekarstwo - to określone I zorganizowane według właściwych sobie zasad system komunikacji społecznej. Zajmuje się teoretycznymi I praktycznymi problemami bibliotek, biblioteka jako system komunikacji społecznej
Bibliologia ogarnia całość problematyki książki. Zajmuje się realizacja książki. Ale nie zajmuje się tylko fizycznością książki. Nauka o książce nauka o człowieku. Wydawcy, księgarze, ilustratorzy, introligatorzy, oprawoznawcy, Książka to nie tylko treść. Istnieje poza biblioteką. Dyscyplina naukowa o charakterze społecznym - zajmuje się praktycznymi czynnościami tworzenia, rozpowszechnienia I użytkowania książki - procesami bibliologicznymi. Obejmuje problem historyczny I współczesny.
Nauka musi posiadać przedmiot badań I metody badawcze - to, w jaki sposób odpowiada na stawiane pytania.
Wydawnictwo wolnorynkowe robi wyjątek dla nauki, bo nie zawsze czerpie z niej zyski.
Metody badawcze bibliologii:
Typograficzna (drukarnia) polega na badaniu względem starych druków (do 1850) - bada się skład drukarski, cechy fizyczne
Promieniencyjna - bada kolejnych właścicieli książki.
Bibliograficzna - polegająca na sporządzaniu spisów I opisów. Na tej podstawie wyciąga się wnioski.
Są to metody własne
Pierwszym instytutem bibliotekoznawstwo był w Lodzi. Wcześniej w bibliotece pracowali filolodzy, historycy, biolodzy.
W2
Bibliolologia to podstawa kształcenia, nauka teoretyczna I praktyczna. Ważną sprawa to terminologia.
Bibliotekoznawstwo to nauka o bibliotekach, a nazwa bibliologia to umownie teoria, historia I czasy obecne książki.
Ewolucja nauki o książce
W starożytności były już pewne reguły - jak spis z biblioteki aleksandryjskiej Pinakesa. W średniowieczu I renesansie szczególnie zajęto się książką - ujęto książkę w jednolity system.
W drugiej połowie XIXw naukę o książce włączano do bibliotekoznawstwa. Gdy zajmowano się książka rękopiśmienna , trzeba mówić o paleografii to nauka o dawnym piśmie. Była to nauka pomocnicza dla historii. Część tych nauk stała się naukami pomocniczymi bibliologii.
W wieku XVIII książka była tematem badań historii I literatury, przez co uważana była za nieautonomiczną. A bibliologia ma przedmiot, tradycje I metody. Dziedziny się dzielą. Dziś nie ma już polihistorów.
Precyzowało się odrębne pole bibliologii. Przedmiotem badań jest treść I forma książki, jak I ludzie z książka związani. J. Muszkowski: życie książki (Łódź). Piśmiennicze podejście z nauka formalna połączono, tworząc odrębne dziedziny.
Obie dziedziny nauki - bibliografia I bibliotekoznawstwo oddzieliły się od siebie.
Książka wpływa na cywilizacje - jak choćby wynalazek papieru, druku. pojawiły się Trudności w obiegu, książka stać się mogła już narzędziem politycznym.
Bibliografia spisuje I opisuje książki - tu są początki nauki o książce. Dział praktyczny bibliografii stal się bardzo przydatny. Franke I Dennis - wyodrębniono bibliografie, włączono ja do bibliologii. Lelewel pod bibliografia rozumiał bibliologie. Dopiero w XXw określono dokładnie role bibliografii I bibliologii.
Zagadnienia bibliologiczne były obecne w XVIII wiecznej historiozofii. Bibliologia zajmuje się pismem, nie językami. E. Peignot włączył do swojego Dykcjonarza bibliologicznego. Bibliotekarstwo potrzebowało organizacji - potrzebne było bibliotekoznawstwo - potrzebna była teoria I organizacja. Książkę ujmuje się historycznie, współczesne, a także prognozowania. M. Shretinger traktował bibliologie I bibliotekoznawstwo jako odrębne od nauki o książce.
W1886 r Tzko założył pierwsza katedrę bibliotekoznawstwa, włączająca wszelkie umiejętności bibliotekoznawcze.
W3
W krajach europejskich XIXw pojawiły się najważniejsze cechy bibliotekoznawstwa. Nauka o książce to historia, bibliotekoznawstwo związane jest z biblioznawstwem. Cała nauka spadła na barki bibliotekarzy. Rozwój bibliotekoznawstwa zawdzięczamy. Do początku XXw. Prace badawcze były dziełami bibliologów I bibliotekarzy - czasem literaturoznawcy, czasem prawnicy I historycy. Wielki wpływ na powstanie bibliotekoznawstwa mieli wpływ bibliotekarze, introligatorzy, wydawcy I drukarze - wszyscy związani z książką. Wydawcy oi wtedy musieli badać rynek odbiorców - z tego zrodziło się księgarstwo, rozpowszechnianie.
Czynniki te wpłynęły na ukształtowanie się nauki o książce. Nauka o książce to aspekt tak historyczny, jak I współczesny - to rzecz bibliologii. Księgarz uzupełnia bibliotekarza - nie tylko sprzedaje - on także korzysta z bibliografii, narzędzi bibliotekoznawczych. Księgarze przyczynili się do katalogów, dzięki nim zaczęto naukowo badać rynek odbiorców.
Ważne były organizacje zawodowe księgarzy. Dzięki prospektom I katalogom z ?targom w wielu krajach powstała bibliografia narodowa, retrospektywna. W takim katalogu już od dawna zamieszczano informacje bibliograficzne.
Ruch bibliofilski - dzięki niemu do publicznego użytku trafia wiele cennych zabytków. To choćby Biblioteka Załuskich (350 woluminów - oprawiona książka zawierająca 1 lub więcej dzieł. Kilka tomów - kilka woluminów). Klocek introligatorski - w jednym tomie oprawionych kilka dzieł. To także Działyńscy w Kurniku lub poznańska biblioteka Raczyńskiego. To też biblioteka Juliana Ossolińskiego. To oni układali zbiory, opracowywali, pisali. Stąd powstało Ossolineum - ZNiO (zakład narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu). Bibliofilstwo przyczyniło się do wielu spisów bibliologicznych. dzięki bibliofilstwu mieliśmy czasopisma Silva Rerum, Ex libris.
Ruch bibliofilski rozwijał się dzięki towarzystwom bibliofilskim.
Historia książki to kolejny dział bibliologii. W oparciu o nią rozwijała się bibliologia. Incunabulis - (w kołysce) (do 1500), później paleotypy (stare druki). Historia książki miała swe początki. Do niej zalicza się:
Rękopisoznawstwo
Inkubalistyka
Dyscypliny są zróżnicowane między sobą, posiadają inny materiał, inne metody I inną tradycję badawczą. Np. Papirologia, zajmująca się papirusami. Dziedziny te wykraczają często poza granicę księgoznawstwa. Format starych druków wyrażany jest terminami folio, quadro, octavo. Folio to duże wymiary w zależności od sita.
Czołową nauką jest inkunabulistyka - dzięki niej wyłoniły się metody bibliologii - na podstawie badania samej czcionki, inicjału, kolumny - to metoda typograficzna. Przyczyniła się do warsztatu badań przy użyciu metod archiwalnych - przy użyciu archiwów państwowych, przechowujących dokumenty o wadze historycznej, kulturowej itp.
Historia długo opisywała kształt, wymiary, powstanie. Nie wypracowało to jednolitych metod badawczych. Np. Nie zajmowano się odbiorem, czytelnictwem. A książka bez czytelnika nic nie znaczy.Historia drukarstwa czasem łączona jest z historią książki. Aldiny[]. Dzieje drukarstwa wykorzystują metody statystyczne, ukazujące odbiorcę. Natomiast historia edytorstwa wgłębia się w treść I funkcję książki. Nie bierze pod uwagę technicznej cześci książki. Przedstawia repertuar wydawniczy, często wyspecjalizowany w jakiejś konkretnej dziedzinie.
W4
Repertuar wydawniczy - całość wydawnicza wydawnictwa - całość krajowa została zarejetrowana przez Estrechera (polonicum - druk napisany przez Polaka lub w Polsce).
Księgarstwo badało dystrybucję książek, zajmowało się tak cenzurą, jak i ceną książki. Księgoznawstwo to termin szerszy - zawiera w sobie księgarstwo. Czytelnictwo to badanie bardziej psychologiczno-społeczne, nie włączano go niegdyś do bibliologii. W późniejszym czasie zajęto się problematyką czytelniczą. Książka rozpowszechnia wiedzę, jest komunikatywna.
Rozwój badań nad książką doprowadził do wyodrębnienia nauki bibliologii, wcześniej tą problematyką zajmowano się w bibliotekach. Bibliologia oddzieliła się od bibliografii - w Anglii to synonimy. Zagadnienia te u Migonia: Nauka o książce. Tylko część bibliotekoznawstwa należy do bibliologii.
Kultura o książce
Ponad 200 lat od dzieła Gabriela Peignota jego słownik bibliologii. nie jest to wielka tradycja badawcza w obliczu matematyki czy filozofii. kilka poddziedzin ma głębsze korzenie - badano historię drukarstwa. O czytelnictwie jeszcze nie pomyślano. Mniej się mówi o teraźniejszych metodach, mniej o prognozowaniu.
Toczy się dyskusja o centralnych metodach bibliologii. Materiał faktograficzny narasta - jak wszystko - lawinowo. Inne dziedziny potrzebują wyników badań bibliograficznych. Książka jest tak różnorodna, że musi się nią zajmować odrębna dyscyplina, która łączy całość książek.
Potrzeba tu określić zakres i kompetencję bibliologii. Pola badawcze dziedzin często się przecież pokrywają.
Książki i procesy bibliologiczne bada się w różnych perspektywach. Tak psychologicznie, literacko, politycznie, komunikacyjnie. Poglądy w sprawie podejścia do książki:
1. Książka jako zabytek kultury materialnej - ornamentyka, oprawy. Formalne podejście do książki.
2. Zainteresowanie się treścią książki - określenie funkcji książki.
3. Współcześnie przedstawia się ją jako komunikacyjnie, informacyjnie i kulturowo. Najważniejsza jest funkcja książki - jej treść, nie jej forma czy postać materialna.
Rozwój nauk przyśpieszył zainteresowanie kwestią informacyjną i komunikacyjną.
W5
K. Migoń : nauka o książce i inne
Książkę rozpatruje się dziś w kontekście kultury. Książka pełni przeróżne funkcje - komunikacja, polemika, informacja. Książka jest pewnym medium do przenoszenia informacji. Książkę łączy się z pojęciem kultury i społeczeństwa - nie jako produkt materialny, ale w powiązaniu z życiem społeczeństwa. To czytelnictwo, rozpowszechnianie, księgozbiory domowe.
Kultura książki to pojęcie pojemne i wieloaspektowe - staje się centralną kategorią badawczą. Tu są i materiale, i duchowe aspekty książki. Rozpatruje się kulturę książki również historycznie, stąd także czerpie się wiedzę.
Badając książkę, opisujemy też materiał - tabliczki gliniane, kora, papirus, pergamin, papier. Związane są z tym odrębne dziedziny nauki - od papirologii do kodeksologii. Interesuje nas także tekst - treść. Opisujemy jej postać, jej pismo, ilość wersów na stronę.
Skryptoria miały swoje zwyczaje i tradycje.. Na podstawie tego odróżniamy skryptoria od siebie - np. pismo perełkowe cystersów. Narzędzia też są istotne - od sposobu ścięcia końcówki pióra zależy sposób pisania - na tej podstawie określa się lub przybliża miejsce i czas wydania.
Książka utrzymuje ciągłość historyczną społeczeństwa. Książka w tym sensie ma ogromne znaczenie kulturowe. Biblioteka była dla jezuitów w pewnym stopniu ważniejsza od kościoła.
Rynek książki. Wg. Paula Rabeego współczesna kultura książki opiera się na długoletniej tradycji badawczej - kultura książki. Książka jest centralna dla rozwoju europejskiego tworzenia kultury, w każdej epoce miały jednak inną nieco funkcję. Trudno myśleć historycznie o nauce bez książki.
Kultura książki ujawniała się w przeszłości, i ujawniać się będzie. To zależy od społeczeństwa oczywiście. Społeczeństwo dyktuje nakład i jej cenę. Drukowano książkę tanią, gdy popyt był ogromny, wiadomo. Książka to społeczeństwo.
Książka może być badana różnymi metodami i przez różne dyscypliny. Są różne typologie i klasyfikacje, tak jak różne są role. Są metody funkcjonalne, ilościowe, typologiczne, analizy stylistycznej.
Najtrudniej zdefiniować, co to jest książka. R. Escarpit tego nawet nie robi. Książka w kulturze, w społeczeństwie, a samej kultury jest sto definicji. Według EWOK: zespół treści psychicznych utrwalonych w tekście, elementów materialnych oraz funkcji społecznej polegającej na oddziaływaniu jej na życie społeczne. Potocznie to zespół kart zespolonych służący do rozpowszechniania. Bowiem książka musi być przeznaczona do społecznego odbioru - inaczej nie jest książką.
Książka to potocznie postać kodeksu. To dokument zwarty w odróżnieniu od czasopisma (odróżniając od czasopisma), powyżej 64 stron (w odróżnieniu od broszury). To także album, atlas, oprawione karty. Książka jest dokumentem. We właściwym znaczeniu dokument zawiera podpis, pieczęć, datę - jednak w szerokim znaczeniu jest to tekst utrwalony graficznie do społecznego użytkowania.
Książka zawierać może jeden lub więcej tekstów; posiada tekst główny i poboczny. Tylko te aspekty, które dotyczą funkcji książki uwzględnia bibliologia. Mamy do czynienia z chemicznymi badaniami papieru. Stosowało się celulozę i ścier drzewny, rozlatuje się po 20 latach. A w czasach Gutenberga używano w pełni lniany papier. Bibliolog czerpie z takich badań wyniki i wiadomości potrzebne mu do pracy nad książką.
Najważniejszym aspektem badawczym jest spojrzenie bibliologiczne. Książka przeznaczona jest dla czytelnika. Inaczej wydaje się książkę dziecięcą, inaczej naukowa.
W6 - Struktura bibliologii
Strukturę tą można zacząć od edytorstwa - opracowanie i wydawanie książek. Obejmuje pracę redaktora i problemy wydawnicze książki. To dyscyplina na przedpolu bibliologii. Musi być dostosowana do potrzeb czytelnika.
Problemy rozpowszechniania książek.
Bibliotekarstwo
Czytelnictwo - najpierw w sensie historycznym, później w rozumieniu współczesnym - społecznym.
Sztuka książki - na pograniczu bibliologii i historii sztuki. Wszelkie ilustracje - badania nad nawiązaniami, naśladownictwem, stylizacją.
Bibliofilstwo - różne przejawy zamiłowania książką, ujawnia wiele aspektów. Pokazywało to wydawcom, jak powinna wyglądać piękna książka.
Badania nad technikami poligraficznymi, drukarskimi. Dziedzina nauki i kultury.
Statystyka w bibliologii stosowana jest przy czytelnictwie, opracowaniu księgozbiorów.
Rozwija się bibliometria - nauka o publikacjach, publikowanych książkach - np. “Mickiewicz w wydaniach zagranicznych”.
Bibliotekoznawstwo o metodach często literaturoznawczych.
Prasoznawstwo - nauka o czasopismach - pierwsze czasopisma miały kształt książki - bez szpalt, te same czcionki itp. To bardzo pokrewna dziedzina biblioznawstwa. to dyscyplina w zespole nauk społecznych, badająca szeroko i wąsko prasę - tak historycznie jak i współcześnie. Bywa, że się ją uznaje za naukę o środkach masowego przekazu. A wąsko prasa to część biblioznawstwa.
Zespół nauk o kulturze. Książkę i bibliotekę traktować trzeba poprzez kulturę.
Związek z historią - chronologia, paleografia, neografia, heraldyka, genealogia, sfragistyka. Bez ich znajomości nie przeczytamy dokumentu. Każda z tych dziedzin ma odrębną tradycje i metody.
Socjologia, psychologia, pedagogika. Te dziedziny miały duże znaczenie. Ponadto ekonomia, prawo. Wszystkie te powiązania mówią, że żadna nauka nie zajmuje się książką tak, jak bibliologia - zajmująca się historią, współczesnością i przeszłością książki. stosuje różne metody.
Relacje między dziedzinami.
Bibliotekarze starali się podkreślić znaczenie terminu biblioteki.
Wg EWOKu bibliotekoznawstwo to jeden z działów nauki o bibliotece jako instytucji naukowej i społecznej. Należą tu: organizacja bibliotek, bibliotekarstwo. Część dziedzin się już odłączyła od bibliotekoznawstwa.
Książka jest poza biblioteką.
W7
Fercz, Niemczykowa: Podstawy nauki o książce, część o nauce o książce. Warszawa 1991. Na końcu są źródła do badań nad książką. K. Migoń: Nauka o książce. Zarys problematyki. Wrocław 1984. - To, co odnosi się do zagadnień typu bibliologia w kręgu nauk humanistycznych (bibliologia a prawo, a socjologia i metody badań czytelnictwa, etc.)
Struktura nauki o książce zależy od przedmiotu i metod badawczych. Nie ma jednolitej klasyfikacji w tej dziedzinie, która umożliwiałaby jeden system metod i nazewnictwa. W grupie dyscyplin jedne są rozbudowane, inne dopiero budują swoje podstawy. Tak edytorstwo, jak i np. czytelnictwo nie są rozbudowane. Inne dziedziny mają wyspecjalizowany zakres działań, ale mają za to dużą tradycję. Są jednak niezbędne do np. Odczytania dawnego tekstu, poznania iluminacji, ilustracji, pisma.
Metoda funkcjonalna to naczelna metoda bibliologii, za pomocą której bada się książkę pod względem wszystkich jej elementów i procesów bibliologicznych i procesów w związku z jej czytelnikiem rzeczywistym lub hipotetycznym.
Czytelnik hipotetyczny to ten, do którego jest adresowany cały repertuar wydawniczy. Wydawnictwa wydają książki myśląc o czytelniku hipotetycznym. Tak samo księgarz.
Drogi odtwórcy, wydawnictwa do odbiorcy wiążą się z takim czytelnikiem. Książkę badamy w 3 segmentach:
Produkcja książki - np. Książka rękopiśmienna
Historia książki i jej produkcji oraz książki współczesnej. Tu także mówi się o rozpowszechnianiu książki, jak i użytkowaniu książki. Książkę rozpowszechnia się poprzez bibliografie.
A) Problematyka metody i bibliografii współczesnej
B) Historia bibliografii
Tu także trafia bibliotekoznawstwo, jednak jest to również dziedzina autonomiczna
Dzieje introligatorstwa, problematyka estetyki książki. To prócz ilustracji i okładki także edytorstwo, czcionki, skład.
Użytkowanie książki: tu mamy:
Czytelnictwo współczesne
Historia czytelnictwa
Współczesny system książki. Wszystkie procesy są za sobą połączone, nie można podejmować decyzji bez znajomości innych dziedzin. Wydawca musi znać rynek przed wydaniem książki, musi myśleć o czytelniku, o odbiorcy. Wszystkie te procesy trzeba rozpatrywać razem. Problematyka książki to system zintegrowany. Książka istnieje w społeczeństwie.
Wyodrębniły się następujące zagadnienia - czytelnicze, wydawnicze, etc. Niektóre z nich dążą do odrębności, o czym świadczą powiązania z innymi dziedzinami. Wyodrębniają się, jednak łączy je informacja, przekazywana za pomocą tekstu, ikonografii. Granice między tymi dziedzinami są płynne. Każda z tych dziedzin bada na swój sposób ogólne problemy bibliologiczne
W8 - Książka w ujęciu historycznym - historyczny aspekt bibliologii.
Książka rękopiśmienna. Jej funkcja społeczna jest taka sama jak druku, jednak jej. Książka rękopiśmienna jest rękopisem, ale nie każdy rękopis jest książką. Książka musi być do społecznego użytkowania. Poszczególne egzemplarze różnią się między sobą - także w tekście. W książce drukowanej cały nakład generalnie jest taki sam i ma taką samą treść. Każdy egzemplarz książki rękopiśmiennej jest unikatowy - skryba popełnia błędy, przepisuje książkę inna osoba, robi inne opracowanie graficzne.
Generalna granica między książka rękopiśmienniczą a drukowaną jest umiejscowiona w wieku XV - w związku z wynalazkiem Gutenberga. Potem książki rękopiśmienne tracą swoją funkcje społeczne (są to jeszcze nawet XVII-wieczne silva rerum). Problematyka rękopiśmiennictwa zajmuje się materiałami pisarskimi. Druk praktycznie zawsze jest związany z papierem. Zajmuje się także narzędziami wytwarzania rękopisów, narzędziami piśmienniczymi.
Kodykologia - nauka o kodeksie.
Badaczy interesują elementy rękopisów - interesują się pismem (paleografia), charakterem pisania - odpowiadającym odpowiednim czcionkom i stylom pisarstwa - każda epoka w dziejach kultury europejskiej ma swój sposób pisania. Nawet poszczególne miejsca, poszczególne zakony, utworzyły indywidualne style pisma. To czasem jedyny ślad, po którym określa się wiek książki. Na końcu dzieła mamy czasem osobną kartę, z autorem i tytułem dzieła. System Petsi był na przykład systemem kopiowania - stacjonariusze wypożyczali kopistom składki książek do kopiowania. Czyli jeśli w książce rękopiśmiennej mamy kilka rąk, to wiemy, że to system petsi. Kilku skrybów pracowało nad jedną książką. Tak książka powstawała szybciej.
Interesujemy się zatem środowiskiem, w jakim powstała książka.
Książka drukowana
Pominąć tu trzeba sprawy druku i komputerowego składu książki. Zajmować się trzeba rozwojem narzędzi drukarskich - warsztaty typu Gutenberga, później drewno zastąpiono metalem (warsztat Küniga). Interesujemy się nakładcą i wydawcą dzieła. Finansować mógł przecież i autor.
Stosujemy tu metodę historyczną - rekonstruujemy historię warsztatów - kiedy powstały i w jakim celu, dla jakich odbiorców? To historyczne badanie rynku drukarskiego. Badania obejmują prasy, czcionki, papier. Dlaczego było tak, a nie inaczej?
Mówić też trzeba o poziomie drukarstwa i poziomie technicznych różnych państw, jak i polityk państwowych. Wydarzenia historyczne wpływają na jakość druków - w końcu książka podlega prawom rynku, dążącym do maksymalnego zysku przy minimalnym nakładzie. Epoka ma również wpływ na format książki - folio, bardziej poręczna „Czwórka“, były też ósemki, dwunastki itd.
Interesują tą dziedzinę relacje między autorem, drukarzem a odbiorcą, interesują ją drogi książki - skąd i dokąd była rozprowadzana. Na początku XIX wieku wyodrębnia się wydawcę i autora. Kościół i państwo wprowadzają cenzurę. Cenzura była prewencyjna (ku przestrzeżeniu się przed błędami) i represyjna (drukarz odpowiadał za druk odpowiadał za druk nieodpowiedniej religijnie lub ideologicznie książki).
Do tych działów należy równiej choćby introligatorstwo - badanie tego, jak i co oprawiał introligator. Bada się super ex-librisy (tłok znaku na górnej okładzinie). Interesujemy się zdobnictwem, złotnictwem, oprawoznawstwem. Badamy estetykę książki - jaki związek mają ilustracje z tekstem?
Bibliografie zajmują się pewnymi zbiorami książek, służą tu metody pomocnicze.
Zajmuje się m.in. książkami istniejącymi tylko w jednym egzemplarzu. Inny aspekt bibliografii to funkcja informująca o wydanych książkach.
Książka była towarem na sprzedaż. Powstawały tak księgarnie, jak i targowe budy... Rozpowszechnianie książek jest nieobce od czasów antycznych. Dziś bada się asortyment, wykonuje się zamówienia hurtowe, jest subskrypcja, były komis (księgarz hurtownik dawał księgarzowi książki pod warunkiem, że książki niesprzedana wracają do hurtownika). Były formy wymiany arkusz za arkusz. Popularna była subskrypcja (w przypadku wydawnictw wielotomowych). Istnieje od dawna reklama drukarska, handel obnośny książką. Problematyka cen, marży, stowarzyszeń księgarskich....