Problemy składni funkcjonalnej
Składnia funkcjonalna opisuje budowę, znaczenie i użycie zdania, uwzględniając strukturę tematyczno-rematyczną zawierających je wypowiedzi oraz właściwości semantyczno-składniowe konstytuujących je orzeczeń.
Wypowiedź (czyjaś do kogoś) to, najogólniej rzecz biorąc, wypowiedzenie, powiadomienie lub komunikat, czyli po prostu coś o czymś.
Wypowiedź wiąże ze sobą dwie rzeczywistości: pozajęzykową, por. o czymś w coś o czymś, oraz językową, por. coś w coś o czymś, czyli temat i zdanie, które obejmuje wyrażenia: tematyczne i rematyczne (wykładniki językowe: tematu i rematu), czyli z jednej strony, pozycje: obiektu lub agensa, a z drugiej strony, orzeczenie.
Wypowiedź tworzy właściwa jej struktura tematyczno-rematyczna. Strukturę tematyczno-rematyczną każdej wypowiedzi organizuje jej metajęzykowy i niejęzykowy nadrzędnik, czyli wiedza nadawcy, por. ktoś mówi do kogoś, że wie o czymś coś, gdzie: ktoś `nadawca', do kogoś `odbiorca', o czymś `temat', coś `remat'. Innymi słowy: nadawca, w związku z tym, że wie o czymś coś, wybiera to, o czym, i to, co chce powiedzieć odbiorcy. Wybory nadawcy znajdują następnie swoje odbicie w języku: w logice, w melodii i w szyku wypowiedzi. Struktura tematyczno-rematyczna wypowiedzi implikuje wreszcie strukturę zdania, które stanowi językową realizację rematu.
Wypowiedź to inaczej zaktualizowane zdanie, przy czym aktualizacja zdania przyjmuje wymiar: z jednej strony - referencjalny, z drugiej strony - modalny, temporalny i lokatywny. Aktualizacja wiąże bowiem zdanie w użyciu ze światem: z jego nadawcą, a także czasem i miejscem, w jakim zdanie wygłoszono.
Zdanie to związek syntaktyczny, oparty na współwystępowaniu jednostek językowych, przy czym przynajmniej jedna z tych jednostek odgrywa rolę składnika zdaniotwórczego.
Na gruncie składni funkcjonalnej przyjmuje się, że zdanie jest tekstem, który pełni funkcję komunikatywną. Zdania minimalne, o nich bowiem tutaj mowa, kwalifikuje się więc jako wypowiedzenia informacyjnie autonomiczne: skończone (od elementu zdaniotwórczego) i niezależne (od kontekstu).
Składnik zdaniotwórczy to jednostka języka oraz jej kompletywność (walencja lub konotacja), czyli zdolność do otwierania wokół siebie pozycji, np. spójnik otwiera dwie pozycje zdarzeniowe dla zdań składnikowych, a orzeczenie otwiera wiele pozycji przedmiotowych i/lub zdarzeniowych dla wielu jednostek i/lub zdań składnikowych. Składnik zdaniotwórczy dźwiga ciężar zdania: w perspektywie semantycznej - struktury zdaniowej, w perspektywie gramatycznej - schematu składniowego.
Orzeczenie definiuje się, uwzględniając właściwości otwieranych przez nie miejsc, przy czym cechy semantyczne orzeczeń determinują ich cechy składniowe.
Orzeczenia otwierają pozycje składniowe: o ustalonej ilości, por. liczbę pozycji składniowych: od 1 do 7, a także o ustalonej jakości, por. jakość funkcji semantycznych: agens, obiekt, temat, adresat, narzędzie i lokalizator. Co istotne, pozycje składniowe otwierane przez orzeczenia w zdaniach są niefakultatywne i niehierarchiczne. Ponadto, jednostki języka, aby wypełniać poszczególne pozycje, muszą spełniać dwa warunki: jednoznaczności i rozłączności.
Orzeczenia klasyfikuje się na podstawie relacji między orzeczeniem a wykładnikiem tematu wypowiedzi. Klasa orzeczeń rozpada się przy tym na dwie podklasy: orzeczenia jakościowe i orzeczenia relacyjne, przy czym orzeczenia jakościowe realizują w pozycji tematycznej funkcję obiektu, a orzeczenia relacyjne - funkcję agensa. W oparciu o te kryteria różnicuje się klasę orzeczeń dalej, otrzymując ich coraz bardziej wyspecjalizowane grupy. Najogólniej rzecz biorąc, klasa orzeczeń jakościowych rozpada się na orzeczenia stanu i stawania się, natomiast klasa orzeczenia relacyjnych dzieli się, z jednej strony, na orzeczenia doznań i wiedzy, w tym orzeczenia chcenia i umysłu, a z drugiej strony, na orzeczenia inne niż orzeczenia wiedzy, w tym orzeczenia kontaktu, ruchu i robienia.