mgr Dominika Stobnicka

Samodzielna Pracownia Umiejętności Położniczych

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Kondycja fizyczna kobiety ciężarnej

1. Ćwiczenia a poczęcie

Ciąża i poród stanowią znaczne obciążenie dla organizmu kobiety. U ciężarnej o niskiej wydolności fizycznej wysiłek porodowy może spowodować zaburzenia homeostazy i w konsekwencji niebezpieczeństwo zagrożenia dla płodu. Możliwością przeciwdziałania temu niebezpieczeństwu jest przygotowanie kobiety ciężarnej do wysiłku.

Ćwiczenia fizyczne wykonywane systematycznie w czasie ciąży oddziaływają na organizm ciężarnej dając liczne korzyści związane z samym przebiegiem ciąży i zmianami, jakie następują pod jej wpływem, ale przede wszystkim pozwalają na mobilizację natury w czasie porodu i odbycie go szybko i aktywnie oraz umożliwiają szybszy powrót organizmu do stanu sprzed ciąży.

Przygotowanie kondycyjne ciężarnej obejmuje trening:

1. ćwiczenia ogólnousprawniające

2. ćwiczenia kształtujące prawidłową postawę ciała

3. ćwiczenia oddechowe

4. usprawnianie nerwowo - mięśniowe i relaks

5. nauka efektywnego parcia z wykorzystaniem działania tłoczni brzusznej

Wzmożona aktywność ruchowa kobiety w ciąży wyodrębnia pięć okresów przebiegu ciąży i odpowiednie dla każdego okresu, ćwiczenia o zmiennej intensywności i układzie:

• pierwszy okres - to czas od poczęcia do ukończenia 14 tygodnia ciąży; w organizmie kobiety zachodzą liczne zmiany przystosowawcze, takie jak chwiejność układu wegetatywnego oraz przestrojenie hormonalne. Może to powodować niestabilność ciąży u niektórych kobiet i niechęć ich do ćwiczeń fizycznych.

W tym czasie ważne są ćwiczenia wzmacniające układ mięśniowy, zwłaszcza mięśnie biorące udział w porodzie, czyli napinanie i rozluźnienie poszczególnych grup mięśniowych: napinanie mięśni pośladkowych i ich rozluźnianie, napinanie mięśni krocza z zaciśnięciem warg sromowych i jednoczesnym wciąganiem odbytu, a następnie ich rozluźnienie oraz naprzemienne napinanie i rozluźnianie mięśni brzucha. Ćwiczenia te wykonuje się w pozycji leżącej, siedzącej i stojącej.

• drugi okres rozpoczyna się w 15 tygodniu ciąży i trwa do 22 hbd; w tym czasie następuje stabilność organizmu kobiety, zmienia się położenie środka ciężkości, który przesuwa się do przodu, co może powodować dolegliwości bólowe okolicy odcinka lędźwiowego, a także zwiększający się ciężar ciała powoduje znaczne obciążenie stóp. W tym okresie zalecane są ćwiczenia wyłącznie w pozycji siedzącej i klęku podpartym. W takich pozycjach następuje odciążenie poszczególnych odcinków i wzmacniane są kolejne grupy mięśniowe nóg, brzucha, grzbietu i rąk.

• trzeci okres to czas od 23 hbd do skończenia 28 hbd; od 22 tygodnia ciąży rozpoczynają się ćwiczenia na zajęciach w Szkole Rodzenia według przyjętego programu. Są to ćwiczenia ogólno kształtujące i specjalne dotyczące oddychania według przebiegu fali skurczowej w okresie rozwierania, ćwiczenia relaksacyjne i ćwiczenia zwiększające elastyczność mięśni krocza i dna miednicy.

• czwarty okres to 29-37 hbd; w tym czasie kontynuowane są ćwiczenia z poprzednich okresów ciąży, a także nauka parcia.

• ostatni, piąty okres obejmuje czas trzech ostatnich tygodni przed porodem, nadal kontynuowane są ćwiczenia ogólno kształtujące, zwracając uwagę na bezpośrednią przydatność niektórych ćwiczeń do rozegrania porodu, czyli ćwiczenie parcia oraz relaks. Tuż przed porodem należy zmniejszyć intensywność zajęć, a stosować ćwiczenia statyczne bez zbędnego wysiłku.

2. Zalety wynikające z dobrej kondycji fizycznej dla ciężarnej

W okresie ciąży przyszła matka i płód tworzą jedność, tak więc każde czynniki mające bezpośredni wpływ na ciężarną pośrednio oddziaływają na dziecko.

Korzystne zmiany, jakie daje systematyczne wykonywanie ćwiczeń, dotyczą głównie funkcjonowania układu oddechowego i krążenia, przebiegu procesów metabolicznych oraz funkcjonowania sfery psychicznej.

Wpływ ćwiczeń gimnastycznych na organizm kobiety ciężarnej:

• w układzie oddechowym następuje wzrost:

• pojemności życiowej płuc

• pojemności wdechowej

• objętości oddechowej

• natężonej pojemności życiowej

• natężenia objętości wydechowej 1-sekundowej

• wentylacji minutowej

• wentylacji pęcherzykowej

• liczby oddechów i wydłużenie czasu bezdechu dowolnego

• ćwiczenia oddechowe zwiększają parametry statyczne wentylacji i poprawia sprawność oddechową w czasie wysiłku porodowego

• ustępuje dyskomfort oddechowy poprzez poprawę warunków wymiany gazowej

• w układzie sercowo - naczyniowym następuje:

• przyspieszenie tętna

• wzrost objętości wyrzutowej serca

• wzrost objętości minutowej serca

• wzrost ciśnienia krwi (RR)

• wzrost średniej wartości ciśnienia tętniczego (MAP)

• następuje znaczny wzrost sprawności układu krążenia objawiający się mniejszym przyrostem częstości tętna u kobiet ciężarnych w czasie wysiłku w stosunku do kobiet niećwiczących

• po ukończonym wysiłku - szybszy powrót do częstości tętna do wartości notowanych przed ćwiczeniami

• korzystne zmiany procesów metabolicznych:

• zwiększone zużycie tlenu średnio o 10-15%

• zwiększenie wydalania CO₂

• obniżenie stężenia CO₂ w pęcherzykach płucnych (PaCO₂)

• wzrost stężenia jonów wodorowych

• wzrost stężenia katecholamin

• wzrost stężenia hemoglobiny

• wzrost stężenia glukozy we krwi

• zwiększenie podstawowej przemiany materii (BMR) będące następstwem uaktywnienia procesów metabolicznych

• u ciężarnych występuje zmniejszone ryzyko wystąpienia stanów patologicznych, takich jak:

• nadciśnienie indukowane ciążą

• poród przedwczesny

• ciąża po terminie

• nieprawidłowe położnie lub ułożenie płodu

• infekcje ciężarnej

• następuje lepsze samopoczucie i ogólna sprawność fizyczną

• ustępują różne dolegliwości powodowane przez zmiany w zakresie statyki, zwłaszcza przemieszczenie środka ciężkości

• wzmacniają mięśnie brzucha, zwiększają zakres ruchów w obrębie kręgosłupa i stawów biodrowych oraz więzadła spojenia łonowego

• rozciągają i uelastyczniają mięśnie dna miednicy oraz wzmacniają siłę tłoczni brzusznej, dzięki czemu chronione są tkanki kanału rodnego przed uszkodzeniem podczas porodu

• powodują zmniejszenie dolegliwości w okolicy krzyżowo - lędźwiowej kręgosłupa

• minimalizują bóle kurczowe mięśni tułowia i kończyn

• przeciwdziałają zaburzeniom przemiany materii i nadmiernym przyrostem masy ciała

• dzięki nim, ciężarna nie odczuwa w dużym stopniu ociężałości i upośledzenia ogólnej kondycji

• umożliwiają osiągnięcie lepszej sylwetki i brak zniekształceń powłok brzusznych (prawidłowe napięcie mięśni powłok, brak rozstępów skórnych)

• u kobiet ćwiczących obserwuje się większy odsetek porodów fizjologicznych oraz krótszy czas trwania poszczególnych okresów porodu

• poprawia się znacznie dynamika rozwierania się szyjki macicy w I okresie porodu oraz zmniejsza się bolesność skurczów partych w II okresie, a także następuje niższa utrata krwi w tych okresach porodu

• rzadziej występują zaburzenia czynności skurczowej macicy, urazy tkanek miękkich kanału rodnego i porody zabiegowe (z użyciem kleszczy lub próżno ciągu, cięcia cesarskie)

• wytwarza się pozytywne nastawienie do ciąży, porodu i połogu, co prowadzi do rezygnacji z farmakologicznych środków łagodzących ból w czasie porodu i znacznie ułatwia współpracę z położną i lekarzem

• kobieta rodzi świadomie, aktywnie i sprawnie, co sprzyja pogłębieniu wewnętrznej dyscypliny, samokontroli i wiary we własne siły

• hospitalizacja poporodowa kobiet ćwiczących jest krótsza, ponieważ szybciej położnice szybciej odzyskują sprawność fizyczną i równowagę psychiczną

3. Zalety wynikające z dobrej kondycji fizycznej matki dla dziecka (ćwiczenia a płód)

Ćwiczenia w ciąży, odbywające się pod ścisłą kontrolą lekarza, niosą za sobą wiele korzyści, ale mogą również spowodować zagrożenie wynikające ze zbyt intensywnego ćwiczenia czy nieprawidłowego doboru ćwiczeń. Szczególnie ćwiczenia wpływające na układ sercowo - naczyniowy i termoregulację mogą być czynnikiem obciążającym płód.

Ćwiczenia oddechowe wykonywane przez kobietę, dostosowane do fali skurczowej w czasie porodu, umożliwiają uzyskanie komfortu tlenowego u płodu podczas porodu. Dzięki temu nie dochodzi do niedotlenienia płodu.

Noworodki, których matki ćwiczyły w ciąży osiągają wyższą punktację w skali APGAR i mają bardziej znormalizowaną masę urodzeniową, rzadziej wymagają reanimacji oraz intensywnego nadzoru medycznego, w stosunku do matek niećwiczących.

Obserwuje się również znacznie niższe wskaźniki zachorowalności i umieralności okołoporodowej noworodków urodzonych przez matki aktywne w czasie ciąży.

4. Przeciwwskazania do wykonywania ćwiczeń fizycznych

Kinezyterapia i wszelkie inne ćwiczenia fizyczne są zalecane wyłącznie w ciąży fizjologicznej. Każda pojawiająca się patologia i zagrożenie ze strony ciężarnej czy płodu, stają się przeciwwskazaniem do wykonywania ćwiczeń.

Przeciwwskazaniami do ćwiczeń fizycznych w okresie ciąży są:

• zastoinowa niewydolność krążenia

• choroby zastawkowe

• ciężkie nadciśnienie tętnicze

• choroby tarczycy

• ostre stany gorączkowe

• procesy ropne

• przewlekłe zapalenie wyrostka robaczkowego ze skłonnością do zaostrzeń

• czynny proces gruźlicy

Wśród przyczyn położniczych, będących przeciwwskazaniami do ćwiczeń są:

• każde krwawienie z dróg rodnych

• nadciśnienie indukowane ciążą

• niewydolność cieśniowo - szyjkowa

• przedwczesne odpłynięcie płynu owodniowego (w wywiadzie)

• zapalenie odmiedniczkowe nerek

• położenie miednicowe płodu w ostatnich miesiącach ciąży

• poronienie nawykowe

• ciąża wielopłodowa

• wszelkie rozpozna zagrożenie ciąży

• cukrzyca kontrolowana za pomocą leków

• dużego stopnia niedokrwistość ciężarnych

5. zalecenia/wskazówki dla koniety w ciąży do bezpiecznego ćwiczenia

• przystąpienie do ćwiczeń gimnastycznych musi być poprzedzone konsultacją lekarską (ogólną i ginekologiczną) w celu oceny prawidłowości rozwoju ciąży oraz stanu ogólnego. W ciąży z grupy ryzyka często należy ograniczyć liczbę i rodzaj ćwiczeń, a w niektórych przypadkach całkowicie z nich zrezygnować aż do momentu porodu;

• ćwiczenia powinny być wykonywane naprzemiennie oraz stopniowane pod względem trudności. W celu przygotowania organizmu do zwiększonego wysiłku, trening należy rozpocząć od prostych ruchów we wszystkich stawach, łagodnie dawkując ich natężenie. Następnie ciężarna może przejść do ćwiczeń bardziej intensywnych, wymagających większej aktywności fizycznej. Na zakończenie treningu, należy stosować ćwiczenia ułatwiające wyciszenie i uspokojenie organizmu po wysiłku;

• ćwiczenia wykonuje się w pozycjach siedzącej, klęczącej, leżącej oraz stojącej.

Pozycja siedząca umożliwia stosowanie do końca ciąży ćwiczeń zwiększających zakres ruchomości kręgosłupa tj. skłony, skręty, wyprosty, bez niepożądanego rozciągania mięśni brzucha, którego nie da się uniknąć w pozycji stojącej. Pozycja siedząca również sprzyja wykonywaniu ćwiczeń poprawiających ukrwienie dystalnych części kończyn, ćwiczeń oddechowych oraz ćwiczeń napinania i rozluźniania mięśni.

Pozycję leżącą wykorzystuje się przy ćwiczeniach zapobiegającym zastoinowym w kończynach dolnych oraz przy ćwiczeniach rozluźniających okolice stawów i mięśni dna miednicy mniejszej. Leżąc na lewym boku, można najpełniej uzyskać relaks całego ciała.

• podczas wykonywania poszczególnych ćwiczeń należy przestrzegać następującego schematu:

• pozycja wyjściowa

• ćwiczenie zasadnicze

• powrót do pozycji wyjściowej

• odpoczynek

• ćwiczenia powinny być wykonywane systematycznie, najlepiej codziennie lub przynajmniej pięć razy w tygodniu, przez cały okres ciąży, a ich intensywność musi być dostosowana do aktualnego stanu ogólnego i możliwości kobiety ciężarnej;

• najodpowiedniejszym momentem do rozpoczęcia ćwiczeń jest 20 - 24 tydzień ciąży, kiedy hormony kobiety czynią ją najbardziej wydolną fizycznie;

• trening powinien odbywać się przy otwartym oknie lub w dobrze wywietrzonym pomieszczeniu, a także w wygodnym, niekrępującym ruchów, ubraniu;

• czas ćwiczeń nie powinien być dłuższy niż 15 - 20 minut, a kolejne 15 minut powinny być przeznaczone na odpoczynek, relaks;

• każde ćwiczenie powinno być wykonywane w formie 10 powtórzeń;

• w czasie treningu należy unikać ćwiczeń połączonych z wstrząsami ciała: skoków, podskoków, zeskoków oraz ćwiczeń siłowych;

• do ćwiczeń nie należy przystępować bezpośrednio po posiłku;

• ćwiczenia powinny być tak dopasowane i dawkowane, aby nie zwiększały akcji serca ciężarnej powyżej 140 uderzeń/min i ciepłoty ciała powyżej 38⁰C;

• po treningu konieczne jest uzupełnienie płynów, aby nie dopuścić do odwodnienia i przegrzania organizmu;

• wysiłek fizyczny związany ze zwiększoną aktywnością ciężarnej należy uwzględnić w diecie, zwiększając ją o 300 kcal dziennie;

• podczas treningu ciężarna musi zwracać uwagę na wszelkie niepokojące objawy (ból brzucha, zawroty głowy, nudności) i w przypadku ich wystąpienia bezwzględnie przerwać ćwiczenia;

Amerykańskie Towarzystwo Położników i Ginekologów (The American College of Obstetricians and Gynecologists - ACOG) wydało wskazówki do ćwiczeń podczas ciąży.

Wskazówki do ćwiczeń podczas ciąży (ACOG)

Podczas ciąży kobiety mogą kontynuować regularne ćwiczenia o umiarkowanym i łagodnym stopniu trudności (najrzadziej 3 razy w tygodniu). Jest to bardziej pożądane niż aktywność sporadyczna. Kobiety powinny unikać ćwiczeń w pozycji leżącej na wznak i długotrwałego stania w bezruchu. Kobiety w ciąży powinny przerwać ćwiczenia, kiedy są zmęczone oraz nie ćwiczyć, by się zmęczyć. Ćwiczenia ciężkie mogą być kontynuowane pod pewnymi warunkami, ale powinna być zachowana intensywność do czasu sprzed ciąży i nie wzrastać. Ćwiczenia lekkie zmniejszają ryzyko kontuzji i umożliwiają kontynuowanie ćwiczeń podczas ciąży. Ćwiczenia, w wyniku których może dojść do urazu brzucha, są zakazane. Kobiety, które ćwiczą powinny mieć zapewnioną odpowiednią dietę. Podczas I trymestru ciąży uwaga powinna być skierowana na odpowiedni ubiór powodujący zwiększenie utraty ciepła, odpowiednie nawodnienie i mikroklimat w pomieszczeniu. Ćwiczenia poporodowe powinny być podjęte stopniowo i uzależnione od możliwości fizycznych kobiety.

6. Ciąża ryzyka a aktywność fizyczna ciężarnej

W przypadku kobiet w ciąży ryzyka położniczego, jeśli nie stwierdza się przeciwwskazań, ćwiczenia fizyczne obejmują ćwiczenia: ogólnorozwojowe, relaksacyjne i oddechowe.

Zakres ćwiczeń powinien być dostosowany do rodzaju patologii położniczej i współistniejących z ciążą chorób ogólnych.

Wyodrębnia się następujące grupy ćwiczących kobiet:

Grupa I: ciężarne z obciążonym wywiadem położniczym, stare pierwiastki, ciężarne z zatruciem ciążowym miernego stopnia, z niedokrwistością - wykonują pełny zestaw ćwiczeń ogólnie usprawniających.

Grupa II: ciężarne z wadami serca okresie wydolności układu krążenia, z nadciśnieniem tętniczym o różnej etiologii, z ograniczoną wydolnością układu oddechowego. Stosuje się ćwiczenia oddechowe i wspomagające układ krążenia, układy gimnastyczne wzmacniające mięśnie obręczy biodrowej i krocza. W przypadku, gdy obserwuje się zaburzenia lub wolno wyrównujące się skoki tętna, jego niemiarowość, skoki ciśnienia, ćwiczenia dostosowywane są indywidualnie do stanu pacjentki.

Grupa III: ciężarne z krwawieniem z dróg rodnych w wywiadzie, po przebytym cięciu cesarskim, z wadami serca na pograniczu wydolności układu krążenia, stany po resekcji płuca - dla grupy tej zaleca się ćwiczenia krążeniowe, oraz niektóre ćwiczenia oddechowe.

Grupa IV: to ciężarne, które nie mogą wykonywać ćwiczeń gimnastycznych. Stosuje się u nich, psychoprofilaktykę porodową. Zaliczymy tu ciężarne z zagrożonym porodem przedwczesnym, stany po odejściu wód płodowych, chore z wadami serca w okresie niewydolności krążenia, z ciężką niedomogą układu oddechowego.

3

---