"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"

Pierwsza powieść polska Ignacego Krasickiego. Jej charakterystyka oraz obserwacje społeczno - obyczajowe. Powieść ta została wydana w 1776r i była pierwszą nowożytną powieścią polską, otwierającą dzieje tego gatunku, tak bardzo popularnego w wieku XIX i XX. Autor w tym utworze opisuje życie przeciętnego szlachcica, wychowanego w sarmackiej atmosferze domu rodzinnego. Bohater powieści Mikołaj, po krótkim pobycie w szkole jezuickiej, z której -głównie z powodu stosowania błędnych metod wychowawczych - niewiele skorzystał, dostaje się pod opiekę francuskiego guwernera (nauczyciela domowego) Damona. Ów guwerner sam niewiele umiał, a edukację szesnastoletniego wówczas chłopca rozumiał jako przygotowanie go do życia towarzyskiego, które było jedynie pustą fanfaronadą i poszukiwaniem przygód, szczególnie miłosnych. Początkowo wraz z guwernerem, a później samotnie, Mikołaj wiele podróżuje po licznych krajach i znajduje się w najróżniejszych, często kłopotliwych, sytuacjach, z których poprzez wnikliwą obserwację i refleksję czerpie bogate doświadczenia życiowe. Po licznych perypetiach bohater powraca do kraju i osiada w rodzinnym Szuminie, aby tu, w majątku odziedziczonym po rodzicach, spędzić resztę swego życia. Krasicki ukazuje tu wychowanie młodzieży w czasach saskich, płytkość zainteresowań szlachty, jej ciemnotę, nieuctwo, samowolę i pieniactwo, pijaństwo, pogoń za zagranicznymi nowinkami, okrucieństwo wobec służby i lenistwo umysłowe. Powieść ma charakter synkretyczny. Łączy w sobie elementy powieści: podróżniczej, fantastycznej, przygodowej i obyczajowej. Utwór ten był wzorem, na którym opierali się liczni pisarze współcześni Krasickiemu, ale także i późniejsi polscy twórcy tego gatunku. Gatunek literacki, jakim była powieść miała znaczne walory wychowawcze i wprowadzał nowy typ bohatera literackiego, krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemu wartości. W dorobku powieściowym Krasickiego oprócz w/w utworu ważne miejsce zajął "Pan Podstoli", powieść przedstawiająca wzór dobrego, oświeconego szlachcica - gospodarza.

Druga księga ,,Doświadczyńskiego” posiada kształt typowej utopii oświeceniowej, gatunku powieściowego, który w XVIII wieku osiągnął szczególną popularność. W tradycji europejskiej sięga on starożytności- słynnej ,,Rzeczypospolitej” Platona, opisu doskonałego państwa rządzonego przez filozofów. Narodziny nowożytnej utopii jako gatunku literackiego przypadają na czasy Odrodzenia, kiedy to powstaje ,,Utopia” Tomasza Moore'a. Od niej to powstał termin ,,utopia” , a samo słowo z greckiego znaczy ,,nigdzie”- kraj w rzeczywistości nie istniejący. Inne XVII-wieczne utopie to ,,Miasto Słońca” Campanelli i ,,Nowa Atlantyda” Bacona.

W czasach oświecenia zapomniano o nazwie ,,utopia”, zastąpiły ją popularne voyages imaginaires (fantastyczne podróże), dopiero wiek XIX zacznie używać utopii jako terminu literackiego. Osiemnastowieczne utwory tego typu to relacje podróżnicze do nieistniejących lądów i wysp, często można w nich spotkać elementy robinsonady. Powieści te ulegają w XVIII w. przemianie: zamiast utopii politycznych, przedstawiających idealny ustrój państwa, pojawiają się utopie edukacyjne , w których nowa etyka , wychowanie człowieka według ,,praw natury” uzyskują rangę pierwszoplanową.

Utopia wypełnia braki cywilizacji świata zastanego. Utopia literacka to ukazanie wizji świata doskonałego, antytetycznego wobec świata rzeczywistego, który fantazja pisarska umieszcza poza przestrzenią i czasem historycznym, na nieznanych wyspach, wśród bajecznych ludów, czy wręcz w przestworzach poza ziemskich . Konstrukcji tej patronuje czynnik intelektualny -tzn. idea ustroju polityczno-społecznego zaproponowanego w dziele oraz czynnik fantastyczny , czyli wyobraźnia obmyślająca fabułę. Utopia zawsze dotyczy przestrzeni wyizolowanej: Eden w Biblii, Nowe Jeruzalem , Arkadia, wyspa Feaków, Eldorado, Atlantyda.

• elementy charakterystyczne dla utopii:

• Artystyczne traktowanie treści, tzn: wizja Nipu nie jest programem politycznym Krasickiego,

• Organizacja społeczeństwa,

• Intencjonalna doskonałość ustroju,

• Brak takiego ustroju w rzeczywistości współczesnej.

---