Ignacy Krasicki
Bajki
wstęp: Z. Goliński (BN I 220)
WSTĘP
Sytuacja bajki w literaturze oświecenia
gatunek ogólnie uznany i szeroko rozpowszechniony
terminologia gatunku: apolog, rzadziej przypowieść
Nicolas Bileau w Sztuce poetyckiej pominął bajkę całkowicie, mimo bliskich związków osobistych z Jeanem de La Fantaine'em. We Francji - pełnoprawny gatunek literacki o szczególnych wartościach dydaktycznych. W literaturze niemieckiej pozycję bajki ugruntował Lessing, który był jednocześnie teoretykiem bajki i uznanym jej realizatorem.
Drogę karierze bajki w Polsce przecierały programy nauczania w szkolnictwie Konarskiego, postulujące jej wykorzystywanie w procesie dydaktycznym. Bajkopisarstwo Fedrusa (zwięzłość!) - wzorowanie się na autorach klasycznych. Uczniowie w szkołach pisali ćwiczenia stylistyczne poczynając od bajek. Styl ich powinien być prosty i dostosowany do treści, rozmiar niewielki. Wzór: bajki Ezopa, Fedrusa, Jabłonowskiego, la Fontaine'a. Konarski wskazywał w ten sposób literaturze polskiej tradycję bajki średniowiecznej i renesansowej - pierwsza polska książka literacka wydana w 1522 r. w Krakowie to Ezop - napisany wierszem oraz przekłady bajek Fedrusa.
Bajka oświeceniowa mogła zaistnieć dzięki: przekonaniu o naturalnej potrzebie odkrywania prawdy i dążenia do jej poznania oraz głoszenia; przeświadczeniu o instrumentalnym charakterze literatury, spełniającym się w jej celu najwyższym - dydaktyzmie.
Ogłoszenie pierwszego cyklu bajek Krasickiego, tj. Bajek i przypowieści, wydanych w 1779 r.
Nobilitacja Ezopa (przedtem zarzut gminności), który mimo gminnego pochodzenia, z cnoty mądrości zyskał tytuł do sławy.
Celem bajki było wychowywanie i pouczanie bez urażania.
Geneza: bajka jako instrument wypowiadania prawdy, a więc jej społecznej użyteczności. Niemcewicz tłumaczył narodziny bajki zapotrzebowaniem na realizowany w tym gatunku typ wypowiedzi artystycznej - człowiek bowiem ma wrodzoną skłonność do słuchania opowiadań. Bajka zaostrza jego ciekawość i bawi imaginacją.
Rodowód bajki zwierzęcej - wiązany z jej wschodnim pochodzeniem - wierzenia o reinkarnacji, o przejściu duszy człowieka w ciało zwierzęcia
Krasicki o bajce
wypowiedzi pochodzą z felietonów „Monitora”, poematów, wierszy, dyskursów dzieła O rymotwórstwie i rymotwórcach i schyłkowego czasopisma „Co tydzień”.
Apologia bajki sformułowana w jednej z oktaw Myszeidy.
Przekonanie, że podstawą gatunku bajkowego jest wypracowanie możliwości i środków wypowiadania prawd niemiłych słuchaczom, dzięki użyciu „języka ezopowego”. Prawo obywatelstwa bajki w kulturze ze względu na jej nauczanie, wychowanie. Odwołanie do dobrego samopoczucia czytelnika, schlebiania jego miłości własnej.
Wyznaczniki bajki:
krótkość - by nie nużyć czytelnika
jasność - polega na przystosowaniu bohaterów do miejsca, czasu, charakterów
prostota narracji - oparta na wzorach języka kolokwialnego
Bajka - utwór, w którym bohaterami są zwierzęta, rośliny, rzeczy nieożywione; słowo „bajka” jest też używane w sensie pragmatycznym - na oznaczenie dziejów mitologicznych (jako zmyślenie, pomówienie); nacechowanie ujemne: np. w liście Do A. Naruszewicza dla określenia wyrazów „nieprawda”, „fałsz”, używa słowa „bajka”.
Oryginalność - wtórność
kariera bajki Ezopa - Fedra O lwim dziale - Krasicki: Lew, koza, owca i krowa
podobnie parokrotnie podejmowana próba wiązania bajki Abuzei i Tair franc. Guillemart, pierwowzór: Billardon z Saurigmy
Metoda Krasickiego: przejmowanie tylko pewnych idei pierwowzoru, a także ich modyfikacji
przypowieść O kulawym i ślepym - wzięty tylko zamysł fabuły od Gellerta; motyw znacznie wcześniejszy; w bajce polskiej morał użyty jako punkt wyjścia (Niósł ślepy kulawego, dobrze im się działo), po czym spółka ta doprowadziła do zguby; mamy tu do czynienia z przeciwstawieniem się źródłu
Źrebak i koń stary - bajka Gellera o źrebaku żalącym się, że nie jest przebierany w piękne rzędy, w polskiej redakcji bohater został przydany towarzysz, któremu przypadła na koniec rola moralisty.
Żaby i bocian - swoiste przedłużenie przypowieści o żabach, które prosiły o króla; Krasicki dopełnił ich historię, niezadowolonych ani z króla - pnia, ani z króla - bociana; bajka w 1 wierszu nawiązuje do sytuacji będącej pointą bajki poprzedniej
Lis i wilk - bajka La Fontaine'a o lisie, który wpadł do dołu, skąd wydobył się wykpiwszy kozła, znajdującego się tam przypadkiem; u Krasickiego: zmiana bohatera - kozła zastąpił wilk i zaskakujące rozwiązanie - wilk - rola współczującego, a potem umoralniającego mentora: Zgrzeszyłeś, bracie lisie, trzeba pokutować.
Aktualizacje
w tradycji zwykło się wiązać powstawanie niektórych bajek z konkretnymi wydarzeniami historycznymi, co oznaczać miało, że pisane były okazjonalnie
przypuszczenie, że Krasicki napisał bajkę (Snycerz) na zamówienie Stanisława Augusta w czasie sejmu 1776, by ugodzić warcholącego hetmana
Ptaszki w klatce - alegoryczna wykładnia losu Polaków po rozbiorze
Morał bajki Krasickiego
wartość bajki stanowi jej morał, smaczny owoc wyłuskany z podłej łupiny (Myszeidos)
Skarb - bajka o znalezionym przez bogacza skarbie i ubogim obserwatorze; w konkluzji biedny staje się bogatym, bez żadnego społecznego uzasadnienia
Chłop i Jowisz - morał odwrotny: ubogi chłop otrzymał propozycję, że dostanie bogactwa i podagrę, na jaką cierpiał bogacz; chłop przystał, ale zdjęty boleścią prosił o przywrócenie dawnego stanu; odpowiedź Jowisza: Z uskutecznieniem Jowisz się nie bawił, / Odjął bogactwa, podagrę zostawił.
Bogacz i żebrak - rozpacz ubogiego zmienia się w radość, gdy tłusty zachorował i pękł z sadła; zalecenie radowania się tym, co się posiada
Pszczoła i szerszeń - pracowita pszczoła odpędza nieproduktywnego szerszenia; zgodnie z etyką ewangeliczną, szerszeń, przyznawszy racje pszczole, odwołuje się do jej poczucia litości
Koncepcja bajek zasadza się na nauczaniu, ale dokonuje się tego metodą dwojaką: negatywną (polega na ukazywaniu niebezpieczeństw, w które popadają bohaterowie na skutek łatwowierności, czy w ogóle z braku doświadczenia) i pozytywną (ukazywanie dobrych stron i korzyści płynących z określonych postaw). Bajki odwołują się do kategorii uczuć kształcących rozumny wybór takich lub innych postaw etycznych.
Etyka mierności: najobszerniejsza grupa bajek, zalecających etykę mierności (aurea mediocritas). Mierność szczęściem jest człowieka; kategoria mierności gwarantuje spokój wewnętrzny, daje poczucie pewności , stabilizacji, wewnętrznej pogody; etyka ta pozwala znosić trudy, niepowodzenia: (Rybka mała i szczupak: rybka martwiła się, że jest za mała, by połknąć robaka, ale gdy na tę przynętę został złowiony szczupak, zrozumiała, że dobrze czasem być i małą)
Poczucie miary: zabieganie o bogactwo przynosi przykrości:
Żółw i mysz - Miej ty sobie pałac, ja mój domek ciasny, / Prawda, nie jest wspaniały - szczupły, ale własny.
Chart i kotka: kotka na wymówki charta, że poluje na marną zdobycz, zareplikowała: Wolę ja mysz dla siebie, niż sarnę dla pana.
Dudek - próby wyniesienia się ponad własny stan kończy się porażką.
Postawa nieufności
Przyjaciele - zawód na uczuciach przyjacielskich; jakiego doznał młody zajączek szukający ratunku wobec zagrożenia życia: wszyscy deklarowali dobre chęci i współczucie, ale nikt nie kwapił się z udzieleniem mu pomocy
Umiejętność przewidywania
Woły krnąbrne - woły nie chciały pracować wiosną i jesienią, za co w zimie same zostały zjedzone, bo w gospodarstwie nie było już jedzenia
Dziecię i ojciec - dziecię połamało z gniewu rózgę, za co dostało kijem
Problem równowagi, harmonii, postawy złotego środka
Ojciec łakomy, syn rozrzutny - Umarli oba z głodu, każdy z nich zasłużył: / Syn, że nadto używał, ojciec, że nie użył.
Etyka „złotego środka” - bliska postawie zdroworozsądkowej: trzeźwość w ocenie sytuacji, umiejętność stosownego określenia własnych potrzeb
Jaś - koniecznie chce dostać się do jeszcze zielonych gruszek; po wielu zabiegach sam uznaje, że jego zabiegi nie przyniosły korzyści; morał: Gdy nie padną trzęsione, nie trzeba rwać gruszek.
Rzepa
Filozof i orator
Postawa hierarchizowania ważności:
Ptaszki w klatce - wolność jest ważniejsza niż wygody
Kałamarz i pióro
Postawa oportunizmu - propozycja wybrnięcia z takich sytuacji, kiedy słabszy znajdzie się w kolizyjnym kontakcie z silniejszym. Rozsądek każe unikać takich zdarzeń: siła jest przed prawem.
Słoń i pszczoła
Jagnię i wilcy
Niedźwiedź i liszka
Lew chory
Wilk i baran
Lew, koza, owca i krowa - tzw. bajka O lwim dziale
Bryła lodu i kryształ - bajka nie ma morału wypowiedzianego wprost, w postaci maksymy; zasada: bądź czym jesteś.
Wizja świata - pesymistyczna, bez szans na zmianę panujących w nim stosunków. Bajki przedstawiają stosunki takimi, jakimi były one we współczesnym Krasickiemu świecie.
Bajka epigramatyczna i bajka narracyjna
Bajki i przypowieści zawierają utwory określone zwyczajowo jako bajki epigramatyczne. Odmienność „bajek nowych” polega na tym, że ich forma podawcza zasadza się na opowiadaniu, stąd przyjęło się określać je jako bajki narracyjne lub fabularne.
Fabularność zakłada jednocześnie udział elementów dynamicznych, konkretnej ciągłej akcji, co pozwala zakwalifikować te utwory również jako bajki akcji. U Krasickiego postulaty: wdzięk, jasność, zwięzłość, precyzja.
Według Krasickiego epigramatyczność właściwa jest bardziej satyrze niż bajce.
Schemat bajki epigramatycznej: 1)morał na początku lub na końcu; 2)bajka rozpoczyna się zdaniem oznajmującym, które informuje o sytuacji; 3)czasem bajka wspiera się na układzie kontrastowym cech przeciwstawnych sobie bohaterów, niesie to zapowiedź konfliktu.
Elementy budowy bajek: synkretyczność i autentyczność, paralelizm, symetria struktur gramatycznych.
Istota bajek narracyjnych - cykl Bajek nowych określa się jako realizację bajki narracyjnej lub lafontainowskiej. Krasicki aprobuje estetyczną harmonię utworów La Fontaine'a: stosowność, dokładność; wpisaną w nie wizję świata: prawdziwość oraz adekwatność językowych środków wypowiedzi wobec oznajmianych treści: prostota, łatwość, wdzięk. Istotę bajek narracyjnych stanowi opis konkretnych perypetii jej bohaterów zmierzający do wyraźnego finału, z którego wynika określona nauka. Akcja bajki narracyjnej przebiega na ogół bez napięć dramatycznych, a losy ich bohaterów zamykają się w ciągu zdobywanych doświadczeń, negatywnych i pozytywnych.
Niektóre bajki nacechowane komizmem sytuacyjnym (np. sytuacja kruka, który traci jadło, oszukany przez lisa - Kruk i lis). Komizm wywołany jest tu przez zabieg ukazania bohaterów w momencie odchodzenia od normy, jaka byłaby właściwa.
Spotykamy także dramatyczność, uzyskiwaną przez narastające zagrożenie życia bohatera, np. w bajce Przyjaciele. Mamy tu ekspozycję narastającego dramatu: od sielankowego obrazka (pasący się zajączek) do zagrożenia ze strony myśliwych i psów. Szczególną funkcję narastania dramatyzmu pełni tu element czasu i przestrzeni: najpierw sygnały (głosy trąb, szczekanie psów), potem ukazują się napastnicy.
Określoną funkcję w Bajkach nowych pełni wiersz. Większość napisana wierszem sylabicznym nieregularnym. Zmienność poszczególnych wersów odgrywa rolę regulatora dynamiki przedstawianej akcji, nadaje ekspresję w wypowiedziach dialogowych. Technika miar krótkich - podstawowa materia rytmiczna, korzystny środek ekspresji dla wypowiedzi retorycznej.
Aforystyka bajek
Tendencja do częstego wykorzystywania formuł o charakterze aforystycznym, nieraz bliskich przysłowiu. Wszędzie tam, gdzie utwór ma pouczać w formie perswazyjnej bądź żartobliwej, często podsumowaniem jest myśl zamknięta w maksymie, aforyzmie, przysłowiu. Krasicki wypisywał fragmenty z różnych autorów, był też autorem cyklu Myśli, będącego zbiorkiem obserwacji w rodzaju mądrości wschodnich.
Aforystyka point - szczególna siła, aforystyka mniej samodzielna, bardziej związana z kontekstem, z którego jest wywiedziona.
Przykłady aforyzmów:
Wszędzie się znajdzie rozum, byle tylko szukać.
Każde drzewo [...] ma swego robaka.
Nie każdemu dał Pan Bóg rodzić się puchaczem.
Nie jest to dobrodziejstwem, co jest z cudzą szkodą.
Na ogól mają postać zdań orzekających i wynikają jako bezpośrednia nauka z sytuacji lub fabuły bajki, są krótkim bezosobowym podsumowaniem zawartości, z rzadka tylko przybierając postać rady na wysokim stopniu uogólnienia.
Indywidualne odmiany artystyczne bajek
Forma podawcza bajek - zasadniczo relacja 3-osobowa z zachowaniem obiektywizującego dystansu nadawcy wobec przedstawianych spraw.
Emocjonalnie nacechowany sąd ujawnionego nadawcy ma charakter żartu (np. Małżeństwo, Skąpy)
Człowiek i zdrowie - dotyczy kompetencji zawodowych; upersonifikowane zdrowie ucieka zewsząd, gdzie pojawia się lekarz; pointa: Gdzie idziesz? Tam, gdzie ty nie chodzisz.
Teksty
Pierwszy cykl bajek - Bajki i przypowieści - opublikowany został 1779r., drugie wydanie - Warszawa 1800 r. (Michał Gröll)
WŁAŚCIWA TREŚĆ BAJEK
Lew, koza, owca i krowa - bajka o tzw. lwim dziale; lew w towarzystwie zwierząt wyrusza na polowanie, złapali jelenia, lwu dostała się cała zdobycz (bo się mnie boicie, a ja się nie boję).
Abuzei i Tair - o zmienności losu: syn ma jutro pojąć żonę sułtana i wyjechać na polowanie, niestety sułtan odmówił córki i cały dzień deszcz padał
Żaby i bocian - żaby prosiły Jowisza o pana-króla, nie zadowolił ich pieniek, czy bocian; Jowisz: Pogardzając zbyt dogodnym stanem, Skakałyście na pieniek - skaczcież przed bocianem.
Lis i wilk - lis wpadł w jamę, wilk okazał mu żal i politowanie: Zgrzeszyłeś, panie lisie, trzeba pokutować.
Matedory (Chapanka) - odczytywana jako epigramat na A. Ponińskiego
Snycerz i statua - epigramat na K. Branickiego, hetmana wielkiego koronnego; snycerz rzeźbił z bryły statuę Herkulesa, który chciał osiąść dom cały; snycerz zląkł się, uciął mu ręce i nogi, kloc został się klocem.
Ptaszki w klatce - bajka o czyżykach, w klatce: młodym i starym; młody urodził się w klatce, więc jest mu wygodnie, stary pamięta wolność, więc płacze.
Sąsiedztwo - głóg zagłuszył zboże: Szczęśliwy, kto z równymi o granicę siedzi! / Zły głód, wojna, powietrze, gorsi źli sąsiedzi!
Skarb - ubogi człowiek widzi, jak bogaty znalazł skarb, bluźni więc na Opatrzność; jednak bogacz, ponieważ wiele dźwigał, zmarł; morał: nie należy zazdrościć.
Chłop i Jowisz - morał odwrotny: chłop zazdrości panu złota, więc zuchwale narzeka na Jowisz; ten dał mu więc wybór: da mu bogactwa, a wraz z nimi podagrę; chłop zgodził się, ale zdjęty chorobą prosił Jowisza, by zabrał chorobę, a zostawił złoto; odpowiedź Jowisza: Z uskutecznieniem Jowisz się nie bawił, / Odjął bogactwo, podagrę zostawił.
Bogacz i żebrak - żebrak zazdrościł bogatemu, który umarł z przejedzenia.
Pszczoła i szerszeń - pszczoła pracowita odpędza szerszenia, ten bierze ją na litość.
Rybka mała i szczupak - rybka, widząc w wodzie robaka, żałuje, że nie może go połknąć, połknął go jednak szczupak, a razem z nim i haczyk; rybka: Dobrze to czasem być i małą.
Żółw i mysz - mysz żałuje żółwia, że siedzi w niewygodnej skorupie; żółw: Miej ty sobie pałace, ja mój domek ciasny; Prawda, nie jest wspaniały - szczupły, ale własny.
Chart i kotka - chart widząc, jak kotka je mysz, wymawiał jej podły gust; kotka: Wolę ja mysz dla siebie, niż sarnę dla pana.
Dudek - dudek wystroił się w pióra pawia: Kiedyś stworzon na dudka, bądź dudkiem, nieboże.
Przyjaciele - zajączek żyje w zgodzie ze zwierzętami, jest grzeczny, miły, więc wszyscy go lubią; gdy życie zajączka jest zagrożone, nikt nie chce mu udzielić pomocy.
Woły krnąbrne - woły nie chciały wiosną chodzić w jarzmie, jesienią nie woziły zboża do stodoły, dlatego zimą, gdy nie było chleba, gospodarz je zjadł.
Dziecię i ojciec - ojciec bił dziecko rózgą, bo się nie uczyło; dziecko ze złością spaliło rózgę, więc gdy innym razem zasłużyło na karę, dostało kijem.
Ojciec łakomy, syn rozrzutny - zbytek kończy się przykrym doświadczeniem: obaj umarli z głodu: syn - bo nadto używał, ojciec - nie użył.
Jaś - należy słuchać starszych: ojciec każe Jasiowi trząść drzewem, aż gruszki spadną, a Jaś rzuca klocem.
Rzepa - spór kulawego, głuchego, starego i ślepego o rzepę; tak samo każdy chce zarobić, gdy chodzi o zysk, ale jak najmniejszym kosztem: Gdy o zysk idzie, chcemy zarobić, A kiedy na zysk, nikt nie chce robić.
Filozof i orator - filozof dyskutował z oratorem o pierwszeństwie; chłop ma ich sądzić, co mu się bardziej podoba: wymyślanie nowej rzeczy czy kształcenie i określanie rzeczy wymyślonej; chłop: My się na tym prostacy nie znamy / Wolałbym jednak obraz, aniżeli ramy.
Kałamarz i pióro - kałamarz prowadzi spór z piórem o to, kto z nich jest autorem świeżo napisanej książki; nadszedł autor prawdziwy: Wielu takich na świecie piór i kałamarzów.
Słoń i pszczoła - Niech się nigdy słaby na mocnych nie dąsa; pszczoła chciała ukarać słania, że na nią nie zwraca uwagi, gdy go zaczęła żądlić, zginęła.
Jagnię i wilcy - Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie; dwóch wilków znalazło jagnię w lesie, zjedli je, bo smaczne i słabe.
Niedźwiedź i liszka - niedźwiedź opowiada nudne bajki, wilk gniewa się na liszkę, że go chwali; liszka: Mnie idzie o ochronę skóry: Niezgrabną ma wymowę, lecz ostre pazury.
Lew chory - lew choruje na niestrawność, rada lisa: podjeść sobie; Komu post miły, niech gryzie śledzia, Pan zje niedźwiedzia.
Wilk i baran - spragnieni przyszli się napić do strumienia: najpierw wilk, za nim baran; wilk zjadł barana: Kiedy przemoc do niecnoty zajdzie, Grzech się uświątobliwi i przyczyna znajdzie.