Europejskie modele społeczno-gospodarcze

Ekonomiści od dawna zajmowali się teoretycznymi rozważaniami na temat źródeł zamożności społeczeństw i próbowali, przez różne zarządzenia monarchy (lub państwa), pobudzać rozwój gospodarczy. W ten sposób teorie merkantylizmu, fizjokratyzmu, liberalizmu gospodarczego, protekcjonizmu, interwencjonizmu państwowego wpływały na możliwości działania jednostek i drogi rozwoju różnych krajów. Zmiana dominujących poglądów ekonomicznych miała wpływ również na politykę, np. na stosunek do kolonii (po 1870 rywalizacja o nie).

Najbardziej popularny do dzisiaj model stadiów rozwoju społeczeństwa, ogłosił w 1859 niem. ekonomista Karol Marks. Marks uznał, że istnieje zależność między warunkami bytowania społeczeństwa a jego świadomością — to „byt określa świadomość”. Poglądy ludzi, instytucje społeczne, zmiany polityczne, ideologiczne i kulturalne (nadbudowa) zależą od poziomu materialnego bytu społeczeństwa i stosunków produkcji (baza); raz ukształtowana nadbudowa oddziałuje zwrotnie na poziom życia materialnego ludzi.

Podstawową cechą charakteryzującą społeczeństwo jest typ państwa, zwany też formacją społeczno-ekonomiczną 
. Istnieje 5 typów państw:

— wspólnota pierwotna,

— państwo niewolnicze,

— państwo feudalne,

— państwo kapitalistyczne,

— państwo socjalistyczne.

W państwach niewolniczym, feudalnym i kapitalistycznym istnieją przeciwstawne sobie (antagonistyczne) klasy społeczne, pracowników (niewolników, chłopów, robotników) i właścicieli środków produkcji (właścicieli niewolników, właścicieli ziemi, właścicieli fabryk). Grupy i klasy społeczne dążą do dominacji przez zawłaszczanie środków produkcji, dlatego czynnikiem dynamizującym dzieje jest walka klas, a mechanizmem przejścia do następnej, wyższej formacji jest rewolucja. To powstania niewolników obaliły państwo niewolnicze, rewolucja burżuazyjna obaliła państwo feudalne, a rewolucja proletariacka — obali państwo kapitalistyczne. Socjalizm, faza pełnej równości ludzi, będzie ostatnim stadium rozwoju ludzkości.

W życiu społeczeństw obowiązują, wg Marksa, prawa: 1) postępującego rozwoju sił wytwórczych (narzędzi produkcji i umiejętności człowieka); 2) koniecznej zgodności stosunków produkcji (czyli stosunków międzyludzkich powstających w czasie pracy i stosunków własności wpływających na podział zysków) z charakterem sił wytwórczych; 3) koniecznej zgodności nadbudowy (ustroju, ideologii) z bazą ekonomiczną (poziomem bytu materialnego społeczeństwa).

Już założenia koncepcji Marksa budziły wątpliwości — np. kwestia, czy rewolucja jest jedyną drogą postępu. Teoretyczne przewidywania nie sprawdziły się w życiu — rewolucja robotnicza wybuchła nie w najbardziej rozwiniętym państwie kapitalistycznym, ale w półfeudalnej jeszcze Rosji. Mimo to koncepcja przyjęta — z pewnymi modyfikacjami — przez przywódców państwa radzieckiego, stała się oficjalną i jedyną teorią rozwoju społeczeństw obowiązującą w „krajach demokracji ludowej”. Dyskutowano jedynie szczegóły teorii — np. cezury między formacjami.

Natomiast amerykański ekonomista Walt Rostow uważa (1960), że cywilizacja ludzka rozwija się od społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa nowoczesnego. W procesie tym można wyróżnić 5 stadiów:

— społeczeństwo tradycyjne — w rolnictwie zatrudnienie znajduje ok. 75% społeczeństwa; istnieje niska wydajność pracy; społeczeństwo jest zhierarchizowane, władzę sprawują właściciele ziemscy;

— społeczeństwo przejściowe — powstają podstawy wzrostu gospodarczego; następują zmiany techniki produkcji i struktury społecznej, systemu politycznego, hierarchii wartości;

— start gospodarczy — pojawia się bodziec (wydarzenie polityczne lub innowacja techniczna) uruchamiający gwałtowny rozwój;

— społeczeństwo dojrzałości — gospodarka jest zdolna do produkowania prawie wszystkiego;

— społeczeństwo masowej konsumpcji — gospodarka może produkować wszystko co chce.

Rostow twierdził, że w procesach gospodarczych wielkie znaczenie mają czynniki pozaekonomiczne, a proces wzrostu nie musi byś ciągły (jak chciał Marks).

Teoria Rostowa znajduje zastosowanie w analizie rozwoju pojedynczych krajów, jednak trudno zastosować ją w odniesieniu do dziejów rozwoju gospodarczego kontynentów.

Z kolei Francuz, Andrè Piettre, zaproponował w 1969 podział dziejów ludzkości na 3 etapy:

— epokę tradycyjną — gospodarki uzależnionej, podporządkowanej obyczajom i zwyczajom, tradycji, porządkowi religijnemu i politycznemu;

— epokę wolności — gospodarki niezależnej, faworyzowania prywatnej inicjatywy i przedsiębiorczości, wyzyskiwania słabszych (liberalizmu i indywidualizmu oraz pełnej gospodarczej niezależności);

— epokę etatyzmu i techniki — gospodarki kierowanej, poddanej wpływom państwa (kapitalizmu kierowanego lub ideologii kolektywizmu-socjalizmu). 

---