BŁĘDY WYCHOWAWCZE
Aby zrozumieć, czym jest błąd wychowawczy należy zapoznać się z definicją procesu wychowawczego.
Proces wychowawczy według Antoniny Guryckiej to dynamiczna struktura stworzona z czterech czynników:
Cel wychowawczy
Sytuacje wychowawcze, które organizowane są przez nauczyciela
Doświadczenia jakie zdobywa wychowanek aktywnie uczestnicząc w procesie wychowawczym
Zmiany zachodzące w osobowości wychowanka pod wpływem zdobytych doświadczeń
Trzy kategorie oddziaływań wychowawczych ze względu na ich skutek:
Wychowanie skuteczne - gdy cel wychowawczy został osiągnięty, w wyniku zorganizowanych sytuacji dziecko zdobyło pożądane doświadczenie.
Wychowanie nieskuteczne - gdy wychowanek pomimo podjętych sytuacji wychowawczych nie zdobył zamierzonego doświadczenia.
Wychowanie błędne - gdy dziecko zdobywa niekorzystne dla rozwoju doświadczenia.
Błąd wychowawczy jest zachodzącym w toku interakcji między wychowawcą a wychowankiem doświadczeniem przez wychowanka wadliwego funkcjonowania społecznego, pozbawienia go wiary w siebie, wywoływania czy utrwalania w nim poczucia krzywdy, niesprawiedliwości lub wćwiczania go do bierności, posłuszeństwa. Jest to takie zdarzenie w życiu wychowanka, które niesie ze sobą skutki niekorzystne dla jego rozwoju, a więc szkodliwe. (B. Śliwerski).
To takie zachowanie wychowawcy, które stanowi realną przyczynę (lub ryzyko) powstania szkodliwych dla rozwoju wychowanka skutków (A. Gurycka „Błąd w wychowaniu” Warszawa 1990).
KLASYFIKACJA BŁĘDÓW WYCHOWAWCZYCH
Rozpatrując zachowania wychowawców, ze względu na stosunek do dziecka wymienić można trzy dwubiegunowe kryteria błędów wychowawczych:
Błędy wychowawcze „lód” - Błędy „zimne” :
hamowanie aktywności dziecka,
rygoryzm,
agresja,
obojętność.
Błędy wychowawcze „żar” - Błędy „ciepłe”:
idealizacja dziecka,
zastępowanie (wyręczanie),
uleganie dziecku (bezradność),
eksponowanie siebie.
Błędy nadmiernej koncentracji na dziecku :
zastępowanie (wyręczanie),
idealizacja,
rygoryzm,
agresja.
Błędy nadmiernej koncentracji na sobie :
hamowanie aktywności dziecka,
obojętność,
uleganie dziecku (bezradność),
eksponowanie siebie.
Błędy związane z zadaniami dziecka - Przecenianie zadań dziecka :
zastępowanie (wyręczanie),
idealizacja dziecka (oraz jego zadań),
rygoryzm,
agresja.
Błędy związane z zadaniami dziecka - Niedocenianie zadań dziecka :
obojętność,
hamowanie aktywności,
eksponowanie siebie,
uleganie (bezradność).
Błędy niekonsekwencji - współwystępowanie w trakcie jednej sytuacji wychowawczej różnych błędów.
Pomiędzy przedstawionymi kryteriami powinien znaleźć się racjonalny środek, zrównoważenie, „umiar”.
„Umiar”: „ … pozbawione błędów zadanie wychowawcy to takie, poprzez które w sposób zrównoważony traktuje on siebie i partnera interakcji, jego zadania oraz panuje nad krańcowymi emocjami w stosunku do dziecka” (A. Gurycka „Błąd w wychowaniu” Warszawa 1990)
Klucz Obserwacyjny do Identyfikacji Błędnych Zachowań Wychowawcy:
Opracowany przez Antoninę Gurycką Klucz służy do tego, aby ujawnić błędy w wychowaniu, które występują w sytuacjach wychowawczych. Opiera się on na koncepcji dziewięciu błędów wychowawczych, czyli na jakości interakcji między nauczycielem a dzieckiem.
Analiza działań wychowawcy może pomóc przewidzieć skutki tego działania na osobowość i zachowanie dziecka.
Rygoryzm:
Wychowawca formułuje wymagania, polecenia, zakazy.
Sprawdza, drobiazgowo kontroluje wymagania, polecenia, zakazy.
Formułuje oceny negatywne.
Agresja:
Nauczyciel atakuje słownie, obraża, poniża, kpi, krzyczy, wyraża lekceważenie.\
Atakuje fizycznie, uderza, bije, szturcha, przymusza do określonej pozycji (klęczenie).
Atakuje symbolicznie poprzez obraźliwe gesty, ironię, ostre kary.
Hamowanie aktywności:
Nauczyciel przerywa aktywność dziecka innymi poleceniami, zadaniami.
Włącza się w aktywność dziecka, przeszkadza, odbiera odwagę, krytykuje, wprowadza modyfikacje bez zgody dziecka, przejmuje czynności dziecka bez powodu i uzasadnienia.
Zakazuje wykonywania przez dziecko aktywności bez uzasadnienia lub z uzasadnieniem ograniczającym.
Obojętność:
Nauczyciel nie nawiązuje kontaktu z uczniem, jest obok dziecka, okazuje brak zainteresowania dzieckiem werbalnie i mimicznie.
Nie reaguje na próby nawiązania kontaktu przez dziecko (nie odpowiada na pytania, nie słucha, zajmuje się czymś innym).
Jest bierny wobec próśb i potrzeb dziecka.
Eksponowanie siebie :
Nauczyciel absorbuje dziecko swoimi sprawami i problemami w nieadekwatnych sytuacjach, demonstruje humory, urazy obraża się.
Chwali się swoimi sukcesami, wywyższa się.
Domaga się względów, egzekwuje swoje prawa.
Uległość :
Nauczyciel spełnia zachcianki dziecka.
Obniża a nawet rezygnuje z wymagań stawianych dziecku wobec jego nalegań, napotkanych trudności.
Demonstruje bezradność wobec dziecka werbalnie lub fizycznie (płacze, skarży się).
Zastępowanie :
Wychowawca wykonuje zadania za dziecko (wyręcza je)
Pozbawia dziecko możliwości decydowania o podjęciu działań własnych tłumacząc to zmęczeniem, trudnością zadania, słabością dziecka, jego dobrem.
Proponuje dziecku zastępowanie go w różnych czynnościach, motywując to jego dobrem, czasem na
zabawę i naukę.
Idealizacja dziecka :
Wychowawca podkreśla słowem i zachowaniem szczególne walory i możliwości dziecka.
Wnika w narzucający się sposób w szczegóły poczynań dziecka, jego sytuację.
Sprawy dziecka wyzwalają nadmierną aktywność wychowawcy (niesienie pomocy, troska, uwypuklanie ważności spraw dziecka).
Błędy popełniane przez rodziców:
Rodzice nie mówią dzieciom (lub mówią zbyt rzadko), że są mądre, kochane, piękne, nie mówią wprost, że je kochają.
Natomiast krytyczne uwagi przekazywane są dzieciom szybko i chętnie.
Rodzice nie oglądają z dziećmi bajek, włączają telewizor, DVD pozostawiają dziecko
samo sobie.
Rodzice nie potrafią słuchać dzieci.
Często są nie konsekwentni, ulegają dzieciom.
Rodzice wyręczają swoje dzieci często z myślą „zrobię to szybciej, lepiej”.
Rodzice stosują nie adekwatne kary do czynów dziecka.
Traktują dziecko jak „dziecko a nie człowieka”, nikt nie liczy się ze zdaniem malucha, dorasta one w przekonaniu, że jest mało ważne, nikt się z nim nie liczy.
Hamują naturalną radość życia i ciekawość świata.
Zadania wychowawcy. Wychowawca powinien :
unikać sytuacji, które mogą wywołać niekorzystny wpływ na doświadczenia wychowanka.
nie dopuścić do zaburzeń, lub zerwania interakcji między nim a wychowankiem.
Skutki błędów wychowawczych. Antonina Gurycka wyróżnia:
Skutki doraźne - dotyczą zerwanej lub zaburzonej interakcji, oraz negatywnej oceny zdarzenia przez wychowanka, powodują przeniesienie ocen i zachowań na inne sytuacje wychowawcze lub życiowe.
Skutki odległe w czasie - wywołują negatywne zmiany osobowości oraz jej zaburzenie.
Dlaczego popełniamy błędy?
Wychowawca zazwyczaj popełnia błędy nieświadomie. Czynniki które powodują
błędy wychowawcze to:
Właściwości osobowościowe (głównie stosunek do ludzi).
Postawy wychowawcze i czynniki sytuacyjne (np opór wychowanka, brak czasu).