EDUKACJA JĘZYKOWO LITERACKA Z METODYKĄ WYKŁAD 9

SŁOWOTWÓRSTWO

SŁOWOTWÓRSTWO

Zajmuje się tworzeniem i budowa wyrazow. Wyrazy od torych tworzony jest wyraz to wyraz podstawowy a utworzone od nich wyrazy to wyrazy pochodne.

Powstawanie wyrazow:

Wyraz pochodny/derywat/=podstawa słowotworcza + formant

Podstawa słowotworcza - to czesc wyrazu pochodnego przejeta z wyrazu podstawowego. Najczęściej jest to wyraz podstawa bez końcówki fleksyjnej.

np. dom ek ksiazk owy

Formant -to czastka która dodaje się do podstawy słowotwórczej w celu utworzenie nowego wyrazu/czyli wyrazu pochodnego/

Np. domek

Ksiazkowy

Przykłady wyrazów pochodnych i wyrazow podstawowych

Wyraz pochodny /formant Wyraz podstawowy

• Karierowicz - formant kariera

• Lutownica lutować- odrzuca się

• Nadczłowiek -f.nadprzyrostkowy człowiek

• Narekawnik na rekawie

Derywacja słowotwórcza - w jaki sposób powstały wyrazy

Tworzenie wyrazów przez:

• Dodanie do podstawy słowotwórczej przedrostka

Np. pra + dawny = pradawny

• Dodanie do podstawy słowotwórczej przyrostka

Np. dziennikar + stwo = dziennikarstwo

• Połaczenie podstawy słowotwórczej miedzyrostkiem -o-y-i-

Np. powiesć + o+ pisarz=powieściopisarz

• Odrzucenie zakończenia wyrazu podstawowego/derywacja ujemna/

Np. dźwigać + Ø = dźwig /Ø-oznacza formant zerowy /

Wyrazy pochodne majace jedna podstawe słowotworcza

Wyrazy pochodne wyraz podstawowy przykłady

• Czasownki czasownik przepisac /od pisac/

Rzeczownik postawa/postawic/

Przymiotnk siwieć /od siwy/

Liczebnik troic się/ od trzy/

• Rzeczownik czasownik chodzenie/od chodzic/

Rzeczownik pianista/pianino/

Wyrażenie przyimkowe przylaszczka/przy lesie/

Przymiotnik wysokośc/wysoki/

Zaimek ilość/ile/

Liczebnik trojka/troje/

• Przymiotnik czasownik kruchy/kruszyc/

Rzeczownik łaciaty /łata/

Wyrażenie przyimkowe narozny /na rogu/

Przymiotnik przepiekny/piekny/

Prxysłowek dzisiejszy/dzisiaj/

• Przysłówek Przymiotnik grzecznie/grzeczny/

• Liczebnik porządkowy piat /piec

Liczebniki głowne

• Liczebnik zbiorowy dwanaścioro/dwanaście

Rodzaje formantów :

• Formant przedrostkowy -formant występujący przed podstawa słowotworcza

Np. arcymistrz

Nadwaga

Niemodny

• Formant przyrostkowy - formant wystepujacypo podstawie słowotwórczej

Np. ksiazka

Żelazny

Kratować

• Formant miedzyrostkowy- formant występujący w złożeniach miezy 2 postawami słowotwórczymi

Np. żyw o płot

Łam i głowka

Cudz y słow

• Formant ujemy- skrocenie podstawy o pewien segment zwłaszcza zakończenie

Np. czołg Ø od czołgać

Pała Ø-pałka

Analiza słowotwórcza wyrazu:

Polega na:

• Znalezieniu wyrazu pochodnego podstawy jego znaczenia

• Wydzieleniu podstawy alowotworczej i formantu

• Określeniu ewentualnych boczności w podstawie słowtworczej

Przykład

dom ek- formant /nie piszemy/

podstawa

slowotworcza

Oboczności w podstawie słowotwórczej

1. Oboczność spółgłoskowa

• Wymiana spółgłosek miękkich

b d k m n p s t w z

b' dź k' m' n' p' s' ć w' ź

np. grzyb: grzybiarz

rada: radzić

pieklo:piekielny

jarzmo: ujarzmić

balon: balonik

sklep: sklepik

kosa: kos

światło: świecić

trawa : trawiasty

koza : kozioł

• Wymiana na funkcjonalne historycznie miekko

c ch dz g ł r

cz sz ż ż cz l rz

np. kaplica:kapliczka

śmiech: smieszny

pieniadz : spieniężyć

pierog: pierożek

miara: mierzyć

upał: upalny

miara: mierzyć

2. oboczności samogłoskowe

• jakościowa wymiana głosek

a ą o ó ó

e ę l e o

np. las :leśny

dąb : dębowy

anioł : anielski

RODZINA WYRAZÓW

Tworzą wyrazy pokrewne, które pochodza od wyrazow rdzennych tj: dzienik dziennikarz dniówka dzienny.

Wyrazy pokrewne: to te które pochodza od wspolnego przodka zwanego wyrazem nie podzielnym słowotwórczo lub rdzennym.

Wyraz rdzenny: dzień

Rodzina wyrazów -definicja:

To zbior wyrazow majacych ten sam rdzeń. W skład wchodza rozne czesci mowy ;czasowniki rzeczowniki, przymiotniki, przysłówki, ale wyrazem od którego pochodzi cala rodzina jest najczęściej czasownik lub rzeczownik

Do mal owac do mal owanie

Np. malowac - wyraz rdzenny

----- wy mal owac ----wy mal owanie

- tak zaznaczamy wspólna część dla wszystkich wyrazow

Graficzne wyróżnienia rodziny wyrazów

Np. do pis yw׀anie - przyrostek

׀ I I

Przedrostek rdzeń przyrostek

Podstawa słowotworcza

Wyrazy złożone

SA to wyrazy utworzone z połaczenia innych wyrazow

I wyraz podstawowy + II wyraz podstawowy = wyraz złożony

Typy wyrazów złożonych

• zestawienia polaczenia 2 lub wiecej samodzielnych wyrazow tworzące jedna nazwe

np. konik polny babie lato

• zrost- wyraz powstały ze zrośniecia się 2 lub wiecej wyrazow

np. mysikonik swawola wniebowzięcie karygodny widzimisie

• złożenie- wyraz utworzony z połączenia 2 rdzenów miedzyzrostowych -o-i-y-

np. samochód pracodawca życiodajny

Skrótowiec-definicja

Wyraz utworzony z 1 liter lub pierwszych sylab nazw kilkuwyrazowych np. nazw instytucji

Np. PKP PAN Cepelia

Skrót- definicja

Jest to polacznie kliku liter odczytywanych zawsze jako cały wyraz

Np. prof. Inż. Sp. Zo.o

NEOLOGIZMY

To nowe wyrazy lub zwroty w danym jezyku

Rodzaje neologizmów:

• slowotwórcza - nowo powstały wyraz utworzony poprzez dodanie formantu do wyrazu już istniejącego

np. wieżowiec/od wieży +owiec/

programista/od program+ ista/

czołg/od czołgac + Ø/

• znaczeniowy

np. szpilki /wysokie obcasy/

---