Podstawowe zasady interpunkcji: przecinek
Przecinek stawiamy:
1. Oddzielając elementy wyliczania:
- Lubię lizaki, jabłka, cukierki, gruszki i banany.
- Mam ładną, mądrą dziewczynę.
2. Wyodrębniając wyrazy i zdania wtrącone, np.:
- Nie umiem, niestety, pisać na maszynie.
- Komputer, który ostatnio kupiłem, był bardzo drogi.
3. Między zdaniami składowymi w zdaniu złożonym, np.:
- Padał śnieg, wiał wiatr, więc poszliśmy na sanki. Wiem, że to kiepska pora.
4. Przed spójnikami zestawionymi (połączonymi spójnikami z partykułami, przysłówkami, innymi spójnikami), np.:
- Sprzedał to, mimo że go nikt nie prosił.
- Nie pójdę, tym bardziej że jestem chory.
5. Oddzielając imiesłowowy równoważnik zdania, bez względu na to, czy występujący w nim imiesłów przysłówkowy ma dodatkowe określenie, czy też nie, np.:
- Marek, biegnąc chodnikiem, skręcił nogę. Biegł, kulejąc.
- Umywszy deskorolkę, Adam poszedł biegać.
Przecinka nie stawiamy:
1. Przed spójnikami: i, oraz, tudzież, a, albo, lub, bądź, czy, ani, ni, np.:
- Pójdę pograć do Adama albo pooglądam telewizję.
- Nie lubię hamburgerów ani frytek.
ALE jeśli spójniki te są powtórzone, stawiamy przed nimi przecinek, np.:
- Lubię i jagody, i poziomki. Nie zagrałem ani na flecie, ani na trąbce.
2. Wewnątrz spójników zestawionych (jak mimo że, dlatego że, zwłaszcza gdy itp.), np.:
- Poszedł tam, mimo iż nie został zaproszony.
Nie zdała, dlatego że się nie uczyła.
Zasady poprawnej interpunkcji
W nawiasach kwadratowych [] umieszczono przykłady.
PRZECINEK
Nieoddzielanie wyrazów stanowiących związek składniowy
Zasada ogólna: nie powinno się oddzielać wyrazów stanowiących związek składniowy.
nie powinno się oddzielać:
- podmiotu (i grupy podmiotu) od orzeczenia (i grupy orzeczenia);
- przydawki od określanego rzeczownika;
- okolicznika i dopełnienia od określanych nimi wyrazów;
nie stosuje się przecinka przed wyrazem to stanowiącym łącznik w orzeczeniu imiennym;
pojedynczych okoliczników nie oddziela się od innych członów zdania [Jak okiem sięgnąć ciągnęły się faliste wzgórza. Przypominała sobie wszystko jak przez sen.];
wyrażeń wprowadzanych wyrazem jako nie oddziela się przecinkami, gdy wyraz ten znaczy: "w charakterze", "w roli", "pod danym względem" [Pojechał do Krakowa jako poseł.];
nie jest potrzebny przecinek przy zwrocie imiesłowowym, jeżeli imiesłów nie ma określeń [Jadąc czytałem książki. Powstawszy przemówił do zgromadzonych.];
nie rozdziela się przecinkami okoliczników niejednorodnych (miejsca i celu, miejsca i czasu itp.) [Mieli się spotkać wieczorem w teatrze.];
nie rozdziela się przecinkami okoliczników jednorodnych wyznaczających wspólnie to samo miejsce, tą samą porę itd. [Co roku o tej porze padają tam obfite deszcze.];
nie oddziela się od wyrazu określanego przydawek integralnych (wyodrębniających), tzn. stanowiących z wyrazem określanym ścisły związek składniowy i wyznaczających zakres tego wyrazu [Niewolnicy obdarzeni wolnością stawali się wyzwoleńcami. Z roku na rok mamy coraz więcej ludzi cierpiących na alergię.];
nie oddziela się przecinkiem przydawki stojącej przed wyrazem określanym [Przedstawiony przez dyrektora projekt przyjęto jednomyślnie.];
Niestosowanie przecinka w obrębie grup wyrazów przed niektórymi spójnikami w obrębie grup wyrazów nie umieszcza się przecinka przed spójnikami łącznymi, rozłącznymi i wyłączającymi:
i, oraz, tudzież, lub, albo, czy, ani, ni;
w obrębie grupy wyrazów nie umieszcza się przecinka przed a łącznym;
nie stawia się przecinka w zwrotach typu: to a to, ten a ten, tyle a tyle, tam a tam itd.;
Rodzaje części zdania oddzielanych przecinkiem
przecinkiem oddzielamy człony wyliczane bezspójnikowo; mogą to być grupy podmiotów, dopełnień, jednorodnych okoliczników, jednorodnych przydawek czy orzeczników [Z góry dochodziły odgłosy szmerów, pisków, trzasków.];
rozdziela się przecinkiem przydawki równorzędne, tj. takie, które odnoszą się do wyrazu określanego niezależnie jedna od drugiej [Młody, wysoki, barczysty mężczyzna wszedł do pokoju. Była to stara rudera bez drzwi, bez okien, z dziurawym dachem.];
nie rozdziela się przydawek nierównorzędnych, tzn. takich, z których jedna określa grupę złożoną z wyrazu określanego i drugiej przydawki [Pierwszy powojenny spis ludności przeprowadzono w lutym 1946 r.];
przecinek występuje w takich połączeniach jak: tuż, tuż; ani mru, mru (ale bywa często zastępowany przez łącznik);
przed powtórzonymi spójnikami: i, albo, bądź, czy, to, ani, ni stawia się przecinek [Nie pomogły ani autorytet, ani siła.];
podobnie w wyrażeniach: ni stąd, ni zowąd; ni widu, ni słychu; ni to, ni owo; ni z tego, ni z owego występuje przecinek;
zwykle umieszcza się przecinek w porównaniach paralelnych: zarówno..., jak...; równie..., jak...; tak..., jak...;
oddziela się od wyrazu określanego przydawkę dopowiadającą, tzn. przydawkę, która następuje po wyrazie określanym i stanowi jego dodatkowe objaśnienie, przy czym przydawka ta nie wyznacza zakresu, lecz rozwija treść wyrazu, którego zakres jest już wyznaczony lub wiadomy [Weszła nowa osoba, przystojna i młoda.];
umieszcza się przecinek przed wyrazem jak wprowadzającym wyliczenie lub wyszczególnienie przykładowe, dopowiadane po zapowiedzi ogólnej [Z masy drzewnej uzyskuje się różne artykuły przemysłowe, jak papier, celulozę, farby, olejki, garbniki, esencję octową, wyroby żywiczne i wiele innych.];
ponieważ wyrażenia typu: i to, a nawet, ani też, lub raczej mają charakter dopowiedzeń, oddziela się je przecinkami [Nieco dalej znajduje się wielki ogród, czy raczej park.];
przed wyrazami i wyrażeniami typu: na przykład, mianowicie, zwłaszcza, przede wszystkim itp. umieszcza się przecinek, jeśli uwydatniają jakiś szczegół w poprzednim członie zdania ogólniej zapowiedziany [Przyjedź za 10 dni, mianowicie siedemnastego.];
wyrażenia wprowadzane przez: czyli, to jest, to znaczy, na przykład itp. mają charakter dopowiedzeń, dlatego oddziela się je przecinkami [Prezydentowi przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej, tzn. prawo zgłaszania projektów ustaw.];
Przecinek oddzielający zdania
Zdania współrzędne nie wymagające oddzielenia
zdań współrzędnych spójnikowych nie rozdziela się przecinkiem, gdy są połączone spójnikami i, oraz, tudzież, lub, albo, bądź, czy, ani, ni;
dotyczy to też partykuły pytanej czy zastosowanej w pytaniu rozłącznym [Idziesz do kina czy zostajesz w domu?];
nie stosuje się przecinka przed (że... i że..., gdy... albo gdy... itp.) [Pisał, że zostaje na Śląsku i że obejmuje pracę w kopalni.];
Zdania współrzędne wymagające oddzielenia
Zdania (i równoważniki zdań) mające charakter dopowiedzeń umieszcza się przecinek przed zdaniami (i równoważnikami zdań) mającymi charakter dopowiedzeniowych uzupełnień, które zaczynają się często od połączeń: lub lepiej, lub nawet, albo raczej, ani też, ani nawet, czy może itp. [Małgorzata jest osobą zdolną, czy też po prostu ma szczęście.];
Powtarzanie spójników równorzędności między zdaniami i równoważnikami zdań gdy spójniki: i, albo, ani, bądź, czy, to powtarzają się na czele zdań współrzędnych (bądź same, bądź w połączeniach: bądź to..., czy to..., czy też..., już to...), przed powtórzonym spójnikiem umieszcza się przecinek [Wieczorny powiew to zwijał, to rozwijał barwne płótna. Nikt nie wie, czy to była pomyłka, czy też przemyślane działanie.];
przed spójnikami przeciwstawnymi (a, ale, lecz , tylko (w znaczeniu lecz), jednak, zaś, natomiast, atoli, wszelako, wszakże), wynikowymi (więc, zatem, tedy, toteż, to) i synonimicznymi (czyli (oraz wyrażeniami: to jest, to znaczy)) zasadę stanowi umieszczanie przecinka [Dążyłem w tę samą stronę, więc nie traciłem ich z oczu.];
przed zdaniami i równoważnikami zdań zaczynającymi się spójnikiem a stosuje się przecinek bez względu na to, czy spójnik ten ma charakter przeciwstawny, czy łączny [Ona poszła w jedną, a on w drugą stronę.];
Spójnik "i" w zastosowaniu wynikowym
dopuszczalne jest użycie przecinka przed spójnikiem i wtedy, gdy nie ma on charakteru czysto łącznego, lecz raczej wynikowy (w takich wypadkach zwykle podmioty zdań łączonych spójnikiem i są różne) [Sieć nylonowa jest zupełnie niewidoczna, i ryby łatwo w nią wpadają.];
Zdania (i równoważniki zdań) współrzędne bezspójnikowe
zdania (i równoważniki zdań) współrzędne zestawione bezspójnikowo rozdziela się przecinkiem [Ludziska wychodzą z biur i sklepów, wracają do domów, spacerują po ulicy, zajmują wszystkie kawiarnie.];
utarł się zwyczaj pomijania przecinka w następujących wyrażeniach zawierających bezspójnikowe połączenie członów równorzędnych: chcąc nie chcąc, rad nierad, na chybił trafił, bij zabij;
Zdania podrzędne zaczynają się od następujących wyrazów (spójników i zaimków):
by, aby, ażeby, iżby;
bowiem, albowiem, bo, gdyż, ponieważ, niech;
jeśli, byle, choć, chociaż;
że, iż, aż;
dlaczego, po co, na co, za co;
nim, zanim, ledwie, zaledwie, odkąd, dopóki, ilekroć, skoro, po czym, przy czym, gdy, kiedy;
gdzie, którędy, skąd, dokąd;
jak, niż, niźli, aniżeli;
który, jaki, czyj, kto, co, ile (także w połączeniach z -by, -kolwiek, np.: gdyby, jak gdyby, jeśliby, jakkolwiek, aczkolwiek, gdziekolwiek, skądkolwiek);
przecinek umieszczamy między zdaniem nadrzędnym a podrzędnym bez względu na kolejność tych zdań [Jeśli dorośli chcą się kształcić, mają do dyspozycji studia dla pracujących. Szkoła odgrywa ważną rolę w wychowywaniu dziecka, kształtuje bowiem podstawowe postawy społeczne.];
jeżeli następujące sploty zaimkowe zwane względnymi, jak: ten, który; taki, jak; tam, gdzie; wtedy, gdy; dopóty, dopóki; im, tym wiążą dwa zdania, w splocie umieszczamy przecinek [Połóż to tak, jak leżało wcześniej.];
jeżeli przytoczone powyżej sploty nie wiążą dwu zdań, lecz występują w obrębie jednego zdania, przecinek jest niepotrzebny (podobną interpunkcję, tzn. brak przecinka, mają konstrukcje porównawcze z wyrazem co (ta sama...co..., tyle...co... itp.) [Był jakby inny, obcy, nie tak jak wszyscy, odrębny, odosobniony.];
Równoważniki zdań składowych:
równoważnik zdania podrzędnego stojący przed zdaniem nadrzędnym oddziela się przecinkiem [Wychowany w księgarni, nie oddzielał swego losu od książek. Wolny od próżności, zabiegał o zaszczyty dla swoich.];
oddziela się przecinkiem wyrażenia z jako, które mają charakter uzasadniający, są więc równoznaczne ze zdaniami rozpoczynającymi się od ponieważ [Jako poseł, został przyjęty z honorami.];
równoważnik zdania podrzędnego występujący po zdaniu nadrzędnym oddziela się przecinkiem [Kochał wszystko, co piękne. Patrzyłem na to wszystko, uczepiony rękami okiennic.];
Człony modalne
wyrazy i wyrażenia o charakterze modalnym (istotnie, doprawdy, co prawda, zresztą itp.) stojące przed wypowiedzeniem w zasadzie oddziela się przecinkiem, zwłaszcza jeśli są traktowane jako równoważniki zdań [Co prawda, wspomniane baraki przestały nagle służyć bezdomnym.];
w języku polskim, zwłaszcza jeśli idzie o wyrazy: widocznie, oczywiście, rzeczywiście, zresztą nie traktowane jako równoważniki zdań, lecz jako elementy zdania stanowiące obudowę składników jego struktury, istnieje wyraźna tendencja do nieoddzielania tych wyrazów od reszty zdania [Po chwili siedzieliśmy w knajpie, rzeczywiście była to obskurna dziura.];
wyrazy i wyrażenia typu: krótko, ściśle, słowem, innymi słowy, nawiasem mówiąc stojące przed wypowiedzeniem bądź oddziela się przecinkiem, bądź opatruje się stawianym po nim dwukropkiem;
jeśli człony modalne mają charakter pełnych zdań, zawsze oddziela się je przecinkiem [Jak powszechnie wiadomo, Internet służy globalnej wymianie informacji. O ile mi wiadomo, amerykański różni się od angielskiego.];
Dwa przecinki wydzielające wstawkę
(ujmowane obustronnie w przecinki)
za wtrącone uważa się człony wypowiedzeń, które w sposób uboczny, drugoplanowy, zaznaczają czyjąś ocenę czy osobistą postawę mówiącego wobec treści wypowiedzenia [Zagospodarzyli się tu, jak widać, na dobre. Podatki były jeszcze wtedy, można powiedzieć, względne.];
wyrazy modalne typu: owszem, bynajmniej, przeciwnie, odwrotnie, na odwrót, istotnie, rzeczywiście, zaiste, zapewne, doprawdy, oczywiście, naturalnie, niezawodnie, niewątpliwie, bez wątpienia - jeśli mają charakter członów wtrąconych, ujmuje się w przecinki [Ładna, owszem, dziewczyna.];
podobną funkcję modalnego wtrącenia może niekiedy pełnić wyraz mający charakter wykrzyknika niestety [W finale, niestety, Małysz przegrał.];
poza tym omówionych powyżej wyrazów i wyrażeń nie ujmuje się w przecinki;
zdania podrzędne wplecione w środek zdań nadrzędnych ujmuje się dwustronnie(!) w przecinki [O tym, co dzieje się na Olimpie, wiedzą tylko bogowie.];
konieczności postawienia przecinka zamykającego wstawkę należy pamiętać szczególnie wtedy, gdy wypada on przed spójnikiem i [Podszedł do stołu, gdzie leżały mapy, i dwiema rękami rozprostował rulon.];
imiesłowowy równoważnik zdania wpleciony w zdanie nadrzędne ujmuje się dwustronnie w przecinki [Robotnicy, rozpoczynając strajk, liczyli na sukces.];
jeżeli inne równoważniki zdań wplecione są w środek zdania nadrzędnego, ujmuje się je dwustronnie w przecinki [Późno, bo dopiero po trzech miesiącach, przyszedł pierwszy list.];
synonimiczne objaśnienia pewnych wyrażeń i sytuacji, rozpoczynające się wyrazami i wyrażeniami: czyli, to jest, to znaczy, jeśli są wplecione w wypowiedzenie, ujmuje się dwustronnie w przecinki [Prowitaminę A, czyli karoten, otrzymuje się przede wszystkim z marchwi.];
Średnik
Zasady stosowania średnika
średnika można używać jedynie między konstrukcjami równorzędnymi, natomiast nie może on oddzielać członów, które w stosunku do siebie są nierównorzędne;
średnik stosuje się nie tylko między zdaniami pojedynczymi lub złożonymi, lecz także między dłuższymi grupami wyrazowymi (zwłaszcza w wyliczeniach);
Znaki wydzielające
Zdania i wyrażenia nawiasowe
różnica pomiędzy członami nawiasowymi a wtrąconymi polega na tym, że wstawki wtrącone zaznaczają czyjś sąd czy osobistą postawę wobec treści wypowiedzi, wstawki zaś nawiasowe wyznaczają ubocznie, drugoplanowo, jakiś szczegół należący do omawianej treści;
w razie spotkania się wstawki nawiasowej z pytajnikiem, wykrzyknikiem lub wielokropkiem (czyli ze znakami emocjonalno-znaczeniowymi) znaki te umieszcza się przed nawiasem otwierającym wstawkę;
natomiast gdy wstawka nawiasowa spotyka się z przecinkiem, średnikiem, pauzą lub kropką (czyli ze znakami w najogólniejszym znaczeniu dzielącymi), znaki te umieszcza się po nawiasie zamykającym wstawkę;
gdy koniec wstawki nawiasowej zbiega się z końcem wypowiedzi zamykanym kropką, kropkę umieszcza się po nawiasie;
jeśli wstawka nawiasowa jest w tym stopniu odrębna i samodzielna, że rozpoczyna się ją wielką literą, to poprzednie zdanie zamyka się normalnie, umieszczając zamykający je znak przed pierwszym nawiasem;
Znaki logiczno-emocjonalne
Dwukropek
Dwukropek wprowadza zapowiedziany lub oczekiwany zespół wyrazowy; najważniejsze wypadki jego użycia:
przytoczenie mowy;
wymienianie tytułów, terminów, wyrazów, zwrotów itp. (o ile nie są w inny sposób zaznaczone);
wyliczanie szczegółów (zwłaszcza wtedy, gdy wylicza się szczegóły zaznaczone uprzednio w formie ogólnej; jeśli wyliczenie następuje bez uprzedniego zaznaczenia ogólnego, dwukropek nie jest potrzebny);
zwykle nie stosuje się dwukropka przy wymienianiu dwu szczegółów za pomocą dwu wyrazów lub wyrażeń połączonych spójnikiem i;
zapowiedź w postaci wyrażeń: jednym słowem, słowem, innymi słowy, inaczej, odwrotnie itp. opatruje się bądź przecinkiem, bądź dwukropkiem;
dwukropek może wprowadzać zdania współrzędne zawierające uzasadnienie lub wyjaśnienie treści zdania poprzedniego;
Pauza (inaczej: myślnik)
pauzy można użyć w miejsce domyślnego członu zdania. (Jeżeli w tym wypadku był potrzebny z innych względów przecinek opuszcza się go);
pauzy można też użyć przed to wprowadzającym orzecznik (w miejscu domyślnego jest, są);
pauzę umieszcza się przed wyrażeniem, które ujmuje ogólnie to, co zostało poprzednio wyszczególnione;
pauzy można używać po rozwiniętych silniej członach w celu nawiązania do pierwotnego toku zdania;
pauzy można też używać przed wyrazami niespodziewanymi dla czytelnika w celu zaznaczenia niezwykłości, spotęgowania nastroju;
pauzę można też umieścić między dwoma wyrazami celem odgraniczenia ich dla uniknięcia fałszywych połączeń składniowych;
pauza potrzebna jest też w wyrażeniach typu: po 2-3 stopnie, trzy-cztery razy w roku;
Odstępstwa od zasad składniowych
Dwie pauzy jako znak wydzielenia członu
stosuje się je bądź dla wydzielenia wyrażeń i zdań wtrąconych, bądź dla ujęcia wstawek redakcyjnych;
dwu pauz używa się najczęściej do wydzielenia wyrażeń lub zdań dłuższych albo wtedy, gdy jest w sąsiedztwie dużo przecinków i wskutek tego przecinki nie uwydatniłyby należycie wtrącenia;
należy pamiętać o potrzebie wydzielenia wstawki wtrąconej po spójniku i, albo itp.;
w pauzy ujmuje się też wyrazy należące do opowiadania autora (np.: rzekł, zapytał, odpowiedział), wplecione w mowę przytoczoną;
Skostniałe zwroty
jeśli spójniki podrzędności lub zaimki występują w pewnych skostniałych typu: nie wiadomo kto, nie wiadomo co, nie wiadomo skąd, kto wie jak, kto wie gdzie itp., co się zowie, jak ulał, jak się patrzy itp. - nie umieszcza się przed spójnikiem lub zaimkiem przecinka;
Zbieg dwu wskaźników zespolenia typu: bo jeśli, że kiedy, lecz gdy, ale aby, albowiem który itp.
utarł się zwyczaj, że w razie zbiegu dwu wskaźników zespolenia (dwu spójników lub spójnika i zaimka), powstałego wskutek wplecenia jednego zdania w drugie, nie rozdziela się tych wskaźników przecinkiem;