Prawiek i inne czasy
Olga Tokarczuk podbiła tą powieścią czytelników, krytyków i rynek. Cztery wydania w różnych oficynach, łączny nakład to ponad 80 tys. egzemplarzy, Paszport "Polityki", Nagroda Fundacji im. Kościelskich, nagroda Złotego Pióra przyznawana przez czytelników w plebiscycie towarzyszącym Nike, a wreszcie tłumaczenia na 12 języków
[ Na postawie B. Kaniewska, A. Legeżyńska, P. Śliwiński, Literatura polska XX wieku, Poznań 2005. s. 144 - 148.]
I Prawiek i inne czasy to powieść, w której fikcyjnym światem rządzą jasne reguły:
Gra między całością a fragmentem:
utwór składa się z cząstek o analogicznych tytułach, każda z nich przedstawia „czas” przynależny do kogoś lub czegoś (Czas Misi, Czas dziedzica Popielowskiego, czas Papugowej, czas lip, czas grzybni)
każdy z tych niewielkich rozdziałów stanowi zamknięta fabularnie całostkę - mikoro-opowiadanie czy anegdotę; każdy zawiera własną historię mniej lub bardziej autonomiczną wobec innych pokrewnych historii;
wszystkie historie są ze sobą powiązane, budują rozmaite motywy, tworzą rozmaicie rozbudowane wątki;
wszystkie historie toczą się na obszarze Prawieku - określonej przestrzeni
niełatwo jest rozgraniczyć przestrzeń i czas - z jednej strony konkretne historyczne realia wyraźnie wskazujące na wiek XX, z drugiej zaś podkarpacka wieś istniejąca w swoistym bezczasie, odizolowana od reszty świata geograficznie i kulturowo;
2. Świat to Prawiek
w świadomości mieszkańców Prawieku dzieje świata przetaczają się bez ich udziału, trwa on niezmienny wieczny; dzieci (Ruta i Izydor) są przekonani, że poza granicą wsi nie ma świata, a ci którzy ja przekraczają śnią dziwne sny o miastach i wojnach;
dla mieszkańców Prawiek stanowi jedyny świat, w którym spełnia się ich życie, w którym poznają dobro i zło, doświadczają kosmicznego porządku i obecności Boga, który przejawia się przez otaczający świat; „Bóg przemawia przez jagody”;
świat mieszkańców Prawieku jest zmysłowy, konkretny i metafizyczny zarazem, bo w idealny sposób godzi wszelkie przeciwności;
3. Baśniowość
rzeczywistość, w której może zdarzyć się wszystko, każdy cud ( Matka Boża Jeszkotlowska przemawia z obrazu i pilnuje psa starej Florentynki, roślina zmienia się w kochanka Kłoski);
cud sąsiaduje z powszedniością, Boża opatrzność z okrucieństwem historii - to współistnienie nadaje rzeczywistości Prawieku cechy baśni dla dorosłych => nawiązanie do realizmu magicznego Marqueza w Stu latach samotności;
prawiek zamieszkują istoty fantastyczne: Topielec Pluszczyc, Arcydzięgiel, Zły Człowiek, miejscowa wiedźma Kłoska, uzdrawiająca Matka-Ziemia; nad zamieszkaną przez pogańskie istoty ziemią czuwają archanioły: Gabriel, Michał, Rafał, Uriel, Matka Boska i wreszcie sam Bóg; wizerunki te mieszają się i przenikają , nie wiele mają wspólnego z religią, lecz wynikają z głębokiej wiary w duchowa naturę świata;
wszystko co dzieje się w rzeczywistości jest przejawem działania sacrum - temu prawu podlega również historia; człowiek pozostaje wobec niej bezradny, tak jak wobec metafizycznego porządku świata;
świat przedstawiony w Prawieku ukształtowany został zgodnie z modelem rzeczywistości mitycznej: zamknięta przestrzeń stała się mikrokosmosem, nad linearnym porządkiem historii zapanował czas mitu, motyw wiecznego odradzania; w Prawieku... wiele jest gestów symbolicznych, ocalających dawny świat, dających nowy początek Prawieku..., bohaterowie więcej mówią gestami niż słowami
powściągliwość zachowuje również narrator - stroni od opisywania uczuć, wgłębiania się w ludzkie wnętrza, opowiada losy bohaterów, nie oceniając i nie współczując;
o śmierci, zdradzie, cierpieniu narrator opowiada spokojnie, bez patosu, wpisując je w zwyczajny bieg rzeczy; kosmiczny porządek zapewnia sensowność i celowość każdego nawet nie udanego życia;
Świat literacki
poczucie samotności, zagubienia człowieka w świecie, który w XX w. miotany wojennymi kataklizmami, bezradny wobec kryzysu etyki i religii utracił pradawny, sakralny porządek, sprawiło, że literatura zaczęła zwracać się ku mitowi poszukując w nim prawdy o człowieku, a w powieści przywracając bądź kreując utracony ład;
Olga Tokarczuk sięgnęła po mit arkadyjski, przeplata się w nim tradycja wcześniejszej powieści wiejskiej oraz idealizacja czasu i przestrzeni znana z nurty kresowego;
mit początku tworzy pisarka z elementów literackich, z motywów i chwytów poetyki;
Tokarczuk należąca do pokolenia dzieci PRL-u, swoich korzeni poszukuje poza tamtą rzeczywistością;
II Jeszcze o Prawieku...
[Na podstawie: J. Jarzębski, Apetyt na przemianę, Notatki o prozie współczesnej, Kraków 1997. s. 131 - 137.]
Prawiek to historia umieszczona pośród rodzimych mitów i historycznych wydarzeń XX w.
miejsce akcji nie jest przypadkowe - Prawiek to wieś gdzieś na Kielecczyźnie, w okolicy fikcyjnej ale umieszczonej w samy centrum polskich ziem, w Prawieku jest się w „jądrze polszczyzny”;
Tokarczuk pozostaje w świecie literackiej baśni, mitu; Prawiek zawieszony jest gdzieś pomiędzy faktograficzną trzymająca się historycznych zdarzeń relacją, a fantastycznymi historiami o mieszkańcach lasu; pisarka komponuje swój świat na podobieństwo Doliny Issy Miłosza, czy niektórych książek Konwickiego, gdzie fikcja miesza się z fantastyką, postacie z ludowej mitologii z bohaterami z powieści realistycznej;
powieść stojąca na antypodach nurtu powieści chłopskiej, z pozoru jest to powieść chłopska: oniryczna, symboliczna, groteskowo-fantastyczna, jakby cała wywiedziona z ludowych podań; jednocześnie różna od swych prototypów: całkowicie fikcyjna, mimo zakorzenienia w historycznych zdarzeniach, zamknięta w sobie, rządząca się wewnętrznymi, odrębnymi prawami; świat Prawieku... ma odrębną topografię, wyodrębnioną lokalną społeczność, lokalną metafizykę w postaci mitów miejscowych, a nawet rozbudowanej mitologiczno-kosmogenicznej struktury, którą jest dziwna gra wręczona przez cadyka dziedzicowi Popielskiemu;
Prawiek jest kondensacją cech typowych dla powieści chłopskiej, istotna różnicą jest obecność autorki w stworzonym przez nią świecie jako kreatorki, a nie mieszkanki literackiej rzeczywistości. O. Tokarczuk daleka jest od potocznego wywiedzionego z życia realizmu. Swe światy buduje na skondensowanej i przetworzonej konwencji literackiej;
[Na podstawie: Grażyna Borkowska, O „młodej” prozie kobiecej, w: Sporne sprawy literatury współczesnej, pod, red. A. Kowalczykowej i L. Burskiej, Warszawa 1998.]
Trzy warianty prozy kobiecej:
1. poczucie obcości w świecie i w polskiej rzeczywistości
2. poczucie inności, związane z próba tworzenia własnych mitologii
3.pomieszanie tego co własne i cudze, nowe i stare, zanane i nieznane, autentyczne i odwzorowane, naturalne i kulturowe, zdeterminowane i podległe wolnemu wyborowi;
Twórczość O. Tokarczuk autorka sytuuje w nurcie drugim.
próba zbudowania odrębnej mitologii rodzinnej, przestrzennej i indywidualnej, próba wypełnieni pustki jak panuje pomiędzy sakralnym a codziennym wymiarem świata, przeszłością a teraźniejszością, snem a jawa;
mitologia stwarzająca podstawy świata wywodzi się z matriarchatu, rytuałów płodności: Kloska - wiejska dziwka, jednocześnie matka-ziemia, czarownica, znachorka, ona rozumie świat nie droga intelektualnego poznania, lecz poprzez doświadczenie życiowe i wewnętrzne;
czas Prawieku... to przede wszystkim czas kobiet, ich kobiece zdolności decydują o życiu, istnieniu, są obdarzone wiedzą, która jest jest przeciwwagą dla intelektualnego lub historycznego ładu ( Kłoska, Florentynka);
III Podróż ludzi księgi
Utwór ten jest czymś w rodzaju nowoczesnej paraboli. W warstwie dosłownej traktuje o nieudanej wyprawie po tajemniczą Księgę, w trakcie której na dwoje głównych bohaterów spływa wielka miłość. Rzecz dzieje się w XVII wieku we Francji i Hiszpanii, lecz nie koloryt lokalny jest tu najważniejszy, ale fascynacja Tajemnicą
stylizacja na powieść dawną, w której pojawia się motyw podróży inicjacyjnej jako wątku symbolicznego, a zarazem drobiazgowo opisaną wędrówka w poszukiwaniu Księgi; podróż ludzi księgi, jak każda powieść inicjacyjna, jest powieścią pytań, a nie odpowiedzi, każda nowa przygoda bohaterów rodzi nowe pytania;
pojawia się dyskurs hermetyczny, kabalistyczny z wielopiętrową konstrukcją znaczeń historycznych i współczesnych;
bohaterowie powieści to ludzie współcześni w historycznym przebraniu, rozprawiają o rozmaitych sposobach poznania i samopoznania;
powieść kończy się odnalezieniem tajemniczej Księgi, prawem paradoksu znajduje ją niemowa i analfabeta, który niczego nie będzie mógł z niej przekazać; rozwiązanie powieści tłumaczy się tym, że pisarka nie może przecież tłumaczyć uniwersalnej Księgi na współczesną polszczyznę => morał - wszyscy jesteśmy analfabetami niezdolnymi do odczytania księgi własnej egzystencji;
5